İlmî ve fikrî çalışmalarla dolu bir hayatın sonunda İbnu’t-Ṭayyib eş-Şeraḳî h.
1170/1756 yılında 60 yaşında Medine-i Münevvere’de282 Mısır, Ḥaleb, Şam ve
Türkiye bölgelerine yaptığı seyahatlerin ardından283 vücudunun ödem yapması284
sonucunda vefat etti. Müellif Hz. Halime’nin kabri yanında defnedilmiştir.285 Meşhur
kaynaklar müellifin ölüm tarihini 1170 olarak zikretmekle birlikte Tuḥfetu’l
Muḥibbîn’de 1173286 ve Allâme ʻAydirûs İbn Ömer el-Ḥabeşî’nin eseri ʻUkûdu’l- Leâlî’ de 1174287 şeklinde yanlış olarak ifade edilmektedir.
280 el-Vedğîrî, et-Ta‘rîf, s. 179. 281 el-Vedğîrî, et-Ta‘rîf, s. 179.
282 el-Murâdî, Silku’d-Durar, IV, 94; el-Cebertî, ‘Acâibu’l-Âåâr, I, s. 351, el-Faḍîlî, ed-Dureru’l- Behiyye, II, 336; Muhammed b. Cafer el-Kettânî, er-Risâletu’l-Mustaṭrefe, I, 85; el-Kettâni, Fihri- su’l-Fehâris, II, 1068; el-Bağdâdî, Hediyyetu’l-ʻÂrifîn, II, 331; Ziriklî, el-Aʻlâm, I, 3, VI, 177; Keḥḥâle, Mu‘cemu’l-Müellifîn, X, 111; Ḥaccî, Muʻallimetu’l-Mağrib, XVI, 5358; Kennûn, en- Nubûğu’l-Mağribî, I, 291; el-Menûnî, el-Maṣâdiru’l-ʻArabiyye, s. 176; et-Tiṭvânî, el-Vâfî, III, 856; mbsz., Terâcimu Aʻyâni’l-Medîneti’l-Munevvera, s. 58; el-Aḫḍar, el-Ḥayâtu’l-Edebiyye, s. 258. 283 Kennûn, en-Nubûğu’l-Mağribî, I, 291.
284 el-Ensârî,Tuhfetu’l-Muḥıbbîn, s. 335.
285 el-Murâdî, Silku’d-Durar, IV, 94; Muhammed b. Cafer el-Kettânî, er- Risâletu’l- Mustaṭrefe, I, 85; Kennûn, en-Nubûğu’l-Mağribî, I, s. 291; mbsz., Terâcimu Aʻyâni’l-Medîneti’l-Munevvera, s. 58 286 el-Ensârî,Tuhfetu’l- Muḥıbbîn, s. 335.
287 Abdurrahman İbn Süleyman el-Ahdal, en-Nefsü’l-Yemânî ve’r-Rûḥu’r-Rûḥânî fî İcâzeti’l-Ḳuḍâti beni’ş- Şevkânî, thk. Muhammed Ḥabeşî, 1 b., Dâru’ṣ-Ṣamî‘î, Ṣan‘a, 2012, s. 22.
İKİNCİ BÖLÜM
İBNU’Ṭ-ṬAYYİB EŞ-ŞERAḲÎ’NİN ŞİİRİNDE MUHTEVA ÖZELLİKLERİ
İBNU’Ṭ-ṬAYYİB EŞ-ŞERAKÎ’NİN ŞİİRİNDE MUHTEVA ÖZELLİKLERİ
Edebiyat türleri içinde sözün mânâsını edebî sanatlar yoluyla en fazla gözeten yazı türü şiirdir. Sadece estetik gayeler ile kaleme alınmış olsa bile şiir, ait olduğu topluma bir şeyler anlatma, duyurma, bir şeyler hissettirme amacındadır. Toplum hayatında görülen fikrî, dînî, siyâsî, iktisâdî, sosyal ve kültürel meseleler, değişiklikler zaman içinde edebî eserlere de yansımıştır.288 Şiir dönemin sosyal,
siyâsî, ilmî ve kültürel hayatına ışık tuttuğu gibi şiirde onu nazmeden şairin hayatından da kesitler yer almaktadır. Edebî ve tarihî olmasının yanında şiir, şairin edebi hayatı başta olmak üzere ona ait değerli bilgiler sağlayan bir hazinedir.
