Kayıtdışı ekonomi, genelde olumsuz olarak algılanmakla beraber, bazı yazarlarca bunun olumlu sonuçları olduğu da belirtilmiştir. Ancak olumsuz etkilerin ağırlığı gün geçtikçe artış göstermektedir. Burada önce kayıtdışı ekonominin olumlu olduğu düşünülen etkilerinden söz edip, daha sonra genelde çok konuşulan olumsuz etkileri açıklanacaktır.
4.6.1-Kayıtdışı Ekonominin Olumlu Etkileri
-Kayıtdışı ekonomide kayıtlı ekonomideki vergi, sigorta primi vb.
kamusal yükümlülüklerin olmaması, kayıtdışı üretim maliyetlerinin ve satış fiyatlarının göreli olarak düşük gerçekleşmesine yol açmakta ve böylece kayıtdışı ekonomiye yurt içi ve yurt dışı pazarlarda rekabet gücü kazandırmaktadır.
148 Adil TEMEL,Ayşegül ŞİMŞEK, Kuddusi YAZICI, a.g.ç., s. 23.
-Kayıtlı ekonominin yüksek maliyetler sonucu istihdam edemediği kişilere iş sağlamaktadır.
-Devletin bastığı para (emisyon) ve aldığı iç/dış borçlar kayıtlı ekonomiden kayıtdışı ekonomiye transfer edildiğinde, çoğaltan etkisi yaratarak tasarrufları yatırıma dönüşme hızını, oranını ve büyüme hızını artırmaktadır.
-Devlete ödenen vergi israfa varan gereksiz harcamalar ve transferlerle verimsiz bir şekilde kullanılırken, ödenmeyen vergi üretime, istihdama ve yatırıma kaynak oluşturmaktadır.
-Kayıtdışı işlemler ekonomide yarattığı talep nedeniyle işsizliği ve yoksulluğu azaltıcı ölçüde gelir dağılımını olumlu etkilemektedir. Bu sayede sosyal patlamaları engeller.
-Kayıtdışı ekonomi, kayıtlı ekonominin müşterisidir. Kayıtdışı işlemler sonucu elde edilen fonlar, menkul kıymet borsaları ve bankacılık sistemi kanalıyla mali kaynak sağlamaktadır.
-Kayıtdışı ekonomide bürokratik işlemler ve gereksiz giderler olmadığından kaynaklar doğrudan mal ve hizmet üretimine kanalize olmakta, maliyetler düşmekte, işletme sermayesi gereksinimi azalmakta, üretim artmaktadır.
-Kayıtdışı ekonomide işlemler genelde nakit para ile yapılmakta ve elde tutulan nakdin reel gücünün enflasyon vergisi ile aşındırılması suretiyle devlete aktarılan tutar kadar devlete gelir sağlanmaktadır.149
4.6.2-Kayıtdışı Ekonominin Olumsuz Etkileri
-Kayıtdışı işlemler nedeniyle ödenmeyen vergiler bütçe açığına yol açmaktadır. Bazı ekonomik faaliyetlerin kayıtdışında kalması, vergilerin eksik ya da hiç ödenmemesine neden olmakta ve sonuçta devletin vergi gelirleri azalmaktadır. Devletin vergi gelirlerinin azalması sonucu doğan bütçe açıkları ya borçlanma ya da para basma
149 Yavuz AKBULAK-A. Koray TAHTAKILIÇ, “Kayıtdışı Ekonomi Üzerine Düşünceler”, Banka-Mali ve Ekonomik Yorumlar, Mart 2003, Sayı: 468 s. 27.
yoluyla karşılanır. Bütçe açıkları, borçlanma yoluyla karşılandığı takdirde faiz oranları yükselmekte dolayısıyla özel sektörün yatırım maliyetlerini arttırarak yatırımları azaltmaktadır. Yatırımların azalması, işsizliği arttırarak işsiz kitlelerin kayıtdışı ekonomide çalışmasına neden olmaktadır. Bütçe açıklarının borçlanma yoluyla karşılanması sonucu artan faiz oranları nedeniyle kamu borçlanma maliyeti de artmakta dolayısıyla bütçe açıkları daha da artmaktadır. Bütçe açıklarının Merkez Bankası aracılığıyla para basılarak karşılanması, enflasyon oranının yükselmesine dolayısıyla gelir dağılımının bozulmasına neden olmaktadır.150
-Kayıtdışı ekonomi içinde faaliyet gösterenler ödemeleri gereken vergileri ödemeyip kendi servetlerine eklediklerinden, vergisini tam ödeyenlere göre adaletsiz bir duruma sebebiyet verirler. Vergi yükünün adaletsiz dağılımı gelir dağılımının bozulmasına ve adaletsizliğe yol açar.
