Vezir Cenâhüddevle el-Hüseyin b. Aytekin Suikastı

onunla birlikte 17 Safer 488/26 Şubat 1095 tarihinde Berkyaruk’a karşı Rey savaşına katılmıştı. Tutuş’un bu savaşta ölmesi üzerine Su-riye ve Filistin Selçuklu Devleti’nin başına oğlu Rıdvan geçti. Rey sa-vaşından sağ kurtulan Emîr Cenâhüddevle Hüseyin b. Aytekin, Me-lik Dukak, Antakya valisi Yağısıyan ve Emîr Abaka, Urfa üzerinden Halep’e gelerek Rıdvan’ın hizmetine girdiler.⁶⁰⁴

Cenâhüddevle, Tutuş döneminde uzun yıllar Melik Rıdvan’ın ata-begliğini yapmıştı. Tutuş öldükten sonra Rıdvan’ın annesi ile evlenen Cenâhüddevle, devletin yönetiminde geniş bir nüfuza sahip oldu.⁶⁰⁵ 601 Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 64.

602 Sevim ve Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 83-87.

603 Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, s. 256.

604 İbnü’l-Esîr, C. X, s. 208; İbnü’l-Adîm, s. 77.

605 Sevim ve Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 373.

Cenâhüddevle, bu nüfuzu sonuna kadar kullandı ve Selçukluların şe-hir ve kalelerine tahakküme dönük geniş yetkileri olan ve Selçuklu ai-lesini adeta bu bölgelerde geçici bir misafir gibi gören vezir Ebu’l-Ka-sım’ı, Rıdvan’ın desteğini de alarak onu vezirlikten uzaklaştırıp, hap-settirmek sureti ile bertaraf etti. Cenâhüddevle, Ebu’l Kasım’dan boşa-lan vezirlik makamına Antakya valisi Yağısıyan’ın muhalefetine rağ-men oturdu.⁶⁰⁶

Vezir Cenâhüddevle’nin devlet içerisinde artan nüfuzu, Suriye Selçuklu Devleti beylerinden bir kısmının hoşnutsuzluğuna yol aç-tı. Devletin sınır ve hâkimiyet sahasını genişletmek için Urfa ve Su-ruç bölgesine fetihlerde bulunmak için harekete geçen Rıdvan, ya-nında onu, Yağısıyan ve Abaka oğlu Yusuf’u da götürmüştü.⁶⁰⁷Adı geçen emîrler, veziri bertaraf etmek ve Halep melikliğini kendi kont-rolleri altına almak için anlaştılar. Bu muhalif beyler Cenâhüddev-le’yi hapse attırmak için gizli hazırlıklara başladılarsa da, vezir bun-ların planbun-larını haber alınca hızla Halep’e geldi. Vezir, Antakya vali-si Yağısıyan’ın bu düşmanca tavrına karşın Rıdvan’ın desteğini ala-rak valinin bazı iktalarına el koymak sureti ile onu cezalandırmaya çalıştı ve kısa süre de olsa bu tehlikeden kurtuldu.⁶⁰⁸

Sultan Rıdvan, bütün Suriye bölgesini Selçuklu ülkesine bağla-mak için kardeşi Meliki Dukak’ın sahip olduğu Dımaşk’ı albağla-mak için harekete geçtiği sırada, vezir Cenâhüddevle’ye muhalif olan Antak-ya valisi YağısıAntak-yan da muhalefetini yineleyerek Rıdvan ve vezirine karşı Dukak’ı desteklemek için Dımaşk’a gitti. İki taraf arasında vu-ku bulan Kınnesrin savaşı, Melik Dukak ve Yağısıyan’ın mağlubiye-ti ile sonuçlandı (22 Mart 1097). Fakat savaştan sonra Melik Rıdvan ile babalığı ve veziri olan Cenâhüddevle arasına kara kediler girdi.

Daha önce de belirttiğimiz gibi Rey savaşından sonra Halep’e gelerek Rıdvan’ın hizmetine giren, devlet işlerini tam salahiyetle yürüten ve Kınnesrin savaşında üstüne düşeni fazlası ile yapan Cenâhüddev-le’nin Melik Rıdvan ile arasının açılma nedenleri konusunda

döne-606 İbnü’l-Esîr, C. X, s. 208-209; Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, s.