Her edebî metin gibi şiirlerin de bir yapısı vardır. Şiirdeki yapı, ses ve anlam kaynaşmasından oluşan birimlerin bir tema etrafında birleşmesiyle oluşur. Bu birimler bir düzen içinde birleşirler. Bir şiirin temasını (muhtevasını) bulmak için gösteren durumundaki yapı ve anlatımdan yola çıkmak, bu yapıyı oluşturan birimleri neyin bir araya getirdiğini; bu birimlerin niçin bir araya geldiğini sormak ve düşünmek gerekir.289 Bu nedenle de şiirin muhteva ve şekil yönünden incelenmesi
büyük bir önem arz etmektedir. Çalışmanın bu bölümünde şairin Dîvan’ı muhteva, üçüncü bölümde ise şekil yönünden incelenecektir.
1. İbnu’ṭ-Ṭayyib eş-Şerakî’nin Dîvânı
Her ne kadar kaynaklarda müellife ait bir divandan bahsedilmemişse de müellif İḍâetu’r-Râmûs adlı eserinde kendisine ait bir Dîvân’ının bulunduğunu ifade etmiştir. Fakat bu Dîvân’ın tamamı günümüze ulaşmamıştır. Bugün müellifin günümüze ulaşan eserlerinden 709 beyti, Dr. Abdulalî el-Vedğîrî tarafından tahkîk edilerek müellifin Dîvân’ı olarak neşredilmiştir. el-Vedğîrî, eserinde şairin eserlerinden 98 şiir ve 709 beyiti tespit etmiş, bunlardan 27 şiir ve 78 beytin İbnu’ṭ- Ṭayyib’e aidiyeti konusunda tam emin olamadığından onlara eserinin mülhak kısmında yer vermiştir.
288 Mehmet Kaplan, Şiir Tahlilleri 1 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e, 32.b., Dergâh, İstanbul, 2014, s. 5. 289 Şerif Aktaş, Şiir Tahlili Teori-Uygulama, 2.b., Akçağ, Ankara, 2011, s. 31.
Genel kabule göre bir beyitten oluşan şiirlere yetim, iki beyitten oluşan şiirlere nutfe, 3-6 beyitten oluşan şiirlere mukattaʻa, yedi ve daha uzun beyitten
meydana gelen şiirlere kasîde denildiği290 gözönüne alındığında İbnu’ṭ-Ṭayyib’in
Dîvân’ında yer alan şiirlerin nazım türleri bakımından aşağıdaki tablo karşımıza
çıkmaktadır.
NAZIM TÜRLERİ ŞİİR SAYISI BEYİT SAYISI
Yetim 6 6
Nutfe 41 82
Mukattaa 23 92
Kasîde 28 529
TOPLAM 98 709
İbnu’ṭ-Ṭayyib’in Dîvân’ındaki şiirlerinin beyit sayısı bakımından çoğunluğunu kasîdelerin, şiir sayısı bakımından ise nutfelerin oluşturduğu görülmektedir. Dîvân’ın yaklaşık %75’ini kasîdeler, %13’ünü mukattaʻalar, %12’sini nutfeler ve %1’ini ise yetîmler oluşturmaktadır.