-Kayıtdışı olarak üretilen mal ve hizmetler daha düşük fiyatla satıldığından kayıtlı mükellefler aleyhine haksız rekabet ortamı oluşmaktadır.
Kayıtdışılığın olduğu sektörlerde vergi, sigorta ve diğer kesenekler ödenmediği için bu sektörler lehine bir durum ortaya çıkar. Diğer taraftan, resmi kayıtların tutulduğu sektörlerde faaliyette bulunanların, vergi, sigorta ve diğer kesintilerden dolayı üretim maliyetleri artmaktadır. Bunun sonucunda, dürüst vergi mükellefleri açısından haksız rekabet ortaya çıkmaktadır. Kayıtdışı ekonomi nedeniyle, üretim kaynakları vergilendirilmeyen sektörlere kayabilmekte ve dolayısıyla kaynaklar da verimsiz alanlarda kullanılabilmektedir. Şöyle ki, vergi veren sektör vergiye rağmen, kayıtdışı sektörün yanında varlığını sürdürebiliyor ise, bu sektör kayıtdışı çalışan göre daha verimli demektir. Bu durumda, kayıtiçi sektörden enformel sektöre kaynak aktarımı ekonomideki genel verimliliği düşürürken, formel sektörün verimliliğini arttırabileceği halde, vergi vermeme marjını kullanan kayıtdışı sektör ise, verimsizlik üzerine faaliyetini sürdürmeye devam eder. Kaynakların daha düşük verimli alanlarda istihdamı ise, genel düzeyde verimsizliği ifade eder ve bunun sonucunda da ekonominin genel verimlilik düzeyi geriler ve fiili gelir artışı potansiyel gelir yaratma kapasitesinin altında kalmış olur. Başka bir ifade ile, kayıtdışılık yoluyla önü açılan sektörler genel
150 Dr. Mustafa Ali SARILI, “Türkiye’de Kayıtdışı Ekonominin Boyutları, Nedenleri, Etkileri ve Kayıtlı Hale Getirilebilmesi İçin Alınması Gereken Tedbirler” Vergi Sorunları, Ağustos 2002, Sayı: 167 s. 145-146.
verimliliğin altında kaynak kullanma eğilimi içine girmiş olur. 151 Kaynak dağılımında etkinliğin sağlanamaması ve kaynakların verimli olarak kullanılamaması ekonominin sağlıklı ve dengeli büyümesini engellemektedir.
-Kayıtdışı ekonomi resmi kayıtlara girmediğinden kayıtlı ekonomide belirlenen ekonomik göstergeler (enflasyon, işsizlik, büyüme oranları ve milli gelir) gerçekte olduğundan farklı çıkmaktadır. Çünkü resmi ekonomik göstergeler sadece kayıtlı ekonominin göstergeleridir. Ekonomik verilerin, milli istatistik içinde gerçeği yansıtmaması refahı olumsuz yönde etkilemekte ve bir çok gösterge milli istatistiklere girmediği için ekonominin durumu hakkında yanlış bilgi vermekte ve bu verilere göre uygulanacak iktisadi ve mali politikalardan beklenen sonuçlar alınamamaktadır.
-Kayıtdışı ekonomi devlete karşı bir başkaldırı yaratmakta, ahlaki değerleri bozmakta ve sonuçta enflasyon ve işsizliği artırırken yatırımları ve üretimi azaltmakta, sosyal barışın bozulmasına, suç ve suçlu sayısının artmasına yol açmaktadır.
-Kayıtdışı çalışanların sayısı arttığı ölçüde sigortasız çalışanların sayısı artacağından bu durum sosyal güvenlik kurumlarının mali yapısının bozulmasına sebep olacaktır.
-Vergi kaçak ve kaybının hoşgörü ile karşılanması, toplumdaki suç anlayışını değiştirmekte, devlete ve topluma karşı işlenen suçlara gösterilen hoşgörü ile başlayan süreç, toplumsal ahlak anlayışında çöküntülere yol açabilmektedir.
-Ağır vergi yükünden kurtulmak amacıyla gelişen kayıtdışı ekonomi, yüksek oranlı ve sürekli enflasyon ile karşılaştığında, satın alma gücünü korumak için efektif yabancı paraya sığınmakta (para ikamesi), kayıtdışı ekonomik işlemlere katılan özellikle alt gruplar dolarize olarak serbest kur-resmi kur rekabeti başlatmakta ve kur makası sorununu büyüterek, zaman zaman kriz tetikleyicisi de olabilmektedir.152
151 İzettin ÖNDER, a.g.m. s. 4.
152 Yavuz AKBULAK-A. Koray TAHTAKILIÇ, a.g.m., s. 28.