Halife er-Raşid Billâh Suikastı

Halife Müsterşid’in Sultan Mesud’un esaretinde iken Bâtınîler ta-rafından suikast sonucu öldürülmesinden sonra onun yerine oğlu Ebû Cafer Mansur “er-Raşid Billâh” lakabıyla getirildi (8 Eylül 1135).⁴⁵⁷ Bunun üzerine Sultan Mesud, Bağdat şahnesi Beyaba’ya haber yollayarak kendi adına yeni halifeye biat etmesini emretti. Da-ha sonra sultan, adamlarından Barankuş Zekevi’yi Bağdat’a göndere-rek yeni Halife er-Raşid Billah’tan babası Müsterşid’in esaretten kur-tulması için sultana ödemeyi kabul ettiği 400 bin altını istedi. Fakat halife, buna olumsuz cevap verdi ve bu hareketinden dolayı Selçuk-lu kuvvetlerinin kendi sarayına saldırabileceği endişesi ile etrafına asker toplamaya başladı.⁴⁵⁸Gerçekten de korktuğu başına geldi.

Ba-454 Bündârî, s. 164.

455 Özgüdenli, “Müsterşid-Billâh”, s. 146.

456 Cüveynî s. 549.

457 İbnü’l-Esîr, C. XI, s. 35.

458 Sevim ve Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 250.

rankuş ve Bağdat şahnesi Beyaba, birleşerek askerleri ile birlikte ha-lifenin sarayına saldırdılar. Taraflar arasında şiddetli bir çarpışma ol-du. Bu sırada Bağdat halkı da halifenin askerlerine yardım ederek Selçuklu kuvvetlerine karşı koymaya başlamıştı. Bu durum karşısın-da Selçuklu kuvvetleri geri çekilmek zorunkarşısın-da kaldılar.⁴⁵⁹Halife bu saldırının neticesinde giderek endişeye düştü ve Sultan Mesud’a kar-şı bir ittifak bloğu oluşturmak için ona muhalif Selçuklu şehzadele-ri, emîrler ve komutanlarına çağrıda bulundu.⁴⁶⁰Halifenin bu çağ-rısına kulak verip Bağdat’a ilk gelen Melik Davud oldu (13 Kasım 1135). Daha sonra atabeg İmâdeddin Zengî, Kazvin hâkimi Baran-kuş, İsfahan hâkimi Alpkuş el-Kebir, Hille emîri Sadaka b. Dubeys, Porsukoğlu Porsuk ve Aksungur Ahmedîlî gibi isimler de Halife ve Melik Davud’a katılmak için Bağdat’a geldiler.⁴⁶¹

Halife er-Raşid, kurmuş olduğu bu ittifaka güvenerek Sultan Me-sud adına okunan hutbeyi kaldırıp onun yerine yeğeni Melik Davud adına okuttu ve onu sultan ilan etti.⁴⁶²Sultan Mesud, kendisine kar-şı kurulmuş olan bu ittifakı ve kendi adına okutulan hutbenin kal-dırıldığını duyunca hemen harekete geçerek bu isyancı emir ve bey-leri bertaraf etmeye karar verdi. Bunun için bir ordu hazırladı ve Bağdat önlerine gelerek şehri yaklaşık olarak 51 gün kuşattıysa da bir netice alamadan Hemedan’a döndü.⁴⁶³

Sultan Mesud, çok geçmeden bir takım girişimler sayesinde ken-disine karşı kurulmuş olan bu ittifakı bozdu. İttifakın bozulması ile Melik Davud, endişelenerek Azerbaycan’a geri döndü (Ağustos 1136). Adı geçen diğer beyler de dağılırken İmâdeddin Zengî yanı-na Halife er-Raşid’i de alarak birlikte Musul’a geçti.⁴⁶⁴ Sultan,

bun-459 Sevim ve Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 250.

460 Hüseynî, s. 74.

461 Bündârî, s. 166.

462 Bündârî, s. 166; Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 100.

463 Er-Raşid’in bazı beylerle ittifaklar kurup Sultan Mesud’a karşı isyan bayra-ğını açmasının sebebi, babası Müsterşid’in öldürülmesinden sultanı so-rumlu tutuğu için ondan intikam almak istemesidir. Bkz. Râvendî, C. I, s.

219.

464 Bündârî, s. 166; Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 100.

ların Bağdat’tan ayrıldığını haber alınca oraya doğru hareket etti ve şehri alarak Halife er-Raşid’i hilafet makamından azlettirdiği gibi onun yerine Ebû Abdullah b. Mustazhir Billah’ı “Muktefi Liemrillah”

lakabıyla halife yapıp, yanındaki emir ve beylerle birlikte yeni hali-feye biat etti (18 Ağustos 1136).⁴⁶⁵Sultan, kız kardeşi Fatma Hatu-nu da yeni halife ile evlendirerek akrabalık bağlarıyla oHatu-nu kontrol al-tında tutmaya çalıştı.

Sultan Mesud’a karşı isyan bayrağı açan Halife er-Raşid ile ittifak eden beyler, tekrar Mesud’dan af dileyerek onun yanına gelmek iste-diler. Sultan, bu duruma olumlu yaklaştı. Beylerin ve emîrlerin ko-mutasındaki kuvvetleri ile birlikte yurtlarına dönmesine izin verdi.

