Vergi İncelemesinin Türleri

Vergi incelemelerini belli başlı birtakım kriterlere göre ayrıma tabi tutabiliriz. Bu ana sınıflandırmalara göre inceleme çeşitleri kapsamı, kaynağı ve yöntemine göre aşağıda çeşitlendirilmiş ve kısaca açıklanmıştır.

2.1.2.4.1-İncelemenin Kapsamı Açısından 2.1.2.4.1.1-Tam İnceleme

Tam inceleme; bir vergi mükellefinin tabi olduğu bir vergi türüne ilişkin, vergilendirme dönemi bazında tüm faaliyet ve işlemlerinin yasalara uygunluğunun araştırılması, matrah unsurlarının tümünün incelenerek ödenmesi gereken verginin doğrulunun saptanması şeklinde tanılanır. Örneğin, sadece ticari ve zirai kazançları bulunan bir gelir vergisi mükellefinin bir hesap döneminde hem ticari hem de zirai faaliyetlerinin incelenmesi durumunda tam vergi incelemesi söz konusudur.²¹

İncelemenin tüm aşamalarını kapsayan tam ve kesin sonucun alınmasına imkan sağlayan vergi inceleme şekli olmakla birlikte, uzun zaman alması, incelenecek işlemlerin fazlalığı ve masraflı olması nedeniyle her zaman uygulanması mümkün olmamaktadır.

Ayrıca inceleme elemanlarının iş yoğunluğu dikkate alınırsa, bir vergi mükellefinin tam incelemeye alınması ve raporun yazılması inceleme elemanı için de pek kolay değildir.

2.1.2.4.1.2-Kısa İnceleme

Kısa inceleme, bir vergilendirme döneminde, yükümlünün tabi olduğu bir vergi karşısında, vergi matrahını oluşturan unsurlardan bir veya bir kaçının incelenmesidir.²² Genellikle dar anlamlı bir tam inceleme durumudur. Tek bir verginin belli bir matrah bölümü veya bir olayın bir bölümü yahut bir durumun sadece bir

21 Maliye Hesap Uzmanları Derneği, a.g.e., s. 133.

22 H.Nezih ŞEKER, a.g.e., s 127.

ayrıntısı incelemeye konu olur.²³ Örnek verecek olursak; ticari ve zirai kazançları bulunan bir gelir vergisi mükellefinin bir vergilendirme döneminde sadece zirai faaliyetinin incelenmesi ve buna ilişkin rapor düzenlenmesi halinde yapılan inceleme kısa incelemedir.

2.1.2.4.1.3-Sınırlı İnceleme

Bir vergilendirme döneminde bir vergi türüne ilişkin olmak üzere, matrah unsurlarından sadece belli bir kısmına ilişkin ve belli bir konu ile sınırlı olmak üzere yapılan incelemeye sınırlı inceleme denir. Örneğin birkaç matrah unsuru bulunan gelir vergisi mükellefinin, bir hesap dönemine ilişkin olarak sadece ticari kazancı çerçevesinde amortisman uygulamasının incelenmesi durumunda sınırlı vergi incelemesi söz konusudur.²⁴

2.1.2.4.2-İncelemenin Kaynağı Açısından 2.1.2.4.2.1-Normal İnceleme

Beyanname seçimi ilkelerine göre veya vergi dairelerinin incelemeye sevk raporlarına göre belirlenen mükellefler nezdinde yapılan vergi incelemeleridir.

Normal inceleme olağan vergi incelemesi olup, tamamen objektif ölçüler kullanılarak yapılır

2.1.2.4.2.2-Olağandışı İnceleme

Belli bir nedenle yapılan vergi incelemesidir. Önceden belirlenmiş beyanname seçimi ilkelerine göre veya inceleme öncesi raporları ile ilişkilendirilmeksizin vergi kaçırdığına dair hakkında ihbar, bilgi ve bulgular olan mükellefler nezdinde bu özel nedenlerle başlatılan incelemedir²⁵

23 Yako GÖKAY, İşletmelerde Vergi Denetimi, Boyut Matbaacılık, Marmara Üniversitesi, S.B.Y.O., İstanbul, 1994, s. 77.

24 Maliye Hesap Uzmanları Derneği, a.g.e., s. 134.

25 Maliye Hesap Uzmanları Derneği, a.g.e., s. 134.

2.1.2.4.2.3-Karşıt İnceleme

Karşıt inceleme, incelenen mükellefin beyan, defter ve belgelerinin doğru olup olmadığını kontrol etmek ve doğru değilse çürütmek amacıyla yapılan bir araştırma ve inceleme türüdür. Diğer bir ifade ile karşıt incelemeler, yürütülmekte olan incelemeler dolayısıyla, tespit edilen belli konularda başka mükellefler nezdinde yapılan vergi incelemeleridir.

