Melik Davud Suikastı

Sultan Mahmud, 10 Eylül 1131’de Hemedan’da hastalanarak ve-fat etti. Ölmeden evvel oğlu Melik Davud’u kendisine veliaht tayin etmişti. Sultan Mahmud ölünce vezir Ebu’l Kasım Dergüzînî ve Ak-sungur Ahmedîlî Melik Davud’u Hemedan’da Irak Selçuklu Devle-ti’nin tahtına çıkartarak bütün Cibal ve Azerbaycan’da onun adına hutbe okutturdular.⁴⁷⁷Davud’un Irak Selçuklularının başına geçme-si, devlet içinde yeni karışıklıkların çıkmasına neden oldu. Çünkü Davud tahta çıktığı sırada Irak’a bağlı Fars ve Huzistan gibi amcası Selçukşah’ın yönetimindeki bazı yerlerde hutbe onun adına okun-mamıştı. Diğer yandan yeni sultana karşı amcası Melik Mesud, sal-tanat iddaası ile Davud’un üzerine yürüdü ve taraflar arasındaki mü-cadele Tebriz’de 22 Aralık 1131’e kadar sürdü. Bu uzun mümü-cadele neticesinde Sultan Davud ve Melik Mesud bir mutabakata vararak bu mücadeleye son verdiler.⁴⁷⁸

Sultan Davud’un amcası Melik Mesud lehine Irak Selçuklu tah-tından çekilmesi üzerine Mesud, Bağdat Abbâsi Halifeliği’ne haber göndererek hutbenin kendi adına okutulmasını istedi. Halife Müs-terşid Billâhise daha önce Davud’un hutbenin kendi adına okutul-masını istediğini ve şimdi de Mesud’un bunun için talepte bulundu-ğunu söyleyerek işi Sultan Sancar’a havale etti ve hutbenin kimin adına okutulmasına sultanın karar vermesini istedi.⁴⁷⁹Bu arada di-ğer bir hanedan üyesi olan Melik Selçukşah, atabegi Karacasaki’nin teşviki ile taht mücadelesine girdi. Irak Selçuklu Devleti’nde karışık bir durum hâkimdi ve bu durum Sultan Sancar’ı yakından ilgilendi-riyordu. Çünkü Sancar, kendisine bağlı olan Irak Selçukluları üze-475 Râvendî, C. I, s. 220.

476 İbnü’l-Esîr, C. XI, s. 63; Bündârî, s. 167.

477 Bündârî, s. 151; İbnü’l-Esîr, C. X, s. 528.

478 Sevim ve Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 242.

479 İbnü’l-Esîr, C. X, s. 525-526.

rindeki iktidar hâkimiyetini korumak istiyordu ve bu yüzden ikinci Batı seferine çıkmıştı (Mart 1132/26 Mayıs 1132).⁴⁸⁰Bu sefer sıra-sında Sultan Mesud yanına Halife Müsterşid, Melik Davud ve Melik Selçukşah’ı alarak güçlerini birleştirdiyse de, yenildi.⁴⁸¹Bunun üze-rine Sultan Sancar, Irak Selçuklularının başına yeğeni Tuğrul’u getir-di. Tuğrul’a ilk isyan eden de yeğeni Melik Davud oldu (16 Temmuz 1132).⁴⁸²Kısa süre sonra Melik Mesud da Sultan Tuğrul’a karşı is-yan bayrağı açtı. Kazvin yakınlarında taraflar arasında vukû bulan savaş Melik Mesud’un yenilgisiyle sonuçlandı (15-24 Temmuz 1134).⁴⁸³ Fakat Sultan Tuğrul kısa bir zaman sonra vefat etti (24 Ekim 1134)⁴⁸⁴ve yerine Melik Mesud geçti.⁴⁸⁵

