Araştırmada veri toplama süreci nitel ve nicel olmak üzere iki yaklaşımla yürütülmüştür. Bu nedenle veri toplamaya ilişkin açıklamalar nitel verilerin toplanması ve nicel veri toplama aracının geliştirilmesi olarak ayrı başlıklar halinde verilmiştir.
3.5.1. Nitel Verilerin Toplanması
Nitel araştırmalarda çoğunlukla üç tip veri toplama söz konusudur. Bunlar; a) araştırmanın yer aldığı sosyal, psikolojik, kültürel, demografik ve fiziksel özelliklere ilişkin “çevreyle ilgili veriler”, b) araştırma süresince neler olup bittiğini ve araştırma grubunun bundan nasıl etkilendiğini ortaya koyan “süreçle ilgili veriler”, c) araştırma grubundaki bireylerin süreç hakkındaki düşündüklerine yönelik “algılara ilişkin veriler”dir. Bu verileri elde etmek için yaygın olarak kullanılan üç tür veri toplama yönteminden bahsedilmektedir. Bunlar çok sık kullanılan ‘görüşme’, ‘gözlem’ ve ‘yazılı dokümanların incelenmesi’ yöntemleridir (Yıldırım ve Şimşek, 2006: 40).
Araştırmanın genel amacı çerçevesinde yukarıda bahsedilen veri toplama türlerinden, süreçle ilgili ve algılara yönelik olan veri toplama süreçleri gerçekleştirilmiştir. Bu kapsamda görüşme yöntemi kullanılmıştır. Nitel veri toplama sürecinde kullanılan yöntemler ve araçlar yukarıdaki her iki veri toplama sürecinin işletilmesi için kullanılmıştır.
3.5.2. Görüşme
Görüşme, nitel araştırmalarda sıklıkla kullanılan bir veri toplama biçimi olarak görülmektedir. Bireylerin, çeşitli konulardaki bilgi, düşünce, tutum ve davranışları ile bunların olası nedenlerinin öğrenilmesinde en etkili yol olarak kullanılagelmiştir. Nitel araştırmalardaki görüşmede, söylenenlerin yüzeysel anlamlarının yanı sıra derinliğe sahip anlamları da çıkartılmak istenmektedir. Bunun için görüşmede; ses tonu, mimikler ve soruları cevaplamada gösterilen istek, söylenenlerin değerlendirilmesinde önemli ipuçları niteliğindedir. Görüşmeye katılanların sayısına göre, görüşmeler
bireysel olarak veya grupla yapılabilir. Bireysel görüşme bir katılımcı ile gerçekleştirilir. Grupla görüşme odak grup görüşmesi olarak da adlandırılmaktadır. Görüşmelerin, uygulanmasına göre; yapılandırılmış, yapılandırılmamış veya yarı yapılandırılmış olarak sınıflandırılması söz konusudur. Bu sınıflamalar farklı kaynaklarda farklı biçimlerde ele alınmaktadır. Ancak genel olarak açıklanacak olursa; yapılandırılmış görüşmede sorulacak sorular daha önceden yapılandırılmıştır, araştırmacı sadece bu soruları kaynağa yöneltir ve kaynaktan gelen cevabı kayıt altına alır. Esnek bir yapısı pek olmadığı için açıklık getirilmesi gereken durumlarda dahi belirlenen sorular dışında soru sorulmamaktadır. Yapılandırılmamış görüşmelerde ise neredeyse bu durumun tersi bir süreç söz konusudur. Konu belirlendikten sonra katılımcının konu hakkındaki fikri sohbet tarzında alındığı için görüşme, tam anlamıyla esnektir. Yarı-yapılandırılmış görüşmede ise bu iki yaklaşımın harmanlanmış biçimi yürütülür. Katılımcıya önceden belirlenmiş sorular sorulur. Bunun yanı sıra gerekli görülen yerlerde yeni sorular sorulabilir veya bazı soruların sorulmasından vazgeçilebilir (Yıldırım ve Şimşek, 2006: 119–120; Kuş, 2003: 50; Karasar, 1999: 165–172; Kaptan, 1993: 145–147).
