Vejatatif üretim

Soğanlı bitkiler çoğunlukla vegetatif olarak üretilmektedirler. Generatif üretimde, bazı türlerin tohum oluşturma kapasitelerinin az olması, tohum ekiminden çiçek oluşturacak büyüklükte bir bitki elde etmek için geçen sürenin uzun olması gibi nedenlerden dolayı vegetatif üretim yöntemleri daha çok tercih edilmektedir. Vegetatif üretim yöntemlerini sekiz grup altında toplayabiliriz.

2.6.2.1. Ana soğanın yanında oluşan yavru soğanlar ile üretim

Vegetatif üretim yöntemleri içinde en çok kullanılanıdır. Bu yöntemde, büyüme mevsiminde ana soğanların yanında oluşan yavru soğanlar üretimde kullanılırlar. Ana soğana bitişik yavru soğanlar fizyolojik faaliyetlerin minimuma indiği, yaprakların sararıp kuruduğu dönemde topraktan çıkarılıp, ana soğandan ayrılarak, büyüklüklerine göre sınıflandırılarak hazırlanan dikim

26

yerlerine çiçeklenme iriliğinde, soğan elde etmek amacıyla dikimleri yapılmaktadır.

Genellikle, Fritillaria, Galanthus, Leucojum, Narcissus, Iris, Lilium, Tulipa gibi cinslerde uygulanmaktadır. Bu yöntemle çiçek meydana getirebilecek büyüklükte soğan elde etmek için genellikle 1-3 yıl gereklidir. Ana soğandan elde edilen yavru soğan miktarı, bitkinin türü, üretim yapılan bölge ve ana soğanın büyüklüğü gibi faktörlere bağlı olarak değişmektedir. Narcissus türlerinde yılda ortalama 1,6 adet yavru soğan, Tulipa ve Iris’te 5 adet yavru soğan, Lilium türlerinde yılda 2 adet yavru soğan meydana gelmektedir (Zencirkıran, 2002; Aksu vd., 2002).

Gökçeoğlu ve Sukatar (1986), Galanthus elwesii Hook.’ da yavru soğanlar ile üretim, soğanların büyütülmesi şeklinde yapılmış, Ege bölgesinde, 3-4 cm büyüklüğündeki soğanların, susuz koşullarda, yaklaşık %75 oranında ticari boya ulaştıkları belirtmiştir. Yine Galanthus’larda Karagöl ve Bornova koşullarında %44,9 ile 3-4 ve %58,2 ile 4-5 cm çevre büyüklüğündeki soğanlarda yüksek oranda yavru soğan oluşumu saptanmıştır.

Luria vd., (2002), Ornithogalum dubium da sıcaklık uygulaması ile birlikte kontrollü koşullarda yapılan üretimde, toplam yavru soğan oluşumunun ana soğan büyüklüğüne bağlı olduğu belirtmiştir. Sternbergia lutea’da yavru soğan oluşum kapasitesi ve ağırlığının, dikim yapılan soğan büyüklüğüne bağlı olduğunu ve Sternbergia fischeriana’da da en fazla yavru soğan oluşumun iri soğan grubunda olduğu saptanmıştır (Arslan vd., 2002; Zencirkıran ve Tümsavaş, 2006).

Diğer yandan Kariuki ve Kako (1999), Ornithogalum saundersiae’de soğan büyüklüğünün çiçek kalitesini etkilediği, orta ve iri büyüklükteki soğanlardan elde edilen çiçekler daha gösterişli olduğu, çok iri ve küçük soğanlardan elde edilen çiçeklerin daha kısa ve ince saplı olduğu belirtilmektedir.

27

2.6.2.2. Soğanda çapraz kesim yöntemi ile üretim (cross cutting)

1930’lu yıllardan beri kullanılan bu yöntemdir. Bu yöntemde ilk önce soğan tabanındaki kökler uzaklaştırılır ve soğanlar kurumaya bırakılmaktadır.

Soğanlar kuruduktan sonra, soğan tabanında keskin bir bıçak ile, soğan büyüklüğüne göre, 3 veya 4 çapraz kesim yapılmaktadır. Kesim soğan tabanının ayrılabileceği şekilde yapılmalıdır. Bu şekilde hazırlanan soğanlar, kesim kısımları yukarıya gelecek şekilde 25 °C de tutulurlar. Kesim yapılan yere kum serpiştirilir ve bununda üzeri 5 cm kalınlığında kum ile kapatılmaktadır.

