Van Yöresi’nde Halk Müziği Derleme ve Araştırmaları

7000 yıllık tarihi ve stratejik öneminin yanında kültürler arası bir köprü rolü oynaması, iç ve dış göçler dolayısıyla Van, halk müziği yönünden zengin bir konuma gelmiştir. Bine yakın ezgisi derlenen ilin halk müziği yeterince incelenmemiş ve gün ışığına çıkarılmamıştır (Tan ve Turhan, 2001, s. 5).

18

“Türkiye’nin kültür mozaiğinde önemli bir yere sahip olan Van, Türk Halk Müziğimize çok değerli eserler kazandırmıştır. TRT Türk Halk Müziği repertuarına bakıldığında Van’a ait 52 sözlü eser, 5 oyun havası, 4 uzun havanın repertuarda olduğu görülmüştür” (Yener ve Şen, 2004, s. 383).

Van türküleri üzerine ilk araştırma kente 1948 yılında folklor çalışmaları için gelen Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu tarafından yapılmıştır. Gerçek anlamda ilk Türk halk müziği derlemesi ise, Ankara Devlet Konservatuarı’nın 1950’de Türkiye’nin birçok ilinde yaptığı derleme gezileri sırasında yapılmıştır. Derleme heyetini oluşturan Muzaffer Sarısözen, Halil Bedii Yönetken ve teknisyen Rıza Yetişen Van, Kars, Artvin, Ağrı ve Çorum illerinde çalışmış, 83’ü Van’a ait toplam 373 ezgi derlemiştir. Derlenen ezgilerin bir bölümü Muzaffer Sarısözen tarafından notaya alınmış ve Yurttan Sesler Topluluğu’nda icra edilmeye başlanmıştır (Tan ve Turhan, 2001, s. 14,16).

Ünal ve Şenel (Aktaran: Tan ve Turhan, 2001, s. 21) Van’da 1951 yılında Ankara Radyosu tarafından yapılan ikinci derleme hakkında şunları belirtmişlerdir: “27 Mayıs 1960 harekatını yapan Milli Birlik Komitesi, Türkiye’nin kültürel bütünleşmesini sağlamak amacıyla, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesindeki yirmi ilden 800 kadar ezgi derlemiş, bu ezgilerden bir bölümü radyo sanatçıları tarafından notaya alınmış ve repertuara dahil edilmiştir.”

TRT Genel Müdürlüğü kurulduktan sonra 1967 yılında, “TRT I. Folklor Derleme Gezisi” düzenlenmiş, halk ezgilerinin bir bölümü daha derlenerek repertuara kazandırılmaya çalışılmıştır. Bu gezi çerçevesinde 1-15 Eylül 1967 tarihleri arasında Van’a gelen Muammer Sun ve Cenan Akın, on üç iş günü içinde 662 ezgi derlemiştir. Bu ezgilerin adları, kaynak kişileri ve başka özellikleri bir rapor halinde TRT tarafından yayımlanmıştır (Tan ve Turhan, 2001, s. 21).

Kültür Bakanlığı Milli Folklor Dairesi Başkanlığı da 1978’de derleme kapsamında bölgeye araştırmacılar göndermiştir. Bu araştırma kapsamında Yaşar Doruk bölgede kaynak kişileri Mehmet Bülbül, Mustafa Dokumacı ve Mehmet Koç’tan oluşan birçok ezgi derlemiştir. Derlenen ezgilerin bir bölümü Savaş Ekici, Ümit Bekizağa ve Halil Atılgan tarafından notaya alınmış ve Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü tarafından yayımlanmıştır (Tan ve Turhan, 2001, s. 23).

