Yüksekö�retim kurumlar�n�n dolayl� finansman�

Birçok ülke yüksekö�retimin finansman�nda do�rudan finansman yöntemlerinin yan� s�ra kamu kaynaklar�n�n ö�renciler ve aileler arac�l���yla yüksekö�retim kurumlar�na aktar�ld��� dolayl� finansman yöntemleri de kullanmaktad�r. Bu tür yöntemlerinin en yenilikçisi cari harcamalar�n ö�rencilere verilen kuponlarla kar��land��� kupon yakla��md�r. Di�er dolayl� finansman yöntemleri, burslar, vergi muafiyetleri ve ö�renci kredileridir.

1.2.2.2.2.1. Kupon yakla��m�

Kupon yakla��m� uzun süredir ilkö�retim ve bar�nma gibi temel kamu hizmetlerin finansman�nda kullan�lsa da, yüksekö�retimin finansman�nda bu uygulamaya gidilmesi oldukça yenidir. Kullan�m alan� ne olursa olsun, kupon yakla��m�n�n amac�, bir hizmetin sunucular� aras�ndaki rekabeti art�rmakt�r.

Yüksekö�retimin finansman�nda kullan�lan kupon yönteminde, ö�rencilere yüksekö�retim harcamalar�nda kullanabilecekleri belirli bir parasal de�eri olan ve ad�na kupon denilen bir belge verilmektedir. Ö�renciler bu kuponlar� kay�tl� olduklar� yüksekö�retim kurumuna ibraz etmektedirler. Daha sonra yüksekö�retim kurumlar� bu kuponlar� kamuya sunarak kuponlar�n de�eri kadar kamu kayna�� elde etmektedir. Böylelikle, üniversite seçiminde tüketici tercihi ön plana ç�kar�lmaya ve yüksekö�retim kurumlar� rekabete sokulmaya çal���lmaktad�r.

26

Bu yöntemin uygulamas�nda ülkeler aras�nda baz� farkl�l�klar olabilmektedir. Bunlar �u �ekildedir:

Kuponlar�n yüksekö�retim maliyetini kar��lama oran�: Kar��lama oran� hem

ö�renciler hem de yüksekö�retim kurumlar� için anlaml� bir de�i�kendir. Ö�renciler aç�s�ndan bak�ld���nda, kuponlar�n harçlar� kapsay�p kapsamad��� önem te�kil etmektedir. Yüksekö�retim kurumlar� aç�s�ndan bak�ld���nda ise, toplam harcamalar�n ne oranda kuponlar arac�l���yla gelen kaynaklardan kar��land��� önem ta��maktad�r. Yüksekö�retim kurumlar�n�n bütçesi tamamen ya da k�smi olarak kupon gelirleriyle kar��lanabilmektedir.

Kuponlar�n özel yüksekö�retim kurumlar�nca kullan�labilirli�i: Baz�

ülkelerde sadece devlet üniversiteleri kupon uygulamas�na dahil edilmi�ken, Brezilya ve ABD’nin baz� eyaletleri gibi bölgelerde ise hem devlet hem de özel üniversiteler kuponlar yoluyla finanse edilebilmektedir. ABD’nin Kolorado eyaletindeki uygulamada kuponu ibraz edenin devlet veya özel üniversite olmas� kuponun de�erini de�i�tirmektedir.

Kuponlar�n kapsam�: Kuponlar kimi ülkelerde tüm ö�rencilere verilirken

kimi ülkelerde ihtiyaç ya da ba�ar� bazl� verilebilmektedir.

Kuponlar�n de�erinin ailenin sosyo-ekonomik durumu ile ili�kisi:

Yüksekö�renimin ücretli oldu�u ülkelerde kuponun de�eri ö�renciler için oldukça önemli bir de�i�kendir. Baz� ülkelerde kuponlar�n de�eri dezavantajl� kesimlerden gelen ya da sosyo ekonomik durumu iyi olmayan ö�renciler için daha yüksek olabilmektedir. Bu �ekilde yüksekö�retime eri�imde e�itlik sa�lanmaya çal���lmaktad�r.