Sultanın bundaki amacı, hiç şüphesiz görevinden azledilen Halife er-Raşid’in tekrar kendisine karşı olası bir ittifak ve isyan girişimine mani olmaktı.⁴⁶⁶

Er-Raşid Billâh, Zengî’nin yanından ayrıldıktan sonra Damagan’a gitti. Bu sırada kendisinin halifelikten azledildiğini ve herkesin Muktefi’ye biat ettiğini öğrendi. Raşid, Sultan Sancar’a bir mektup yazarak şikâyette bulundu (Mayıs/Haziran 1137) ve Sancar’ın ken-disine yardım etmesini istedi. Sultan Sancar ise ordusunun Ceyhun tarafına sefere çıktığını, ona yardım edemeyeceğini bildirdi.⁴⁶⁷ Ra-şid’in, eski makamına geri dönme ve ülkesini Sultan Mesud’dan kurtarma girişimleri netice vermemişti. Bu yüzden o da

düşmanla-465 Râvendî, C. I, s. 220; Sultan Mesud, Halife er-Raşid’in Bağdat’tan ayrıldığı-nı haber alınca doğrudan bu şehre gelmiştir. Sultan burada kadı, nakip vs.

gibi ileri gelen kimselerin huzurda toplanmasını istedi. Bu kişiler huzura vardıkları zaman sultan onlara er-Raşid’in kendi el yazısı ile kaleme almış olduğu taahhütnameyi gösterdi. Halife bu taahhütnamede; ‘’Ben, asker top-ladığım, sefere çıktığım ve sultan askerleri ile silahlı çatışmaya girdiğim takdirde kendimi Halifelikten azlediyorum’’ diyordu. Bunun üzerine sulta-nın huzurundaki kadılar ve fakihler, er-Raşid’in bu ifadelerinden dolayı ha-lifelikten feragat etttiği yönünde fetva verdiler. Böylece er-Raşid, halifelik-ten azledildi ve Sultan Mesud, onun yerine Ebû Abdullah b. Mustazhir Bil-lah’ı halife yaparak ona biat etti. Bkz. Sevim ve Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 251; Lewis, s. 58.

466 Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 100.

467 Hüseynî, s. 76.

rından intikamını almak için Damagan’dan ayrılıp Azerbaycan’a geldi. Bir rivayete göre er-Raşid, Sultan Mesud ile saltanat mücade-lesine girmiş olan Mengübars’ı desteklemişti ve Gurşenbih savaşın-dan⁴⁶⁸sonra Hemedana yöneldi. Buradan Melik Davud ile birlikte Huzistan’a gittiler. Dönemin kaynakların bu ikisinin Bağdat’a yürü-mek istediklerini naklederler.⁴⁶⁹Bunun üzerine Sultan Mesud, on-ları Irak’tan uzaklaştırmak için Bağdat’tan yola koyuldu. Bunu ha-ber alan Melik Davud, Sultan Mesud ile olası bir karşılaşmayı göze alamadığı için Fars’a geri döndü. Raşid’in yanında kimse kalmayın-ca, o da İsfahan’a yöneldi. Fakat oraya varınca düzenlenen bir su-ikast eylemi neticesinde öldürüldü. 25 Ramazan 532/6 Haziran 1138’de Raşid öğle uykusuna yatmak isterken öldürüldü.⁴⁷⁰Raşid’e karşı suikasta girişenler kendi emrinde çalışan Horasanlı birkaç Bâ-tınî fedaisiydi.⁴⁷¹

Kaynaklarda er-Raşid Billah suikastının kaç kişi tarafından ve na-sıl işlendiği hususunda farklılıklar bulunmaktadır. Hüseynî, suikas-tı şu şekilde nakleder: “Halife, düşmanlarının memleketlerini zapt et-mek üzere İsfahan’a gelmişti ve bir gün bir takım askerlerle sokaklarda dolaşırken yanına bir grup insan gelerek 532 senesinde onu şehit etti-ler.”⁴⁷²Müellif, burada bu adamların daha önce yanında bulunan ki-şiler olmadığını işaretle onların Bâtınî kimliklerini görmezden gel-miştir. Buna karşılık Bündârî, “532 senesinde öğle vakti Bâtınî birkaç fedâi halifenin yanına geldi ve onu öldürdü”⁴⁷³şeklinde nakleder. Yi-ne Bündârî gibi El-Kâmil Fi’t-Tarih’in yazarı İbnü’l-Esîr de, Halifenin Bâtınîler tarafından suikast sonucu öldürüldüğünü belirterek şu bil-giyi nakleder; “25 Ramazan (6 Haziran 1138) tarihinde hizmetinde çalışan bir grup Horasanlı er-Râşid’in üzerine saldırıp öğle uykusuna yatmak isterken onu öldürdüler. Yanında bulunan adamlar da gidip o Bâtınîleri öldürdüler.”⁴⁷⁴ Müellif onların birkaç Bâtınî olduğunu 468 Hüseynî, s. 76-77; Sevim ve Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 252-253.

469 İbnü’l-Esîr, C. XI, s. 63.

470 İbnü’l-Esîr, C. XI, s. 63-64; Bündârî, s. 166; Müneccimbaşı, C. I, s. 162; Ra-vendî, C. I, s. 220; Hüseynî, s.76; Daftary, s. 536; Lewis, s. 58.

471 Bündârî, s. 166; Lewis, s. 58.

472 Hüseynî, s.76.

473 Bündârî, s. 166.

474 İbnü’l-Esîr, C. XI, s. 63.

açıkça belirtmiştir. Fakat buna karşılık Râvendî; “Halifeye suikast dü-zenleyenin onun hizmetinde çalışan bir mülhit olduğunu”⁴⁷⁵nakleder.

Halife, İsfahan dışındaki Şehristân’a defnedildi.⁴⁷⁶Halifeye suikast tertipleyen bu Bâtınî kişi veya kişileri kimin görevlendirdiği veya az-mettirdiği hususunda dönemin kaynakları ketum kalmaktadırlar.