Vergiyi doğuran olayların tarafları konumundaki incelenen mükellef ile, bu mükellefle ilişkide bulunan üçüncü kişiler arasındaki incelenen olayları tevsik edici belgelerin doğruluğunun kontrolü, vergi inceleme elemanları için ihtiyaçtır. Vergi inceleme elemanları, karşıt inceleme yapmak suretiyle geçmişteki olaylar ve işlemler hakkında sonradan topladıkları bilgileri genişletebilmekte, bir takım sonuçlara ulaşabilmektedirler.

2.1.2.4.3-İncelemenin Yöntemi Açısından 2.1.2.4.3.1-Olağan Vergi İncelemesi

Olağan vergi incelemesinde, incelemeye mükelleflerden belge ve bilgi alınarak başlanılır. Bu tür incelemeler literatürde olağan vergi incelemesi diye adlandırılır. Mükelleflerden istenen bilgi ve belgeler üzerinde gerekli inceleme ile birlikte, inceleme süresince mükellefin sağladığı katkılarla inceleme neticelendirilir.

Normal vergi incelemesi genellikle vergi beyannamesinden hareket ederek defter ve belgelere iner. İncelemenin kapsamı, esas olarak yükümlünün bütün faaliyetlerini içerecek biçimde tam ve geneldir.²⁶

2.1.2.4.3.2-Aramalı Vergi İncelemesi

Çeşitli kaynaklardan alınan duyumlar (ihbarlar) veya yapılan incelemeler dolayısıyla bir vergi yükümlüsünün vergi kaçırdığını gösterir nitelikte belirtilerin bulunması durumunda, bu yükümlü veya kaçakçılıkla ilgisi görülen öteki kişiler

26 Yako GÖKAY, a.g.e., s. 72.

nezdinde (ikametgah, işyeri, fabrika, ofis, büro, satış birimi, merkez, şube, imalathane, işletme vb.)ve bu kişilerin üzerlerinde yasal düzenlemelere uygun şekilde arama yapılması ve bu arama sonucu el konulan defter, belge ve her türlü kaydın (bilgisayar, mikrofilm, video bant, ses bandı vb. gibi tüm manyetik ortamlardaki bilgiler ve kayıtlar dahil) vergi incelemesi ile ilgili yasal düzenlemelere uygun olarak ve tüm inceleme tekniklerinden yararlanılmak yoluyla incelenerek, vergi kayıp ve kaçağının ortaya çıkarılmasına aramalı vergi incelemesi adı verilmektedir.²⁷

Aramalı vergi incelemesi çok istisnai bir takım hallerde başvurulan bir inceleme yöntemidir. Bu durumlar şu şekilde sayılabilir;

-Yapılan ihbarın ciddiliği saptandıktan sonra, ihbar konusu hususların, defter ve belgeler boyutunu aşması durumunda,

-Yükümlünün ısrarlı bir şekilde; yasal ve makul olmayan nedenlerle defter ve belgelerini ibraz etmediği hallerde,

-Defter ve belge incelemeleri sırasında, yükümlünün vergi suçunu işlediğini açıklayacak başka maddi belgelerin varlığı saptanırsa, ve benzeri nedenlerle aramalı inceleme yapılabilir.²⁸

Arama konusu; 213 Sayılı Vergi Usul Kanunu’nun üçüncü bölümünde, 142-147’nci maddeleri arasında düzenlenmiştir. Bu maddelerde temel olarak arama ve aramalı vergi incelemesine ait özel durumlar düzenlenmiştir İncelemede izlenecek yol ve yöntemler ile kullanılacak teknikler konusunda 213 Sayılı Yasanın vergi incelemesine ilişkin hükümleri aynen geçerlidir.