Sektör Bazında Kayıtdışı Ekonominin Unsurları

Kayıtdışı ekonomiyi, ortaya çıktığı sektörler açısından dört bölümde incelemek mümkündür.

-Hane halkı sektörü,

-Belge ve Kayıt Düzeni Olmayan Sektör -Düzenlemelere Uymayan Sektör -Suç (Kara Para) Sektörü

4.3.2.1-Hane Halkı Sektörü

Hane halkı sektörü tarafından üretilen mal ve hizmetler, yine bu sektör tarafından dağıtılmakta ve tüketilmektedir. Üretim ticari faaliyete konu olmadığından, piyasa işlemleri söz konusu değildir. Dolayısıyla da fiyatlama yapılmamaktadır.

Fiyatların olmaması nedeniyle bu sektör tarafından yapılan üretim parasal olarak değerlenememektedir. Bu da söz konusu ekonomik faaliyetlerin milli gelir hesaplamalarına dahil edilememesine yol açmaktadır.Yapılan üretim neticesinde ortaya çıkan nihai malın fiyatı ancak alternatif maliyet yöntemine göre belirlenebilmektedir.

Bu sektörde gerçekleştirilen ekonomik faaliyetlere verilen en yaygın örnek kullanılmış

94 Şinasi AYDEMİR, a.g.m., s. 12.

ev eşyalarının takas edilmesi, ev hanımlarının yaptıkları çocuk bakımı, temizlik, bahçe işleri ile yine ev içinde yapılan diğer kayıtdışı iktisadi üretim faaliyetleridir.⁹⁵ Tarımsal üretimde geçimlik ve tohumluk olarak ayrılan ve piyasa işlemine tabi tutulmayan ürün bu kesimin kayıtdışı faaliyetlerine verilebilecek bir başka örnektir. Bu tür faaliyetlerle ilgili olarak ölçüm yapılamaması nedeniyle veri eksikliği bulunmaktadır. Bu veri eksiklikleri, istatistiki tahminlerde ve politika tasarlanmasında ve gerçekleşmesinde sapmalara yol açmaktadır.

Sektörün faaliyetleri tamamen yasaldır. Ekonomik gelişme düzeyi ve dolayısıyla refah arttıkça da bu sektörün faaliyetleri kayıtlı kesim tarafından üstlenildiğinden sektörün milli gelirden aldığı pay azalmaktadır. Kayıdışılık hukuki yapı yanında aynı zamanda ekonominin geri kalmışlığıyla da ilgilidir. Örneğin ev hanımları daha önce çocuğuna kendisi bakarken, çalışmaya başladığında çocuğunu ekonomi içinde kaydi olarak faaliyet gösteren kreşlere vermekte ve kreşler tarafından elde edilen kazançlar milli gelir hesaplarına dahil edildiğinden refah düzeyi arttıkça kayıtdışılık sorunu ortadan kalkmaktadır. Sonuçta ekonomi kayıt altına alındıkça, daha önce milli gelir hesaplarına dahil olmayan faaliyetlerin tamamı veya bir kısmı da milli gelir hesaplarına dahil edilmekte ve piyasa tarafından fiyatlanmaktadır. Böylece milli gelirde, kayıtlı ekonominin toplam ekonomi içindeki payı arttıkça mal ve hizmetlerde meydana gelen artıştan daha fazla bir artış ortaya çıkmaktadır.

4.3.2.2-Belge ve Kayıt Düzeni Olmayan Sektör

Genellikle gelişmekte olan ülkelerde görülen belge ve kayıt düzeni olmayan sektör tarafından gerçekleştirilen ekonomik faaliyetlere örnek olarak; kaçak çalışmak, vergisiz taşınmaz kirası elde edilmesi, işportacılar, evlerde oluşturulan küçük atölyelerde üretim yapılması ve şahıs firmalarının ticari işleri gösterilebilir. Küçük çaplı veya aile işletmelerinde mal üretimi, genelde kayıtdışı olarak çalıştırılan işçiler ve aile bireyleri aracılığı ile yapılmaktadır.⁹⁶ Üretilen bu mallar, ara malı veya nihai mal olarak tüketilmek üzere başkalarının kullanımına sunulmaktadır. Bu sektörde üretilen mal ve hizmetlerin başkalarının kullanımına nihai ya da ara malı olarak sunulması, bu sektörün

95 Ahmet F. ÖZSOYLU, a.g.e., s. 14.

96 Ahmet F. ÖZSOYLU, a.g.e., s. 14.

hane halkı sektöründen en önemli farkını teşkil eder. Sektör yasal olarak üretimine izin verilen iktisadi faaliyetlerde bulunmaktadır. Bu nedenle, sektörün faaliyetleri ticarete konudur. Üretilen mal ve hizmetler fiyatlanmaktadır. Mal ve hizmetler piyasa işlemine tabi tutulmaktadır. Sektörün kayıtdışı ekonomik faaliyetleri hakkında bilgi toplamının güçlüğü ve söz konusu ekonomik faaliyetlere ilişkin kayıtlarının bilgi üretmeye uygun olmaması, sektörün kayıtdışı kalmasının başlıca nedenleridir.