1.2.2.2.2.2. Burslar

Birçok ülkede, ö�rencilere hükümetlerce burslar verilmekte ve bu �ekilde yüksekö�retim sistemi dolayl� olarak finanse edilmektedir. Burslar�n verilece�i ö�rencilerin seçiminde zaman zaman merkezi kamu kurumlar� karar verici olabiliyorken, zaman zamanda üniversiteler belirleyici olabilmektedir. Üniversitelerin belirleyici oldu�u durumlarda, genel kurallar kamu taraf�ndan belirlenmekte ve seçim buna göre yap�lmaktad�r. Burslar genellikle ihtiyaç ve ba�ar�

Bu yöntemin uygulamas�nda ülkeler aras�nda baz� farkl�l�klar olabilmektedir. Bunlar �u �ekildedir:

Kuponlar�n yüksekö�retim maliyetini kar��lama oran�: Kar��lama oran� hem

ö�renciler hem de yüksekö�retim kurumlar� için anlaml� bir de�i�kendir. Ö�renciler aç�s�ndan bak�ld���nda, kuponlar�n harçlar� kapsay�p kapsamad��� önem te�kil etmektedir. Yüksekö�retim kurumlar� aç�s�ndan bak�ld���nda ise, toplam harcamalar�n ne oranda kuponlar arac�l���yla gelen kaynaklardan kar��land��� önem ta��maktad�r. Yüksekö�retim kurumlar�n�n bütçesi tamamen ya da k�smi olarak kupon gelirleriyle kar��lanabilmektedir.

Kuponlar�n özel yüksekö�retim kurumlar�nca kullan�labilirli�i: Baz�

ülkelerde sadece devlet üniversiteleri kupon uygulamas�na dahil edilmi�ken, Brezilya ve ABD’nin baz� eyaletleri gibi bölgelerde ise hem devlet hem de özel üniversiteler kuponlar yoluyla finanse edilebilmektedir. ABD’nin Kolorado eyaletindeki uygulamada kuponu ibraz edenin devlet veya özel üniversite olmas� kuponun de�erini de�i�tirmektedir.

Kuponlar�n kapsam�: Kuponlar kimi ülkelerde tüm ö�rencilere verilirken

kimi ülkelerde ihtiyaç ya da ba�ar� bazl� verilebilmektedir.

Kuponlar�n de�erinin ailenin sosyo-ekonomik durumu ile ili�kisi:

Yüksekö�renimin ücretli oldu�u ülkelerde kuponun de�eri ö�renciler için oldukça önemli bir de�i�kendir. Baz� ülkelerde kuponlar�n de�eri dezavantajl� kesimlerden gelen ya da sosyo ekonomik durumu iyi olmayan ö�renciler için daha yüksek olabilmektedir. Bu �ekilde yüksekö�retime eri�imde e�itlik sa�lanmaya çal���lmaktad�r.

1.2.2.2.2.2. Burslar

Birçok ülkede, ö�rencilere hükümetlerce burslar verilmekte ve bu �ekilde yüksekö�retim sistemi dolayl� olarak finanse edilmektedir. Burslar�n verilece�i ö�rencilerin seçiminde zaman zaman merkezi kamu kurumlar� karar verici olabiliyorken, zaman zamanda üniversiteler belirleyici olabilmektedir. Üniversitelerin belirleyici oldu�u durumlarda, genel kurallar kamu taraf�ndan belirlenmekte ve seçim buna göre yap�lmaktad�r. Burslar genellikle ihtiyaç ve ba�ar�

temelinde verilmekte ve ba�ar�l� veya maddi durumu yetersiz ö�renciler daha yo�un olarak burslardan yararlanmaktad�r. Burs sistemi do�ru uyguland���nda eri�im, kalite ve e�itli�e önemli katk� sa�layan bir yakla��md�r. (Salmi & Hauptman, 2006:32) 1.2.2.2.2.3. Vergi muafiyetleri

