Vergi ayrıcalıklı olmayan hisse senedi opsiyon planlarında

Vergi ayrıcalıklı olmayan hisse senedi opsiyonlarında (niteliksiz hisse senedi opsiyonları, NQSO) vergileme farklılık arz etmektedir. Ayrıca, bazı ülkelerde vergileme hakkın tanınması ya da opsiyonun verilmesi sırasında yapılırken çoğunluğunda vergileme kullanım sırasında yapılmaktadır (Özkan 2003).

Vergi ayrıcalıklı olmayan hisse senedi opsiyon planlarında opsiyonun uygulandığı uygulama fiyatı ile piyasa fiyatı arasındaki fark bordroya dahil edilerek gelir olarak vergilendirilir (E Trade 2018b). Ancak, uygulama tarihinden itibaren hisseler 1 yıldan daha uzun bir süre tutulup elden çıkarılırsa ortaya çıkan kazanç sermaye kazancı (değer artış kazancı) kapsamında gelir vergisine tabi tutulur (How Yours Stock Awards is Taxed 2018).

Örneğin; 50 personelin 8 TL piyasa fiyatı üzerinde iktisap edilen hisse senetlerini 1 yıl içerisinde 10 TL ile 80 personelin ise bir yıldan uzun bir süreyi aşkın 12 TL üzerinden elden çıkardığını, artan oranlı gelir vergisi oranının ortalama % 22,5, sermaye kazancı sabit vergi oranının ise % 15 olduğunu varsayalım. Bu durumda hisse senetlerinden elde edilen gelirlerin vergilemesi farklılık arz edecektir.

Çizelge 4.3: Vergi Ayrıcalıklı Olmayan Hisse Senedi Opsiyon Planlarında

Vergileme Farklılığı

Bekleme Süresine Göre Vergileme

Kişi

Sayısı Sayısı Hisse Alış Birim Fiyatı Satış Birim Fiyatı Maliyet Bedeli Satış Bedeli Kar Vergi Oranı Ödene cek Vergi 1 Yıl Beklemeden Satanlar Açısından

Olağan Gelir vergisi 50 700 8 10 280.000 350.000 70.000 22,50% 15.750

1 Yıldan Sonra Satanlar Açısından Sermaye kazancı (değer artış) vergisi

80 700 8 12 448.000 672.000 224.000 15% 33.600

4.3 Çalışanların Hisse Senedi Sahipliği Planları/ESOP’lar (Employee Stock Ownership Plan)

ESOP çalışanların çalıştığı şirket sermayesine ortak edilmesini ve böylece çalıştığı şirketin hisse senetlerine yatırım yapılmasını sağlayan, emeklilik fonlarına benzeyen ve vergi avantajlı bir katkı planı olarak tasarlanmıştır

(Demirkan, 1999:10). Bu çerçevede çalışanlar, sahip olduğu hisse senedinin değeri oranında şirkete ortak olurlar ve çalışanlara tahsis edilen hisse senetleri, çalışanlar emekli olana kadar veya şirketten ayrılana kadar bir fonda tutulur (Employee Stock Ownership Plan (ESOP) 2016). Bu tür çalışanı hisse edindirme planları emeklilik veya işten ayrılmaya kadar özel olarak kurulmuş bir sandık tarafından yönetilmesi nedeniyle hisse opsiyonu planından farklıdır (Mirze, 2010:209).

ESOP sermayeye dayalı emeklilik fonlarına benzemekle birlikte sadece fonu kuran işletmenin hisse senetlerine yaptırım yapılmasının zorunlu olması nedeniyle diğer emeklilik planlarınden farklılık arz etmektedir. Diğer bir ifade ile emeklilik fonuna benzeyen ESOP’lar sadece fonu kuran kendi şirketlerinin hisse senedine yatırım yapmak zorundadırlar. Portföy çeşitlendirmesi yapmak suretiyle riski düşürme zorunlulukları ise bulunmamaktadır (Işık, 2011, s.269). ESOP uygulaması yapmak isteyen şirket çalışanları için şirketten ayrı bir fon (trust, Employee Stock Ownership Trust- ESOT) kurulmasını sağlar. Fonun finansmanı işverenler tarafından karşılanabileceği gibi çalışanlar tarafından da karşılanabilmekte ya da her ikisinin finanse etmesi ile de sağlanabilmektedir (Sakınç ve Bal 2007).