4.3.2.3 –Düzenlemelere Uymayan Sektör

Düzenlemelere uymayan sektör kısmen yasa dışılık içermektedir. Vergi kaçırma, çalışanların primlerini eksik yatırma, ikinci kayıtdışı yasal iş yapılması ve kayıtdışı sigortasız işçi çalıştırma sektörün faaliyetleri arasında sayılabilir. Sektörde yapılan üretim yasaldır. Ancak yasalara aykırılık dağıtım veya bölüşüm aşamasında ortaya çıkmaktadır. Vergi kaçırma, sosyal güvenlik kurumlarına primleri eksik yatırma gibi nedenlerle, milli geliri hesaplamak için burada toplanan bilgiler yanıltıcı ve eksiktir. Sektör faaliyetleri neticesinde ortaya çıkan mal ve hizmetlerin ve bunların üretimlerinin yasal olması bu kesimin suç sektöründen farkını oluşturmaktadır.

4.3.2.4-Suç (Karapara) Sektörü

Suç sektörünün en büyük özelliği; üretiminin, dağıtımının, tüketiminin ve diğer her türlü faaliyetinin yasa dışı olmasıdır. Falcılık, işletme kasasından çalmak, muhasebe dışında mal takası, hayali ihracat, yetkisiz para toplamak, uyuşturucu ticareti, hırsızlık, silah ve nükleer madde ticareti, çek ve senet tahsilatı, sahte vize ve pasaport ticareti, rüşvet, zimmet, hileli iflas yoluyla şirket batırma, insan ve organ kaçakçılığı, ihaleye fesat karıştırma, kredi dolandırıcılığı, sahte (naylon) fatura düzenleme ve yolsuzluk, sektörün yasa dışı olan ekonomik faaliyetlerine örnek olarak verilebilir.

Suç sektörü vergi de ödememektedir. Ama devletin amacı buradan vergi toplamaktan çok bu sektörde yapılan yasa dışı faaliyeti yok etmektir. Çünkü hiçbir devlet, yasa dışı faaliyetlerden vergi geliri elde etme beklentisine ya da amacına sahip değildir.⁹⁷ Zira bu gruplar devletin devamlılığı ve varlığı için tehlike arz

97 Selami ŞENGÜL, a.g.e., s. 4

etmektedir.Suçun ispatı halinde bu faaliyetler sonucu elde edilen her türlü aktife el konulmakta, failler cezalandırılmakta ve iktisadi faaliyet de sona erdirilmektedir. Netice itibariyle hem milli gelir hesaplarında hem de vergi tabanının belirlenmesinde suç ekonomisinde elde edilen para anlamsız bir parametredir.

Yasadışı sektörün faaliyetleri, milli gelir hesaplarına dahil edilmemektedir. Bu hem kayıtdışılık nedeniyle teknik olarak mümkün değildir, hem de üretilen mal ve hizmetlerin toplumun refahını gösteren milli gelir hesaplarına dahil edilmesinin rasyonel ve normatif olup olmadığı açısından tartışma vardır. Yasadışı faaliyet neticesinde ortaya çıkan malın örneğin uyuşturucunun üretiminin ve tüketiminin ve ortaya çıkan katma değerin iktisadi analize dahil edilmesi sorun teşkil edebilmektedir.

Öte yandan, bir ülke üretimi yasal olmayan mallardan, tükettiğinden daha fazlasını üretiyor ve farkı da yurtdışına satıyorsa, üretici ülke kara para sektöründen kaynaklanan net ihracat geliri nedeniyle milli gelirini de topluma zarar vermeden ve refah kaybı olmaksızın artırabilir. Ancak ürettiği uyuşturucudan daha fazlasını tüketiyorsa, bu ülkeden yurtdışına döviz çıkışı ve dolayısıyla refah transeri olacaktır. Diğer taraftan, bu sektör tarafından yapılan faaliyetler ülke ve zaman itibariyle farklılıklar gösterebilmektedir. Örneğin, içki üretimi ile kumar ve diğer talih oyunları bazı ülkelerde yasadışı olduğundan suç sektöründe değerlendirilerek milli gelir hesaplarına dahil edilmemektedir. Oysa diğer bir çok ülkede söz konusu ekonomik faaliyetlerin sonucu olarak ortaya çıkan ürün milli gelir hesaplarında yer almaktadır.

Aynı zamanda, yasaklar zamana göre de değişebilmektedir. Örneğin ülkemizde kumarhane faaliyetleri önceden yasalken yapılan düzenlemeyle günümüzde casinoların faaliyetleri artık yasaktır ve suç sektörü içerisine dahil olmuştur.