İbnu’ṭ-Ṭayyib’in el-Vedğîrî tarafından oluşturulan bu Dîvân’ındaki şiir ve beyitlerin derlendiği eserlere baktığımızda ise aşağıdaki tablo ile karşılaşmaktayız:
MÜELLİFİN ESERİ
ŞİİR SAYISI
BEYİT SAYISI
İḍâetu’r-Râmûs (Ḥâşiyetu ‘ale’l-Úāmûs) 10 32
Muvaṭṭıetu’l-Faṣîḥ li-Muvaṭṭıeti’l-Faṣîḥ
(Şerḥu Muvaṭṭıeti’l-Faṣîḥ) 7+2* 73*
Taḥrîru’r-Rivâye fî Taḳrîril’l-Kifâye
(Şerhu Kifâyeti’l-Mütehaffız) 9 16
er-Rıḥletu’l-Ḥicâziyye 64+2* 387*
ʻUyûnu’l-Mevâridi’s-Selsele min ʻUyûni’l-Esânîdi’l-
Muselsele 6 167
el-‘Uḳûdu’n-Naẓîmetu’d-Durriyye bi Şerḥi’l-
Manôûmeti’l-Muḍariyye 1 66
* Tabloda gösterilen 2 şiir 42 beyit Muvaṭṭıetu’l-Faṣîḥ li Muvaṭṭıeti’l-Faṣîḥ
(Şerḥu Muvaṭṭıeti’l-Faṣîḥ) ve er-Rıḥletu’l-Ḥicâziyye adlı eserlerin her ikisinde de yer
almaktadır.
290 Emil Bedîʻ Yakûb, Mevsûatu ʻUlûmi’l-Luğati’l-ʻArabiyye, 1.b., Dâru’l-Kutubi’l-ʻArabiyye, Bey- rut, 2006, VII, 297; IX, 64; IX, 268; IV, 212.
Dîvân’da bir beytin dışındaki bütün beyitler yukarıdaki tabloda görüldüğü
gibi şairin eserlerinden derlenmiştir. Şairin eserleri dışında başka bir kaynaktan derlenen tek beyit ise Abdurrahman b. Süleyman el-Ahdal’ın, en-Nefsu’l-Yemânî
ve’r-Rûḥu’r-Rûḥânî fî İcâzeti’l-Ḳuḍâti beni’ş-Şevkânî adlı eserinde nispet etmeden
zikrettiği,291 İbnu’ṭ-Ṭayyib’in öğrencilerinden ʻAydirûs b. Ömer el-Habeşî’nin el- ‘Ukûdü’l-Lu’luiyye’sinde ise şaire nispet ettiği aşağıdaki beyittir: (Tavîl)292
1
ىكىف ىزاىجُأ ْنىأ ٍلْهىِبِ ُتْسىلىو
ْي
ىف
ْنىأ
ْدىق
ىقِئاىقىْلْا َّنِكىلىو ىزي ِجُأ
ُْت ىف
ى
1. Ben birinden icâzet almaya ehil değilken (başkasına) nasıl icazet verebilirim? Lakin hakikatler gizlenmiş olabilir. (Gerçekler göründüğü gibi olmayabilir.)
Divan’ı oluşturan beyitlerin çoğunluğu er-Rıḥletu’l-Ḥicâziyye’de
bulunmaktadır. Beyitlerin yaklaşık %55’inin er-Rıḥletu’l-Ḥicâziyye, %24’ünün
‘Uyûnu’l-Mevâridi’s-Selsele min Uyûni’l-Esânîdi’l-Muselsele, %10’unun
Muvaṭṭıetu’l-Faṣîḥ li Muvaṭṭıeti’l-Faṣîḥ (Şerḥu Muvaṭṭıeti’l-Faṣîḥ), %11’ inin ise
diğer eserlerde yer aldığı görülmektedir.
İbnu’ṭ-Ṭayyib’in şiirlerinde kullanmış olduğu vezinlere bakıldığında ise aşağıdaki sonuç karşımıza çıkmaktadır:
BAHİR ŞİİR SAYISI BEYİT SAYISI
Tavîl 35 280 Kâmil 18 100 Hafif 7 40 Basît 11 124 Vâfir 17 49 Mütekârib 3 11 Meczuu'l-Kamil 1 27 Meczuu'r-Recez 1 6 Recez 2 11 Remel 1 2 Münserih 1 36 Seri 1 23 TOPLAM 98 709 291 el-Ahdal, en-Nefsu’l-Yemânî, s. 22.
Şairin şiirlerini en çok tavîl bahrinde nazmettiği görülmektedir. Tavîl,
Divan’daki beytlerin yaklaşık %40’ını, basît %18’ini, kâmil %15’ini, vâfir %7’sini
ve diğer bahirler ise %20’sini oluşturmaktadır.