Yaklaşık 1 hafta sonra kesim yerinde ince bir mantar tabakası oluşmuştur ve soğanlar sökülerek sağlıklı olup olmadıkları kontrol edilir ve kesim yerleri aşağıya gelecek şekilde 20-32°C de 2,5-3 ay üretim odalarında dikilerek yavru soğancık oluşumu sağlanmaktadır. Yavru soğancıklar ana soğanlarla birlikte açık alana dikilmektedir. İlk yıl ana soğan parçalanıp dağılır, daha sonraki yıllarda yavru soğanların büyütülür, yavru soğanlar her yıl sınıflandırmaya tabii tutularak çiçek verme büyüklüğünde olanlar ayrılmaktadır. Bu yöntem Hyacainthus’larda kullanılabilmektedir (Aksu vd., 2002; Zencirkıran, 2002).

2.6.2.3. Soğanın bölünmesi (dilimlere ayırma) yöntemi ile üretim

Soğanı dilimlere ayırma yöntemi, büyük miktarlarda soğan elde etmek amacıyla kullanılan bir yöntemdir. Bir soğanı eşit büyüklükte parçalara ayırmak amacıyla yapılan diklemesine kesme işlemidir. Soğanın bazal plakasının meristematik bölümünden yararlanmayı, yani hücre bölünmesi yolu ile soğancık üretilebilmesinden faydalanmayı sağlarmaktadır. Genellikle Galanthus, Fritillaria, Leucojum, Narcissus, Chionodoxa, Nerine, Scilla, Sternbergia gibi cinslerde uygulanmaktadır. Çiçeklenme büyüklüğündeki iyi bazal plaka oluşturan tercihen yuvarlak soğanlar materyal olarak seçilmelidir.

Soğan büyüklüğüne bağlı olarak dilimlere ayrılır, soğan dilim adedi 4, 12, 16 ve 32 olabilmektedir. Dilimlere ayrılan soğanlar yüzey strelizasyonuna tabii tutularak, su ile nemlendirilmiş perlit veya vermukulit ortamları içeren polietlien torbalarda, karanlık bir ortamda (inkubatörde) 12 hafta

28

tutulmaktadır. Türlere göre inkubasyon sıcaklıkları 18-23 °C arasında değişebilmektedir. Galanthus elwesii’de 15-20 °C, Sternbergia lutea, Leucojum aestivum ve Leucojum vernum da 20 °C, sıcaklıkların iyi sonuç verdiği tespit edilmiştir (Hanks, 1991; Piskornik vd., 2000; Aksu vd., 2002; Seyidoğlu ve Zencirkıran, 2008). Ayrıca Manish vd., (2000), Lilium’da vermukulit ortamında soğancık/pul oranı, soğancık çapı ve ağırlığında artış meydana geldiği belirtmişlerdir.

İnkübasyon süresi içinde soğan parçalarının üzerinde soğancıklar meydana gelir ve bu soğancıklar daha sonra açık araziye veya plastik seralarda iki yıl büyütülürler. Soğancıklar bazıları 2. yıl çiçek açsa bile genellikle 3. yılda çiçek açacak büyüklüğe ulaşırlar. En uygun zaman haziran- ekim ayları arasındadır.

Petrova (1990), bazı Narcissus türlerinde ağustos ayında yapılan uygulamanın iyi sonuç verdiğini belirtilmiştir.

Dilimleme yönteminde dilim sayısı ne kadar az olursa soğan parçası o kadar büyük olur ve soğan çiçeklenme büyüklüğüne daha erken ulaşmaktadır. Dilim sayısı artıkça soğan parçası büyüklüğü azalır ve soğancıklar geç çiçeklenme meydana gelmektedir. Leucojum vernum, Leucojum aestivum, Fritillaria imperialis ve Sternbergia lutea’da, geniş çevre büyüklüğüne sahip soğanlarda ve bölme uygulamasının (4’e bölme) etkili olduğu belirtilmiştir (Zencirkıran ve Mengüç, 1996; Yücel, 1999; Piskornik vd., 2000; Aksu vd., 2002; Seyidoğlu ve Zencirkıran, 2008). Diğer yandan, Fritillaria persica’da ortadan bölünen soğanların, 4 ve 8’e dilimlemeye nazaran daha çok yavru soğan verdiği tespit edilmiştir (Uluğ, 1997).