Birçok ülkede, üniversite ö�rencilerine ve ailelere vergi muafiyeti sa�lanmaktad�r. Bu muafiyet, yüksekö�retim harcamalar�n�n vergiden dü�ülmesi ya da vergi ödemelerinde kullan�lmak üzere bir kredi sa�lanmas� yoluyla gerçekle�mektedir. Muafiyetler genellikle ö�rencinin ödedi�i harç miktar�n�n bir k�sm� veya tamam�n� kapsamakta ve harç d���ndaki harcamalar bu ba�lamda de�erlendirilmemektedir.

1.2.2.2.2.4. Ö�renci kredileri

Çe�itli farkl�l�klar göstermekle birlikte, dünya üzerinde altm��tan fazla ülkede ö�renci kredileri uygulamas� görülmektedir (Salmi, 2003:1). Uygulamadaki farkl�l�klar genellikle geri ödeme yöntemi, kredilerin kayna�� ve kapsam�, uygunluk ve seçim kriterleri gibi alanlarda görülmektedir.

Kredilerin geri ödemesinde, banka kredisi tarz� geri ödeme ve gelire ba�l� geri ödeme olmak üzere iki tür yöntemle kar��la��lmaktad�r. Banka kredisi tarz� geri ödemede, tüm borç e�it taksitlerle belirli bir sürede ödenmektedir. Taksitler genellikle ayl�k ödenmekte ve toplam ödeme süresi ülkeden ülkeye de�i�mektedir. Gelire ba�l� geri ödeme de ise, geri ödeme süresi ve taksitler ki�ilerin mezun olduktan sonraki gelirine ba�l� olarak de�i�mektedir. Dü�ük gelir elde eden ki�iler göreceli olarak dü�ük taksitler ödeyerek, borçlar�n� uzun vadeye yayma olana��na sahip olmakta ve böylelikle bu ki�ilere destek sa�lanmaktad�r. Gelire ba�l� geri ödeme kavram�n� ilk ortaya atan ki�i Milton Friedman’d�r. Friedman'a göre yüksekö�retimin ücreti bu hizmetin ekonomik getirisini yans�tmal�d�r. Yüksekö�retimin ekonomik getirisi gelir oldu�una göre, geri ödemelerin yüksekö�retim hizmetinin ekonomik de�eriyle yani gelirle ili�kilendirilmesi gerekmektedir (Friedman, 1955). Öte yandan, bahsedilen her iki geri ödeme türünün birlikte kullan�ld��� durumlar da görülmektedir. Bu üçüncü tip yakla��mda, ki�inin

28

geliri belirli bir seviyenin alt�na dü�tü�ünde banka kredisi tarz� geri ödemeden, gelire ba�l� geri ödeme yöntemine geçilerek ki�ilere kolayl�k sa�lanmaktad�r.

Ö�rencilerin faydaland��� kredilerin kayna�� özel ya da kamu olabilmektedir. Çin ve Kanada’n�n baz� eyaletlerinde ve Güney Kore gibi ülkelerde bankalar yoluyla e�itim kredisi verilmektedir. Kamunun kredilere kefil olmas�na da zaman zaman rastlan�lmaktad�r. Hong Kong ve Tayland gibi ülkelerde ise kamu kaynaklar� kullan�lmaktad�r. Bu alanda önemli bir örnek ABD’deki Federal Ö�renci Yard�m� Program�d�r (FAFSA). FAFSA’n�n kredi programlar� daha detayl� olarak Ek 1.2.’de incelenmi�tir.

Kredilerin kapsam� da ülkeden ülkeye de�i�en di�er bir olgudur. Baz� ülkelerde ö�renciler sadece harç ücreti kadar kredi alabilirken, baz� ülkelerde ya�am giderleri de kredi miktarlar�na yans�t�lmaktad�r. Kredi miktar�n�n harçlar ile s�n�rl� olmas� fikrini destekleyenler, harçlar�n yüksekö�retim harcamalar�n�n yat�r�m aya��n� olu�turdu�unu ve bu nedenle deste�in sadece harçlarla s�n�rl� kalmas� gerekti�ini öne sürmektedir.