Melik Davud, Irak Selçuklu Devleti’nde cereyan eden bu olaylar neticesinde hükümdarlığını kaybetmişti. Mesud, tahta çıktıktan sonra yeğeni Melik Davud’un kendisine karşı olası bir isyanını en-gellemek için onu veliaht tayin ederek kızı Gevher Hatun ile evlen-dirmek suretiyle yeğenini kontrolü altına aldı ve Azerbaycan, Erran ve Ermeniyye’yi ikta olarak verdi.⁴⁸⁶

Melik Davud, daha sonraki dönemde Sultan Mesud’a karşı ayak-lanan Mengübars’ı destekleyen Halife er-Raşid ile tekrar bir ittifak kurdu. İkisi birlikte Huzistan’a gittiler. Dönemin kaynakları, onların Bağdat üzerine yürümek istediklerini nakletmektedirler.⁴⁸⁷ Sultan Mesud da onları Irak’tan uzaklaştırmak için Bağdat’a harekete etti.

Bunu haber alan Melik Davud, Sultan Mesud ile olası bir karşılaşma-yı göze alamadığı için Fars’a geri döndü. Tebriz bölgesinde naipliği-ni sürdürmeye çalışırken, Bâtınîlerin kendisine karşı girişmiş olduk-ları komplo neticesinde hayatını kaybetti.⁴⁸⁸

480 Sultan Sancar’ın İkinci Batı Seferi için Bkz. Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 98-99.

481 İbnü’l-Esîr, C. X, s. 531-533.

482 Bündârî, s. 151.

483 Râvendî, C. I, s. 201.

484 İbnü’l-Esîr, C. XI, s. 28.

485 Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 98-99.

486 Sevim ve Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 242.

487 İbnü’l-Esîr, C. XI, s. 63.

488 Hüseynî, s.79; Bündârî, s. 178; Ahmed b. Mahmûd, C. II, s. 67; Azîmî, s.

82; Daftary, s. 537; Lewis, s. 59.

Rebîülevvel 538/Eylül-Ekim 1143’te Melik Davud, Tebriz’de bir suikast sonucu öldürüldü. Kendisine saldıranlar kimi kaynaklara göre üç⁴⁸⁹kimi kaynaklara göre dört⁴⁹⁰ Bâtınî fedaisi idi.⁴⁹¹Melik Davud’a suikast tertipleyen Bâtınîlerin Alamut değil de Suriye tara-fından gönderilmiş olması manidardır. Esasen Sultan Mesud, yeğeni ve damadı olan Melik Davud’u Suriye bölgesine cihat için görevlen-dirmişti. Bu durum karşısında Suriye’de hâkimiyet sahasını genişlet-mekte olan Musul hâkimi Atabeg Zengî, bundan endişe duydu.

Çünkü Zengî, Melik Davud’un Suriye bölgesine geldiği takdirde kendi iktidarının sarsılacağından ve hâkimiyet sahasının daralaca-ğından korkuyordu ve Melik Davud’un bu bölgeye gelmesine mani olmak için bir takım arayışlar içine girmişti.⁴⁹²

Zengî, Davud’u ortadan kaldırmak için Suriyeli bir grup Bâtınî ile anlaşarak ona karşı bir suikast tertiplemeye karar vermişti. Dönemin kaynakları suikastın detayları hakkında bilgi vermemekte, yalnızca olayın sonucuna değinmektedirler. Bâtınîler, Tebriz’e giderek klasik metodla Melik Davud’u öldürmüşlerdi.⁴⁹³Melik Davud’un ölüm ha-beri Selçuklu ve halifelik ülkesine ulaşınca Bağdat’ta üç gün matem ilan edildi.⁴⁹⁴ Böylece Zengî, Bâtınîlerle anlaşarak Melik Davud su-ikastının azmettiricisi sıfatı ile dönemin kaynaklarına geçmiştir.

