Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen

20. yüzyılın Avrupa ülkelerinde, gittikçe artan etimolojik çalıĢmalar içerisinde, 1969 yılında, önemli bir etimolojik sözlük yayımlanır. Yayımlanan ―Versuch eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen‖ adlı bu sözlük, Martti Räsänen tarafından Türkolojiye kazandırılmıĢ değerli bir çalıĢmadır.

1893 yılında Helsinki‘de doğan Fin Türkoloğu Räsänen, Helsinki Üniversitesi‘nde eğitim görmüĢ, Fin-Ugor dil eğitimi almıĢ ve bu alanda bolca eser vermiĢtir.

Räsänen Türk dilleriyle ilgili çalıĢmaya baĢlamadan önce üniversitede ÇermiĢ diliyle ilgili çalıĢan üç profesörün yanında yetiĢmiĢ olduğundan ÇermiĢ diliyle uğraĢmıĢtır. Türk diyalektlerinden ÇermiĢçeye geçen Fin-Ugor ve Türk dilleri bakımından değer taĢıyan kimi alıntılar, ilk kez Räsänen tarafından ele alınmıĢtır. Räsänen bu çalıĢmalarının sonunda, Zoltán Gombocz‘un da sağlam bir katkı olarak değerlendireceği ―Die Tschuwassischen Lehnwörter Im Tscheremissischen‖ adında büyük bir eser yayımlamıĢtır.

Heikki Paasonen ve Gustaf John Ramsted gibi Türkologların yanında bulunan Räsänen, ÇermiĢçeden sonra Türk diyalektleriyle uğraĢmaya baĢlamıĢtır. Räsänen‘in Türkiye‘de yapmıĢ olduğu araĢtırmaları vardır. 1925‘te Karadeniz dil örnekleri üzerine çalıĢmıĢtır; bunları derleyip 1926‘da yayımlamıĢtır. Räsänen Kuzeydoğu Anadolu gezisinde sözlük malzemesi de derlemiĢ; ancak yayımlamamıĢtır.

Räsänen, ―Materialien Zur Lautgeschichte der Turkischen Sprahen‖ (Helsinki 1949. Studia Orientalia) ve ―Materialien zur Morphologie der Turkischen Sprachen‖ (Helsinki 1957. Studia Orientalia) adlı eserleriyle Türk diyalektleri üzerinde çalıĢan bir uzman olarak tanınmıĢtır. Orta Anadolu‘da diyalektoloji çalıĢmaları yapan Räsänen, bu çalıĢmaları sırasında birtakım dil örnekleri de derlemiĢtir. ―Turkische Sprachproben aus Mittel-Anatolien‖ adı altında yayımladığı çalıĢmasını Taduesz Kowalski, ―The Polish Bulletin of Oriental Studies‖de (1937) değerlendirmiĢtir.

Räsänen bu eserlerden sonra, bilim çevrelerince geniĢ bir ilgiyle karĢılanan etimolojik sözlüğünü çıkarır. Sözlük basılmadan önce Türk dili üzerinde uzman olan Jusi Aro, Gerhard Doerfer, Suzanne Kakuk, Lajos Ligeti Nicholas Poppe ve Stainslaw Kaluzynski gibi Türkologlar tarafından da gözden geçirilir. Räsänen‘in ricası üzerine sözlüğün yayımlanmadan önceki taslağını gözden geçiren ve esere katkıda bulunmayı önce kabul eden Hasan Eren de, daha sonra, sözlükte düzeltilmesi gereken hataların çokluğu nedeniyle, Räsänen‘in sözlüğüne katkıda bulunma

düĢüncesinden vazgeçmiĢtir. Bunda Eren‘in kendi hazırlamakta olduğu etimolojik sözlüğünün rolü de vardır. Eren bu konuda Ģöyle demiĢtir: ―Räsänen‘in eserinin düzeltilmesine katıldığım takdirde kendi sözlüğümde verdiğim birçok bilgi Räsänen‘e aktarılmıĢ olacaktı.‖ (Eren, 1999).

Sözlüğe katkıda bulunanlardan biri olan Doerfer de daha sonra eserle ilgili önerilerini içeren bir değerlendirme yazısı yazmıĢtır. 1971‘de ―Orientalistische Literaturzeitung‖ dergisinde yayımlanan yazı ―Gedanken zur Gestaltung eines idalen Türkischen Etymologischen Wörterbuchs‖ baĢlığını taĢımaktadır. Doerfer eseri oldukça değerli bulmuĢtur.