ESOP uygulayacak olan şirketler, şirketten bağımsız olarak kurulan fona ödemelerini nakit olarak yapabilecekleri gibi hisse senetleri şeklinde de katkı yapmaları mümkündür. Üçüncü bir yöntem ise çalışanın ait olduğu şirketin hisse senetlerini almak için fon borçlanmakta ve daha sonra fon kuran şirketin ödemeleri ile söz konusu borçlar kapatılabilmektedir. Şirket tarafından fona yapılan söz konusu katkılar belirli limitler çerçevesinde şirket tarafından vergiden düşülebilmektedir (Atasoy, 2009:48).

Çalışanların ESOT hesabının değeri, çalışan veya işveren tarafından fona katkı yapılması ve şirket hisse senetlerinin fiyatının değer kazanması ile temelde iki şekilde artabilmektedir (Demirkan, 2009:10).

Görüldüğü üzere, ESOP’lar hem çalışan hem de şirket açısından vergi avantajı yanında hisse satan hissedar açısından likidite oluşumuna ve çalışan açısından ise sermaye birikimine de katkı sağlamaktadır. Çalışanın performansını olumlu yönde etkilemesi ve sermayenin tabana yayılması açısından da önemli bir

finansal politika aracı olduğu değerlendirilmektedir. Bu çerçevede; ESOP uygulaması ile ilgili temel bilgiler, avantajları ve dezavantajları aşağıdaki tabloda verilmiştir (Demirkan, 2009:Ek/2):

Çizelge 4.4: ESOP Avantaj ve Dezavantajları

ESOP /Temel Bilgiler Avantajları Dezavantajları

Çalışanların çalıştığı şirket sermayesine ortak edilmesini ve böylece çalıştığı şirketin hisse senetlerine yatırım yapılmasını sağlayan, emeklilik fonlarına benzeyen ve vergi avantajlı bir katkı planıdır.

Çalışanların

çalıştıkları şirkette

hizmet süreleri uzadıkça o kadar fazla

hisse senedine hak kazanmaktadırlar.

ESOP’la ilgili muhtelif yöntemler bulunmaktadır.

ESOP uygulaması

yapmak isteyen şirket çalışanları için şirketten ayrı bir fon

kurar. Fonun finansmanı işverenler tarafından karşılanabileceği gibi çalışanlar tarafından da karşılanabilmekte ya da her ikisinin finanse etmesi ile de sağlanabilmektedir.

Tam zamanlı bütün çalışanlar için uygulanabilmektedir.

Yönetim kontrolünün değişmesini

gerektirmemektedir.

İşveren şirket hisse senetlerinin satın alınması için finansmanın borçlanma ile sağlanabilmesine imkân veren tek plan türüdür. Şirket, çalışanlar ve hisse senetlerini satan hissedarlar açısından önemli miktarda vergi avantajı sağlamaktadır.

Yapıları, muhasebe ve vergisel düzenlemeleri karmaşıktır.

ESOP’lar yüksek oranda borçlanmış şirketlerin

doğmasına neden

olabilmektedirler.

ESOP’lar sadece fonu kuran kendi şirketlerinin hisse senedine yatırım

yapmak zorunda olduklarından portföy

çeşitlendirmesi yapmak suretiyle riski düşürme olanağı

bulunmamaktadır.

Kişisel performansa göre dağıtım esnekliğine sahip değildirler.

Çizelge 4.4: (devam) ESOP Avantaj ve Dezavantajları

ESOP /Temel Bilgiler Avantajları Dezavantajları

ESOP uygulayacak olan şirketler, şirketten bağımsız olarak kurulan fona ödemelerini nakit olarak yapabilecekleri gibi hisse senetleri şeklinde de katkı

yapmaları mümkündür

(Kaldıraçsız ESOP).

Diğer bir yöntem ise çalışanın ait olduğu şirketin hisse senetlerini almak için fon borçlanmakta ve daha sonra fon kuran şirketin ödemeleri ile söz konusu borçlar kapatılabilmektedir

(Kaldıraçlı ESOP). Bu uygulamada borç doğrudan işveren şirketten alınabileceği gibi bir finansman kurumu tarafından ESOP’a aktarılmak üzere işverene kredi olarak da verilebilir.