Bâtınîler, Sultan Mesud döneminde başta Halife Müsterşid Billâh, onun oğlu er-Raşid Billâh ve Irak Selçuklu Meliki Davud’a yönelik suikast eylemleri sonucunda bu üç şahsı de şehit ettiler.

1.1.2.4. Atabeg Abdurrahman Toganyürek ve Emîr AbbasSuikastları

Sultan Mesud döneminde devlet içinde özel bir nüfuza sahip emîrlerden birisi de Hasbeg b. Belengerî⁴⁹⁵idi. Hasbeg b. Belengerî 489 Azîmî, s. 82.

490 Lewis, s. 59.

491 Hüseynî, s. 79; Bündârî, s. 178; Daftary, s. 537.

492 Bündârî, s. 178; Lewis, s. 59; Sevim ve Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s.

256.

493 Hüseynî, s.79; Bündârî, s. 178; Lewis, s. 59.

494 Bündârî, s. 178.

495 İbnü’l-Esîr, Hasbeg b. Belengerî adıyla tanınan bu emîrin asıl adının Beg Arslan olduğunu kaydeder. Bkz. İbnü’l-Esîr C. XI, s. 108.

sultanın emrine girdiği günden itibaren ikbal basamaklarını hızla tırmanmıştı. Sultan Mesud’un yanına alıp yetiştirdiği ve zaman içe-risinde yükselen bu adamına diğer emîrler tahammül edemiyorlardı.

Bu emîrlerden biri Fars hâkimi Bozaba, diğeri Rey hâkimi Emîr Ab-bas idi. Bu ikisi. Hasbeg’i sultanın gözünden düşürmek için anlaştı-lar. Anlaşmaya Abdurrahman Toganyürekde katıldı.⁴⁹⁶

Sultan Mesud, bu beylerin baskılarından dolayı Hasbeg’i çevresin-den uzaklaştırdı, ama bir yandan da kendisini baskı altına alan bu emîrlere karşı çeşitli planlar hazırlamaya başladı. Öncelikle Hasbeg’i kısa süreliğine Toganyürek’in yanına verdi. Sultan Mesud, 541/1147 yılının sonlarına doğru harekete geçerek Toganyürek’in adamların-dan Abbas’la birlikte Bağdat’a giderken, Atabeg Toganyürek’i de Has-beg’le birlikte Gürcüler üzerine sevk etti. Bu ikisi Erran’a doğru yola koyuldu.⁴⁹⁷ Fakat Mesud, Abdurrahman Gürcü seferine çıkmadan önce Emîr Hasbeg’e onu öldürmesi için gizlice talimat vermişti.⁴⁹⁸

Emîr Abdurrahman Gürcülerle savaşa tutuşmuştu. Hasbeg, daha önceden güvendiği birkaç adamın yanında bulunmasını istemişti. Bu adamlardan bir tanesi de Zengî Candar’dı. Gürcü ve Müslüman güç-ler çarpışırken Hasbeg, Abdurrahman’ı gözüne kestirip etrafının boş olduğu bir zamanda yanındaki adamlarla ona yaklaştı. Fakat hiçbiri onu öldürmeye cesaret edemedi. Bu sırada Zengî Candar, hareketle-nerek elindeki demir çubuk ile onun başına vurup yaraladı. Sonra Hasbeg geldi ve son darbeyi indirdi. Sultan Mesud, bu meselede Has-beg ile hareket eden emîrleri, Zengî ve askerleri himaye etti.⁴⁹⁹

Sultan Mesud, nüfuzundan dolayı çekindiği Abdurrahman Togan-yürek’i planlı bir şekilde öldürtüp, bu iş için hacib Hasbeg’i azmettir-mişti. Abdurrahman’ın ölüm haberi Bağdat’a ulaşınca Rey Hâkimi Emîr Abbasbu duruma çok üzülmüş ve Abdurrahman’ın intikamını Sultan Mesud’dan almak için harekete geçmiştir.⁵⁰⁰ Abbas, Sultan

496 Sevim ve Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 257.

497 Bündârî, s. 196.

498 Râvendî, C. I, s. 228; Hüseynî, s. 82; Reşîdüddin, s. 209.

499 İbnü’l-Esîr, C. XI, s. 108; Reşîdüddin, s. 209; Râvendî, C. I, s. 228; Hüsey-nî, s. 82; Bündârî, s. 196.