2.6.2.4. Soğan pulları ile üretim (scaling)

14. yy. dan beri bilinen bu teknik, soğandan koparılan her pulun dikilerek yeni bitki elde edilmesi yöntemidir. Pullama olarak da adlandırılan bu yöntem, genellikle Lilium türlerinin üretilmesinde kullanılır. Soğan pulu soğan tabanında kök bölgesi içerecek şekilde ayrılır ve hastalıklara karşı fungusitle ilaçlandıktan sonra dikilmektedir. En dıştaki buruşmuş ve suyunu kaybetmiş pullar

29

kullanılmaz. Dıştan içe doğru ilk iki veya üç sıra soğan pulu kullanılması tavsiye edilmektedir Her bir pulun dip tarafında adventif soğancıklar meydana gelir.

Genellikle her bir puldan 3-5 soğancık elde edilmektedir. Lilium türleri dışında, Hyacinthus, bazı Fritillaria türleri, Muscari ve Scilla’larda da uygulanmaktadır (Rees, 1992; Aksu vd., 2002; Zencirkıran, 2002).

Shumei vd., (2002), Lilium pumilum’da iç ve orta kısımlardan alınan pullardan soğancık üretiminin, dış kısımdaki pullardan daha uygun olduğunu belirtmişlerdir. Benzer şekilde Dhiman (2007), hibrit Lilium çeşiti olan “Grand Care” de iç pullardan elde dilen soğancık sayısı, ağırlık ve çapının yüksek olduğunu belirtmiştir. Diğer yandan farklı ortamlarda üretime yönelik yapılan çalışmalarda soğan pullarının vermukulit ve kum ile vermukulit ortamlarında yapılan üretiminde soğancık ağırlığı ve sayısı üzerine olumlu etki yaptığı saptanmıştır (Manish vd., 2000).

2.6.2.5. Soğanı ikişerli pullarına ayırma yöntemi ile üretim (twin-scaling)

Soğanı ikişerli pullara ayırma (Twin-Scaling) yöntemi, 1935 yıllarından beri uygulanan eski bir yöntemdir. Dilimlere ayırma yönteminin bir aşama ilerisi olarak kabul edilmektedir. Genellikle Galanthus, Fritillaria, Leucojum, Hyemanthus, Pancratium, Sternbergia, Allium, Chionodoxa, Lachenolia, Muscari, Ornithogalum, Scilla, Veitheimia, Iris, Hyacinthus, Narcisssus gibir türlerde uygulanmaktadır. Soğanlar büyüklüğüne göre, dilimleme işleminden sonra dilimlerin her biri altta iki pulu birbirine bağlayan bir kısım olacak şekilde ikişer soğan pulundan oluşan parçalara ayrılmaktadır. Soğan büyüklüğüne bağlı olarak her dilim 3 veya 4 ikiz pula ayrılır. İnkübasyon periyodu dilimleme uygulamasındaki gibi gerçekleştirilmektedir. İnkübasyon süresi sıcaklık, cins ve türe göre değişmektedir. Genellikle 15-22°C sıcaklık aralıkları ve 12-16 haftalık bir periyot uygulanmaktadır. Bu yöntemle soğanların çiçeklenme büyüklüğüne gelmeleri için gereken süre türlere göre değişmekle birlikte 3-4 yıldır. Bazı türlerde örneğin Urgenia maritima’larda bu sürenin daha da uzun (6 yıl) olduğu belirtilmiştir (De Hertogh ve Le Nard, 1993; Zencirkıran, 2002; Aksu vd., 2002).

30

2.6.2.6. Soğanda merkez çıkartma ve soğan tabanının oyulması

Soğan dip kısmının oyulması, 19. yy. da geliştirilen bir yöntemdir. Bu yöntemde, yapraklar sarardıktan sonra toplanan iri ve olgun soğanlar, öncelikle 25°C’de depolanırlar. Depodan çıkarılan soğanlar temizlenerek ilaçlanır ve kurutulur.

Daha sonra soğanların kökleri kesilerek, kaşık veya bıçak ile soğanın taban kısmı çıkarılır. Bu kesim soğan pulları ile soğan tabanının birleştiği sınırdan yapılır. Bu şekilde hazırlanan soğanlar, birkaç hafta kesim yerleri yukarıya gelecek şekilde, daha sonra düz olarak depoda tutulurlar. Soğan tabanındaki yara yerlerinden yavru soğanlar meydana gelmektedir. Bu yöntem Hyacinthus Muscari ve Scilla’da uygulanmaktadır.

Merkez çıkarmada ise, soğanın merkezinde bulunan büyüme konisi çıkarılır.