Eserde her sözcüğün mümkünse ya en eski biçimi ya da günümüzdeki biçimi madde baĢı olarak yer almıĢtır. Madde baĢı olan sözcüklerin en eski; yani ana biçimlerinin bazılarına yazılı metinlerde rastlanmamaktadır. Sözcüklerin yaĢadığı lehçeler ve farklı dillerdeki anlamları da verilerek bunlar Ural-Altay dil guruplarıyla karĢılaĢtırılmıĢtır. Burada Moğolca, Tunguzca, Korece, Fince gibi dillerle akraba olma olasılığı olan sözcüklere de yer verilmiĢtir. Mehmet Ölmez‘e göre bu çalıĢmanın tek kusurlu yanı madde baĢlarının düzenleniĢinde birden fazla dilin ve ölçünün almasıdır.

Eser üç sayfa önsözle baĢlamaktadır. Yazar burada sözlüğünü nasıl yazmaya baĢladığını anlatmakta ve sözlüğü ile ilgili birtakım bilgiler vermektedir. Räsänen, ―Türk dillerinin morfolojisi (1957) üzerine yazdığım kitabımın yayımlanmasından hemen sonra Ģu anki etimolojik sözlüğüm için materyal toplamaya baĢladım.‖ (Räsänen, 1969; V) diyerek baĢlangıç aĢamasını bildirmektedir.

Räsänen, Vambery‘nin ―Türk Tatar Dillerinin Etimolojik Sözlüğü‖nü saymazsak, kendi sözlüğünü türünün ilk örneği olarak görmektedir. Sözlüğünün uluslararası araĢtırmalardan uzak olmadığını belirten yazar; 1963‘te Helsinki‘deki PIAC toplantısında sözlüğünün baĢlangıç kısmının provalarını ortaya koyduğunu, bunların meslektaĢları tarafından ele alınıp gözden geçirildiğini ve eleĢtirilerek kendisine önerilerde bulunulduğunu özsözünde belirtmektedir. Kendi asıl görevinin sözlüğüne mümkün olabildiği kadar çok Türkçe sözcük toplamak olduğunu ve dolayısıyla diğer Altay dillerinde sunulan sözcüklerden daha fazla sözcük elde

ettiğini söyleyen Räsänen, böylelikle çalıĢmasının Ural-Altay sözcüklerinin karĢılaĢtırmalarını da içerdiğini belirtmektedir.

Finli Türkolog, sözlüğünde Radloff sözlüğü gibi klasik kaynakları kullanmıĢtır. Türkolog önemli bazı çalıĢmaları, geç kaldığından, kaynak olarak kullanamamıĢtır.

Yazarın kullandığı kaynak ve özel ad kısaltmaların tümü sözlüğün VIII. – XV. sayfalarında uzun bir biçimde verilmiĢtir. XVI. sayfada Räsänen kendisine yardımcı olan arkadaĢlarının isimlerini de kısaltmalarıyla ayrıca belirtmiĢtir:

1) J.A. = Jussi Aro, Helsinki.

2) G.D.= Gerhard Doerfer, Göttingen 3) S.K. = Susanne Kakuk, Budapest

4) St.K.= Stanisław Kałużyński, Warszawa 5) L.L. = Lajos Ligeti, Budapest

6) N.P. = Nicholas Poppe, Seattle

Yazar kendisine yardımcı olan çalıĢma arkadaĢlarının isimlerini verdikten sonra fonetik alfabeyi vermiĢ ve diğer sayfada sözlüğüne baĢlamıĢtır. Madde baĢları Türkçe verilen sözlüğün Almanca yazılmıĢ olduğu görülmektedir. Sözlükte madde baĢlarında verilen sözcüklerin okunuĢlarına dikkat edildiğinden fonetik yazım biçimine özenle uyulmuĢtur. Maddelerde yapılan açıklamaların ait oldukları referansları varsa, parantez içinde belirtilmiĢtir.

Räsänen, sözlüğünün tamamlanmasında kendisine yardım eden István Kecskeméti‘ye, Arapça ve Farsça sözcüklerin çevriminde gönüllü olarak kendisine sıklıkla yararlı bilgiler verdiği için Helsinki Üniversitesi‘nde Doğu Edebiyatı temsilcisi olan Prof. Dr. Jussi Aro‘ya ve ayrıca düzeltmeleri büyük bir incelikle okuyarak değerli ipuçları sağladıkları için uluslararası grup çalıĢanlarına teĢekkürlerini sunmuĢtur. Yazar önsözünde çalıĢmalarını ekonomik anlamda destekleyen Fin-Ural Altay topluluğuna ve ―Die Staatliche Humanistische Kommission‖a teĢekkürlerini de ayrıca sunmuĢtur.

Räsänen‘in ―Versuch eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen‖ adlı çalıĢması, etimoloji dünyasında vazgeçilmez bir anıtsal eser olarak değerlendirilmektedir. Son derece önemli, kasik bir etimolojik sözlük olan bu çalıĢma hala değerini korumaktadır.