500 İbnü’l-Esîr, C. XI, s. 108.

Mesud’u yakalamak için Halife Muktefi ile gizlice anlaşarak sultana bir tuzak hazırladı. Bu tuzak planına göre Bağdat’ta bulunan Sultan Mesud, bayram namazı için camiye geldiği bir sırada onu yakalayıp bertaraf edeceklerdi. Fakat bu plan işe yaramadı. Çünkü o gün yağ-mur yağınca sultan camiye gelmedi⁵⁰¹ve böylece plan da suya düş-müş oldu.

Aslında Sultan Mesud, Abdurrahman’ın öldürüldüğü haberi Bağ-dat’a ulaşınca Emîr Abbas’ı da öldürmek istemişti. Fakat Abbas’a bağ-lı askeri birliklerin sayıca sultanınkinden fazla olmasından dolayı on-dan çekinmiş ve sadece onu teselli etmekle yetinmiştir. Nitekim Ab-bas, sultandan önce hareket edip onu öldürmek istemiş, ama bunda başarılı olamamıştı.⁵⁰² Sultan Mesud, kendisine karşı planlanmış olan komplodan habersizdi.⁵⁰³ Abbas’tan çekindiğinden onu öldür-mek için bu sefer kendisi bir plan hazırladı. Bir gün Sultan Mesud, adamları Alpkuşve Hacip Tatar aracılığıyla bir iş bahanesi ile Abbas’ı sarayına davet etti. Abbas saraya giderken, Sultan Mesud, birkaç gu-lamına Abbas geldiğinde üzerine saldırarak öldürmeleri için hazırlık-lı olmalarını emretmişti. Abbas saraya girince görevliler adamlarının onunla birlikle içeri girmelerine mâni oldular. Bunlar Abbas’ı bir oda-ya çekip, “zırhını çıkar” dediler. Emîr Abbas, “sultanın bana yemin-leri ve ahityemin-leri var” dedi, fakat görevliler buna kulak asmayarak Ab-bas’ı dövdüler.⁵⁰⁴Abbas sultanın huzuruna çıktığı sırada daha önce gizlenmiş olan gulamlar birden ortaya çıkınca Abbas, kelime-i şaha-det getirmeye başladı. Askerler onun üzerine çullanarak kılıç darbe-leri ile işini bitirdiler ve kellesini koparıp saraydan adamlarının ara-sına attılar (14 Zilkade 541/18 Nisan 1147).⁵⁰⁵Daha sonra cesedini de attılar. Abbas’ın cesedi Bağdat’ın batı yakasında toprağa verildi.

Daha sonra kızı adam gönderip cesedini Rey’e nakletti ve oraya def-netti. Abbas’ın eşyaları ve çadırı yağma edildi. Şehir halkı bu hadise-den dolayı çok korktu.⁵⁰⁶Böylece Sultan Mesud, kendisine

hükme-501 Râvendî, C. I, s. 229.

502 Reşîdüddin, s. 210.

503 Bündârî, s. 196; Râvendî, C. I, s. 229; Hüseynî, s. 82.

504 İbnü’l-Esîr, C. XI, s. 109.

505 Bündârî, s. 198; İbnü’l-Esîr, C. XI, s. 109.

506 Reşîdüddin, s. 211; İbnü’l-Esîr, C. XI, s. 109.

den ve nüfuzları altında ezildiğini hissettiği iki önemli beyi de farklı suikast girişimleri neticesinde bertaraf etmiş oldu.