19

“TRT’nin 1961 ve 1967 yılı derleme gezilerinde derlenen çok sayıdaki Van ezgisinden ne yazık ki çok azı dinlenip notaya alınmıştır. TRT repertuarına kazandırılmış olan Van ezgilerinin %90’a yakın bir bölümü sözlü halk müziği eserleri biçimindedir. Tüm bu birikim dolu çalışmaların şu andaki durumunu ortaya koyacak olan önemli bir bulgu ise, TRT repertuarında Van’a ait (2000 yılı kayıtları itibarıyla) 45 sözlü ve 15 sözsüz halk müziği ezgisi mevcuttur. Yani toplam üç büyük ve kapsamlı derleme gezilerinde sadece Van’dan derlenen sayı 900’lere ulaşırken Türk halkı bu bölge müziğinin sadece 60 kadarını tanıyabilme şansına sahip olabilmiştir” (Koç, 2007, s. 27).

“Van ili ve bağlı ilçelerin tamamını kapsayan derleme gezileri (Anadolu’nun diger bölgelerine oranla) neredeyse (su andaki durum itibarıyla) eli boş dedirtecek kadar az malzemeyle tamamlanabilmiştir. Tek bir kurumun sorumluluğuna verilen (o yıllarda) derleme görevleri, yurdun her yöresine ulaşabilecek kadar sayıca yeterli teknik donanımlı elemanlara sahip değildi. Özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin ezgi derlemeciliğinde, kaynaklık eden insanların özel çabaları sayesinde daha çok bugünkü duruma geldiğini de belirtmek gerekmektedir” (Koç, 2007, s. 27).

TRT sanatçı ve uzmanları dışında kişisel derlemeleriyle Ercişli Atakan Çelik ve Hüsamettin Subaşı pek çok Van türküsünü repertuara kazandırmışlardır. TRT sanatçı ve uzmanlarından Muzaffer Sarısözen, Mustafa Geceyatmaz, Ateş Köyoğlu, Nida Tüfekçi, Mehmet A. Özbek, Yücel Paşmakçı, Ali Canlı, Cemil Demirsipahi, Erkan Sürmen, Ahmet Yamacı, Mustafa Hoşsu, Altan Demirel, Mansur Kaymak Van türkülerini derleme ve notaya alma konusunda katkıda bulunmuşlardır. Bunun yanı sıra kişisel derlemeleriyle Ruhi Su, Ferruh Arsunar, Salih Turhan, Mehmet Kürşat, Süleyman Baran, Tuna Koç, Günay Şimşek, Ahmet Ulus, Arif Çelik, Cengizhan Akar, İlhan Erten, Mehmet Aldaşoğlu, Suat İnce, Mehmet Öcal ve Ramazan Mert Van türkü ve halaylarını notaya alarak Van halk müziğine önemli katkılarda bulunmuşlardır (Tan ve Turhan, 2001, s. 22,23).

2001 yılında yayımlanan “Van Halk Müziğine Giriş” adlı kitapta, Nail Tan ve Salih Turhan, Ankara Devlet Konservatuvarı derlemeleri, TRT derlemeleri, Kültür Bakanlığı derlemeleri ve son yıllarda yapılan kişisel derlemeler dahilinde notaya alınan Van türkü ve halaylarını tek kitap altında toplayarak önemli bir girişimde bulunmuşlardır. Kitapta 120 sözlü Van türküsü, 34 sözsüz ezgi (halay) ve 7 uzun hava bulunmaktadır. Türkülerin yanı sıra Van’da halk müziği araştırmaları, halk çalgıları, halk oyunları, Van halk müziğinin özellikleri ve bazı türkülerin hikâyelerine de önemli ölçüde yer verilmiştir.

20

Kişisel derlemesi ile Van halk müziğine önemli katkılarda bulunan diğer bir araştırmacı ise Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Öğretim Üyesi M. Murat Oto’dur. Oto’nun 2013 yılında yayımlanan “Geçmişten Geleceğe Van Türküleri-I” adlı kitabında 245 Van türküsü bulunmaktadır. Oto, TRT arşivlerinden Muammer Sun ve Cenan Akın tarafından yapılan 1967 yılı derleme kayıtları üzerinde yaptığı detaylı araştırmalar neticesinde Van halk müziği repertuarına çok sayıda türkü kazandırmıştır.