Görüşmenin yukarıda sözü edilen tanımlarına benzer bir tanımının yapıldığı bir başka kaynakta ek olarak görüşmede, yer alacak kişilerin bir araya gelmesi ve bütün normal haberleşme araçlarının da süreç içerisinde kişiler tarafından kullanılabileceğinden söz edilir. Çünkü görüşme, kişilerin birbirlerini görmeleri, seslerini duymaları, karşılıklı olarak konuşulan dilin birbirleri tarafından anlaşılması ve özellikle de fiziksel yaklaşmanın psikolojik bütün imkanlarından faydalanılması gerekmektedir. Görüşme amaçlı ve planlı bir birlik duygusu içinde gerçekleşmesi hedeflenen bir veri toplama tekniğidir (Rummel,1968:55-56).
Bu araştırmadaki görüşmeler; yarı-yapılandırılmış görüşme türünde tasarlanmış, görüşme formu kullanılarak bireysel görüşme olarak yürütülmüştür. Görüşmeler belirlenen müdür yetkili öğretmenlerle gerçekleştirilmiştir. Görüşmeler için yapılan plana göre öncelikle bir görüşme formu oluşturulmuştur. Görüşme formu; kolay anlaşılabilen, her sorunun bir odağı olduğu, her bir sorunun açık uçlu ve tek boyutlu, fakat farklı türden (dolaylı soru tipi) olduğu bir biçimde hazırlanmıştır. Bunlarla birlikte formdaki sorular; araştırma boyutları çerçevesinde sıralanmış, yönlendirici olmaktan uzak ve alternatif sondalar (ayrıntıya, açıklamaya ve aydınlatmaya yönelik sondalar) içerecek biçimde hazırlanmıştır. Sorular katılımcıların
birleştirilmiş sınıflı okulların yönetim problemlerini belirlemeye yönelik algılarını ortaya çıkarmaya yönelik olarak hazırlanmıştır. Bu çerçevede çeşitli türlerde 10 adet madde kökü yazılmıştır. Daha sonra gözden geçirilen sorular yenilenmeye tabi tutularak 7 adet olarak görüşme formuna girmiştir (Ek.2).
Çalışmadaki hassaslık göz önüne alınarak her bir müdür yetkili öğretmene ayrılacak görüşme süresinin yaklaşık 25 ile 40 dakika arasında olmasına karar verilmiştir. Araştırma planına göre müdür yetkili öğretmenlerle bir görüşme takvimi oluşturulmuş ve bu takvime göre müdür yetkili öğretmenlerin görev yaptığı okullara gidilerek yerlerinde görüşme ortamı hazırlanmıştır.
Görüşmelerin tümü araştırmacı tarafından yönetilmiştir. Görüşmelerin başında öğretmenlerin rahat olmalarını sağlamak ve görüşmeye yönelik güdüleri arttırmak için onlara karşı formal bir davranış sergilenilmesinden kaçınılmıştır. Görüşmenin sıcak bir ortam çerçevesinde yürütülmesine çalışılmış, öğretmenlerin sorulara yönelik duygu ve düşüncelerini tüm gerçekliği ile dışa vurması için cesaret verici tavır ve tutumlar sergilenmiştir. Öğretmenlerin mülakat sorularına rahat ve içten cevap verebilmeleri için görüşme ortamları olarak görev yaptıkları okullar belirlenmiştir. Görüşmelerin tümü daha sonra tekrar dinlenip çözümünün gerçekleştirilmesi için bir ses kayıt cihazı aracılığıyla sesli biçimde kayıt altına alınmıştır.
Görüşmeler esnek bir yapıda yürütülmüştür. Derinlemesine ve gerçek bilgi edinimi sağlayabilmek için gerekli durumlarda; bazı durumların açıklığa kavuşmasına yönelik ek sorular sorulmuş, öğretmenlerin beden dili dikkate alınmış, sorular doğrusal bir biçimde sorulmamış, amaçlardan sapılmadan soru çeşitlemesine gidilmiş, açık olmayan yanıtlara yönelik doğru algılamaları sağlamak için teyitler uygulanmıştır. Görüşme sonrasında elde edilen tüm ses kayıtları çözümlemeye alınmıştır.
3.5.3. Nicel Veri Toplama Aracının Geliştirilmesi
Araştırmadaki nicel veri toplama süreci, bir anketin geliştirilmesi ve uygulanmasından oluşmaktadır. Araştırma için, Elazığ il genelinde ve ilçelerinde bulunan birleştirilmiş sınıflı okullara anketler araştırmacının şahsi uygulamasıyla gerçekleşmiştir. Elazığ ilinde bulunan toplam 248 birleştirilmiş sınıflı okuldan 222’sine ulaşılmış ve bu anketlerden 209 tanesi değerlendirmeye alınmıştır.