163.

607 Urafalı Mateos, s. 184-185.

608 İbnü’l-Esîr, C. X, s. 209.

min kaynakları herhangi bir bilgi vermemektedir.⁶⁰⁹Hâlbuki Cenâ-hüddevle vezaret makamını terk edip Halep’ten ayrıldıktan hemen sonra daha önce kendisine muhalefet eden Antakya valisi Yağısı-yan’ın Melik Rıdvan’ın emrine girip, Halep’e geldiğini görmekteyiz.

Demek ki Yağısıyan vezir Cenâhüddevle’nin devlet işlerinden uzak-laştırılması için Rıdvan’ı kışkırtmıştı. Bunun yanı sıra, ileride de an-latacağımız üzere, Cenâhüddevle’nin Humus’ta iken Halepli üç Bâtı-nî fedainin düzenlediği suikastla öldürülmesini göz önünde bulun-durduğumuzda, Bâtınîlerin önceden vezirin bu makamdan uzaklaş-tırılması ve Halep’ten ayrılması için Melik Rıdvan’a baskı uygulamış olmaları da ihtimal dâhilindedir. Çünkü Rıdvan, Suriye ve Filistin bölgesinde hâkimiyetini genişletmek için Mısır Fâtımî Halifeliği ile işbirliği yapmış ve Şiî bir dâînin etkisinde kalmıştı.⁶¹⁰

Melik Rıdvan’ın kendisine karşı tutum ve davranışlarının değişti-ğini gören vezir Cenâhüddevle, Halep’te kendisini güvende hisset-mediği için Rıdvan’ın annesi olan karısını da yanına alarak bir gece gizlice muhafızları ile birlikte kendi dirliği olan Humus’a kaçtı (Şa-ban 490/ Temmuz-Ağustos 1097).⁶¹¹

Cenâhüddevle, Humus’a gelerek Rıdvan’ın olası bir saldırısı karşı-sında şehrin kalesini tahkim etmeye çalıştı. Cenâhüddevle, böylece adı geçen şehirde Halep Selçuklu Devleti’nden ayrı fakat statü itibari ile Selçuklulara bağlı yeni bir beylik kurdu. Cenâhüddevle, Halep’ten ayrılır ayrılmaz buraya onun muhaliflerinden Antakya valisi Yağısı-yan gelerek, kızı Çiçek Hatun’u Rıdvan ile evlendirmek suretiyle Su-riye Selçukluları üzerinde etkin bir güce ulaştı.⁶¹²Bu sırada Mısır Fâ-tımî Halifeliği, askeri yönden hâkim olamadıkları bütün Suriye ve

Fi-609 Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, s. 173.

610 Rıdvan'ın el-Hakim Esad adında bir müneccimi vardı. Ona sempati besler-di. Bu yüzden Cenâhüddevle gittikten sonra onu önemli mevkilere getirbesler-di.

O da onu Mısırlı Şiîlerin mezhebine girmeğe teşvik etti. Bkz. İbnü’l-Esîr, C.

X, s. 225.

611 Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, s. 174;Tutuş, burayı Mayıs 1094’te Aksungur ile girişmiş olduğu Seb’in savaşından sonra Ceanahüd-devle’ye ikta olarak vermişti. Bkz. İbnü’l-Adîm, s. 121.

612 İbnü’l-Esîr, C. X, s. 225.

listin bölgesini hükümranlıkları altına almak için yeni bir girişimde bulundular (1097). Fâtımî halifesi el-Mustalî, Rıdvan’a bir elçilik he-yeti göndererek ona bir teklifte bulundu. Yapılan teklif Rıdvan’ın Mı-sır Fâtımî Devleti’ne tabi olması, hâkim olduğu yerlerde hutbenin ha-life adına okutulması, buna karşılık Rıdvan’ın tüm Suriye’ye hâkim olmasını sağlamak için maddi ve manevi desteğin verilmesinden iba-retti.⁶¹³Melik Rıdvan, halifenin bu teklifini aldığında Şiî müneccimi Esad’ın Şiîlik propagandasının etkisindeydi. Rıdvan, ayrıca kardeşi Dukak’ın elinde olan Dımaşk’a hâkim olmak ve Halep’ten ayrılarak Humus’ta bir beylik kurmuş olan Cenâhüddevle’ye karşı daha etkili ve kuvvetli olmak için Fatımîler ile işbirliğini kabul etti. Böylece hâ-kimiyeti altındaki şehirlerde hutbeyi Mısır Fâtımî Halifeliği adına okutturdu.⁶¹⁴ Fakat bu durumun başta Sultan Berkyaruk, birçok emîr ve Abbâsi halifesinin tepkisini çekmesi üzerine Rıdvan, dört hafta sonra hutbeyi tekrar Abbâsi Halifeliği adına okuttu.⁶¹⁵