Soğanın büyüme potansiyeli soğanın bazal plakasında oluşacak yavru soğanlara yönlendirilmiş olur. Merkez çıkarma işlemi yapıldıktan sonra kesimlerde uygulandığı gibi önce soğanlar kesim yeri yukarıya, daha sonra aşağıya gelecek şekilde depoda tutulurlar. Bu yöntem Hyacinthus ve Fritillaria’larda uygulanabilmektedir.

Hyacinthus’larda oyma yöntemi ile ortalama 60 soğancık elde edilebildiği, fakat 4-5 yıllık bir sürede çiçeklenme meydana geldiği; çapraz kesim yöntemi ile 20-25 soğancık elde edilebildiği ve 3-4 yıllık bir sürede çiçeklenme meydana geldiği belirtilmiştir (Aksu vd., 2002, Zencirkıran, 2002).

2.6.2.7. Koltukaltı yavru soğanlar (havai gövde soğancıkları) ile üretim

Yaprak koltuklarında, gövde ve köklerde oluşan yavru soğanlarla üretim yapılmaktadır. Genellikle Lilium türlerinde (Lilium sargentiae, L. sulphureum, L.

tigrinum gibi) uygulanır. Bu türlerde yaprak koltuklarında oluşan yavru soğanlar tam olgunlaştıkları zaman, kökte oluşanlar ise sonbaharda toplanmaktadır.

31

Lilium candidum, Lilium chalcedonium, Lilium hollandicum, Lilium maculatım ve Lilium testaceum gibi bazı türlerde doğal olarak koltukaltı yavru soğancık oluşturamamalarına rağmen çiçek tomurcuklarının koparılması ve bundan bir hafta sonra gövdenin üst kısmın kesilmesi ile havai soğancık oluşturmaları sağlanabilmektedir. Yavru soğanlar, 3 cm ara ve soğan büyüklüğünün 2,5 katı derinlikte dikilirler ve dikimden sonra sulanmaları ve bir veya iki yıl aynı yerden sökülmemeleri tavsiye edilmektedir. Diğer yandan bazı Lilium türlerinde (Lilum longiflorum Thunb.”Nellie White”) gibi büyüme döneminde sürekli olarak 30/26 - 14/10°C gün/gece sıcaklığında bırakılmaları durumunda havai gövde soğancıklarının üretiminde artış olabileceğini belirtilmiştir (Aksu vd., 2002;

Zencirkıran, 2002; Kim vd., 2007).

2.6.2.8. Doku kültürü ile üretim (micropropagation)

Bitki doku kültürü; kontrol edilebilen ışık ve sıcaklık koşulları altında kültür kapları içerisinde, yapay besin ortamında bütün bir bitki, hücre (meristematik hücreler, süspansiyon veya kallus hücreleri), doku (çeşitli bitki kısımları=eksplant) veya organ (apikal meristem, kök vb.) gibi bitki kısımlarından yeni doku, bitki veya bitkisel ürünlerin üretilmesidir. Geofitlerin doku kültürü yöntemiyle kültüre alınmalarında Gamborg (B5), White, Lasmier ve Skoog, Nitsch, Murashige ve Skoog (MS) ile bunun modifiye edilmiş ortamları daha fazla kullanılmaktadır (Babaoğlu vd., 2002; Ulus ve Seyidoğlu, 2006)

Doku kültürü ile üretimde, soğan pulları, (özellikle Liliaceae familyasının bir kısmında ve Iridaceae ile Amaryllidaceae familyalarında) bazal plaka ve pulların birleşme noktasındaki meristematik bölgenin yanındaki bazal kısımlar, özellikle uzamamış genç gövdelerin ince kesimleri ve tomurcuklar gibi değişik bitki dokularından eksplant hazırlanabilir. Soğan ve yumru parçaları da explant olarak kullanılabilir. Ancak bunları enfeksiyonlardan arıtmak oldukça zor olduğundan, iyi dezenfekte edilmesi tavsiye edilmektedir (Aartijk ve Van Der Linde, 1986).

32

Lilium, Tulipa, Hyacinthus, Muscari, Fritillaria, Colchicum, Iris, Crocus, Galanthus, Sternbergia, Leucojum, Eranthis, Cyclamen, Scilla gibi cinslerin doku kültürü ile üretim yapılabilmektedir. Crocus, Galanthus, Fritillaria, Scilla, Leucojum türlerinde doku kültürü ile üretimde başarılı sonuçlar alınmasına rağmen Eranthis, Anemone türlerinde eksplant sterilizasyon problemi nedeniyle olumlu sonuçlar alınamadığı belirtilmiştir (Zencirkıran, 1998: Ulus ve Seyidoğlu, 2006).