Çalışanların kendi tasarruflarından ziyade çalıştıkları şirketten gelecekte elde edeceği gelirleri ile zamanla büyük tutarda hisse senedi satın almalarına imkân vermektedir.

Halka açık olmayan

şirketler için yıllık olarak hisse senetlerinin değerinin bağımsız kuruluşlarca tespitini gerektirmesi ilave

maliyetlere neden olmaktadır.

ERISA’ da belirtilen ayrımcılık karşıtı katı kurallara uyum zorunluluğu bulunmaktadır.

Halka açık olmayan

şirketlerin, ESOP

vasıtasıyla edinilen hisse

senetlerine likidite sağlamak amacıyla hisse

senetlerini geri satın alma yükümlülükleri

bulunmamaktadır.

4.3.1 ESOP çeşitleri

Fona yapılan katkıların finansman yöntemine göre ESOP’lar, kaldıraçlı ESOP ve kaldıraçsız ESOP olmak üzere iki türlüdür. Finansmanı borçla karşılanan ESOP’lar kaldıraçlı ESOP, borçlanılmadan karşılanan ESOP’lar ise kaldıraçsız ESOP olarak adlandırılmaktadır (Lisa and Norman 2014).

4.3.1.1 Kaldıraçsız ESOP

ESOP fonuna işverenler tarafından çalışanları adına hisse senedi veya hisse senedi almak üzere nakit olarak katkıda bulunulur. Her iki katkı şeklinde de işverenler yapmış oldukları söz konusu katkılarından dolayı yasal sınırlar çerçevesinde vergi indirimi hakkı elde eder (Işık; 2011:271). İşverenler tarafından ESOP fonuna yapılan bu katkılar öncelikle şirketin hisse senedine yatırılır ve akabinde önceden üzerinde mutabık kalınan bir formül yardımıyla,

genellikle çalışanların aldıkları maaşları oranında, çalışanların ESOP fonundaki hesaplarına transfer edilir (Atasoy, 2009:51; Lisa and Norman 2014).

Şekil 4.1: Kaldıraçsız ESOP 4.3.1.2 Kaldıraçlı ESOP

Kaldıraçlı ESOP yöntemi uygulamasında şirket hisse senetlerinin finansmanı borç yöntemi ile sağlanmaktadır. Söz konusu finansmanın bankadan, kurumsal bir yatırımcıdan ya da doğrudan doğruya destekleyici şirketten (işverenden) temin edilmesi mümkündür (Işık, 2011:271). Eğer kredi doğrudan doğruya ESOP’a verilmiş ise destekleyici şirket (işveren) ESOP’a belli aralıklarla (yıllık veya daha makul dönemler itibariyle), ESOP’un borç ödeme yükümlülüğünü yerine getirebilmesi için, en az borç ödeme yükümlülüğü seviyesinde katkılarda bulunması gerekir. Destekleyici şirket tarafından ESOP’a yapılan bu katkıların hem anaparası hem de faiz kısmı vergiden düşülebilir özelliğe sahiptir (Demirkan, 1999:11). Kaldıraçlı ESOP’un çalışma sistemi aşağıda gösterilmiştir (Lisa and Norman 2014; Peter 2013):

Şekil 4.2: Kaldıraçlı ESOP (Dolaylı Kredi) Şirket

(Company) ESOP katkıları ESOP

(ESOP Contributions) N a k i t Şirket hisseleri (Company Stock) Satıcı hissedar (Selling Shareholder) ESOP N a k İ Şirket hisseleri (Company Stock) Satıcı hissedar (Selling Shareholder) Şirket

(Company) (ESOP Loan “Inside Loan” ) Banka Kredisi- İç Kredi Bank (banka)

N o t e

Banka Kredisi-Dış Kredi (Bank Loan, “Outside Loan”)

Şekil 4.3: Kaldıraçlı ESOP (Doğrudan Kredi) 4.3.2 ESOP’un avantajları

ESOP uygulaması çerçevesinde şirketler, çalışanlarını şirketin sermayesine ortak ederek onların şirkete olan aidiyet duygusunu, motivasyonunu, verimliliğini artırmayı, personel devir hızını azaltmayı, şirket hedefleri ile uyumlu bir ortam oluşturmayı amaçlar.