Kredileri hangi ö�rencilerin alabilece�i de ülkeler aras�nda önemli de�i�iklik göstermektedir. Baz� ülkelerde ba�vuran her ö�renciye kredi verilirken baz� ülkelerde ailelerin gelir durumu sorgulanmakta ve geliri belirli seviyenin alt�ndaki ö�rencilere kredi verilmektedir. Bununla birlikte tam zamanl� ö�renci olmak kredi ba�vurular�nda genellikle aranan ba�ka bir �artt�r. Ülkeler aras�nda farkl�l�k gösteren di�er bir konu ise, özel üniversitelerde ö�retim gören ö�rencilerin durumudur. Kamu kaynaklar�ndan verilen kredilerin sadece devlet üniversitelerine kay�tl� ö�rencilere verilmesi ve özel üniversite ö�rencilerinin kapsam d���nda b�rak�lmas� birçok ülkede rastlan�lan bir durumdur. Benzer bir konu ise, uzaktan e�itim program�na devam eden ö�rencilerin durumudur. Bu ö�renciler genellikle kredilerin kapsam� d���nda b�rak�lmaktad�r.

geliri belirli bir seviyenin alt�na dü�tü�ünde banka kredisi tarz� geri ödemeden, gelire ba�l� geri ödeme yöntemine geçilerek ki�ilere kolayl�k sa�lanmaktad�r.

Ö�rencilerin faydaland��� kredilerin kayna�� özel ya da kamu olabilmektedir. Çin ve Kanada’n�n baz� eyaletlerinde ve Güney Kore gibi ülkelerde bankalar yoluyla e�itim kredisi verilmektedir. Kamunun kredilere kefil olmas�na da zaman zaman rastlan�lmaktad�r. Hong Kong ve Tayland gibi ülkelerde ise kamu kaynaklar� kullan�lmaktad�r. Bu alanda önemli bir örnek ABD’deki Federal Ö�renci Yard�m� Program�d�r (FAFSA). FAFSA’n�n kredi programlar� daha detayl� olarak Ek 1.2.’de incelenmi�tir.

Kredilerin kapsam� da ülkeden ülkeye de�i�en di�er bir olgudur. Baz� ülkelerde ö�renciler sadece harç ücreti kadar kredi alabilirken, baz� ülkelerde ya�am giderleri de kredi miktarlar�na yans�t�lmaktad�r. Kredi miktar�n�n harçlar ile s�n�rl� olmas� fikrini destekleyenler, harçlar�n yüksekö�retim harcamalar�n�n yat�r�m aya��n� olu�turdu�unu ve bu nedenle deste�in sadece harçlarla s�n�rl� kalmas� gerekti�ini öne sürmektedir.

Kredileri hangi ö�rencilerin alabilece�i de ülkeler aras�nda önemli de�i�iklik göstermektedir. Baz� ülkelerde ba�vuran her ö�renciye kredi verilirken baz� ülkelerde ailelerin gelir durumu sorgulanmakta ve geliri belirli seviyenin alt�ndaki ö�rencilere kredi verilmektedir. Bununla birlikte tam zamanl� ö�renci olmak kredi ba�vurular�nda genellikle aranan ba�ka bir �artt�r. Ülkeler aras�nda farkl�l�k gösteren di�er bir konu ise, özel üniversitelerde ö�retim gören ö�rencilerin durumudur. Kamu kaynaklar�ndan verilen kredilerin sadece devlet üniversitelerine kay�tl� ö�rencilere verilmesi ve özel üniversite ö�rencilerinin kapsam d���nda b�rak�lmas� birçok ülkede rastlan�lan bir durumdur. Benzer bir konu ise, uzaktan e�itim program�na devam eden ö�rencilerin durumudur. Bu ö�renciler genellikle kredilerin kapsam� d���nda b�rak�lmaktad�r.