Melik Rıdvan, kardeşi Dımaşk meliki Dukak ve Humus hâkimi Cenâhüddevle’nin üzerine yürümek için harekete geçtiği sırada, Haçlıların Antakya’ya saldırdıkları haberini alınca seferden vazgeçti.

Ardından hızlıca Haçlılarla mücadele etmek için Antakya tarafına hareket etti.⁶¹⁶Haçlı saldırıları başladığı sırada Rıdvan babalığı Ce-nâhüddevle ile tekrar yakınlaşmaya başladı. Ona özel bir ulak gön-dererek tekrar Halep’e davet etti. Bunun üzerine Cenâhüddevle, Ha-lep’e geldi. Rıdvan, onun adına ziyafetler, şölenler tertipleyerek gön-lünü aldı. Fakat Cenâhüddevle’nin bir süre sonra tekrar Humus’a döndüğünü görmekteyiz. Çünkü her ikisi de biribirlerine güvenme-mekteydiler. ⁶¹⁷

Cenâhüddevle, Humus’a döndüğünde kendisine yönelik suikast neticesinde öldürüldü. Kendisi bir gün Cuma namazı için şehrin ka-lesinden indi ve namaz kılacağı caminin yanına geldiği sırada Sufi kılığına girmiş olan üç Halepli Bâtınî, yanına yaklaşarak kendilerine 613 İbnü’l-Esîr, C. X, s. 225; Sevim ve Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 377.

614 Sevim ve Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 377.

615 İbnü’l-Esîr, C. X, s. 225.

616 Rıdvan’ın Haçlılarla mücadelesi için Bkz. Sevim, Suriye ve Filistin Selçuklu-ları Tarihi, s. 179-202.

617 İbnü’l-Adîm, s. 78.

lütuf ve ihsanda bulunmalarını istediler. Bu istek karşısında Cenâ-hüddevle, onlara dilediklerini yerine getirteceği vaadinde bulundu ve tam ayrılacağı sırada Bâtınî suikastçılar hançerlerini çekerek emi-rin üzeemi-rine atıldılar ve hançerleyerek öldürdüler (22 Receb 496/1 Mayıs 1103).⁶¹⁸Bu sırada emîrin adamlarının bazıları da öldü, fakat yakalanan Bâtınîler oracıkta hemen öldürüldü. Bâtınî suikastçıların kılık değiştirip öldürecekleri kişi veya kişilere yaklaşarak onları öl-dürmeleri, bu suikastçı gurubun klasik yöntemlerindendir. Bu yön-temin kurbanlarından bir tanesi de Cenâhüddevle olmuştur. Suikas-tı gerçekleştiren BâSuikas-tınîlerin Halepli olmaları, onları Cenâhüddevle ile arası açık olan Rıdvan’ın azmettirdiği⁶¹⁹intibaını uyandırmakta-dır. Aslında Batınî fedaileri azmettiren kişi, bu ikisinin arasının açık olduğunu gören ve Suriye’de Bâtınî davayı yürütmek üzere görevlen-dirilmiş olan Rıdvan’a hoş görünmek, onun güvenini kazanmak is-teyen Bâtınî reisi Ebû Tahir es-Sâiğ idi.⁶²⁰

Bu suikast olayından sonra masum insanlar zarara uğradılar.

Çünkü bu dönemlerde İranlı bir grup sufi, Bâtınî zannedilerek suç-suz yere öldürüldüler. Yine bunun yanında Cenâhüddevle’nin öldü-rülmesinin ardından halk arasında bir panik havası oluştu. Çünkü bir yandan kapıda bekleyen Haçlı tehlikesi, diğer yandan da Bâtınî-lerin salmış oldukları korku vardı.⁶²¹