Van-BaĢkale Kırsal Konutlarında Ve Tandır Evlerinde Planlama

Van ilinin BaĢkale ilçesi kırsal yerleĢimlerinin ve konutların mimari özellikleri; binaya iliĢkin parametreler olan yapının yeri, yapı aralıkları, yapının yönlenmesi, yapının formu, mekan organizasyonu ve yapı kabuğununoptik ve termofiziksel özellikleri baĢlıkları altında ele alınmıĢtır.

4.2.1. Yapının Yeri

Enerji etkin yapı tasarımında iklim koĢulları değerlendirilerek iklim baskısının yapı üzerinde etkilerinin azaltılması amaçlanır. YerleĢim yerlerindeki doğal ve yapay engeller yapıda iklimsel konfor koĢullarının oluĢmasında rol oynarlar. Soğuk iklim bölgelerinde iklime göre alınan kararlar çoğunlukla güneĢin ısıtma etkisinden yararlanma ve rüzgar etkilerine karĢı korunma açısından önem taĢımaktadır.

BaĢkale bölgesinde çalıĢma için seçilen köylerin yamaçlara ve yüksek platolara yerleĢtikleri görülür. Soğuk iklimin hâkim olduğu bölgede bu yerleĢim tercihleri yerleĢim alanlarını soğuk havanın etkilerine karĢı korumaktadır.

ġekil 4.35. Çakırdoğan Köyü

Arsanın çoğunlukla güney veya güneydoğu cephesine bakan yönü ön cephe olacak Ģekilde yapı konumlandırılmıĢtır.

4.2.2. Yapı Aralıkları

BaĢkale bölgesinde incelenen köylerin toplu yerleĢim alanları oluĢturduğu görülür. Bu toplu yerleĢim durumu ortak ihtiyaçların karĢılanmasının yanında çevresel

87

koĢullara karĢı alınmıĢ bir önlemdir. Bir arada yaĢama ihtiyacı, sosyal, kültürel, ekonomik faktörlerde toplu yerleĢim türünün tercih edilmesiyle ilgilidir. ÇalıĢma yapılan köylerde köy nüfusunun bir ya da birkaç aĢiretten oluĢması, ailedeki gençler arasında evlilik bağı ile akrabalık iliĢkileri kurmaları, toplu yerleĢimin sürekliliğinde etkili olmuĢtur.

Soğuk iklimin etkisi altındaki bu yerleĢim yerlerinde toplu yerleĢim aynı zamanda bir zorunluluktur. Konutların uzun ve çetin geçen kıĢ dönemlerinde yapılar arası ulaĢımın sağlanabilmesi ve yapıların soğuk rüzgar etkilerine karĢı korunabilmesi için yerleĢmenin bir arada bulunması ihtiyaçtan doğmuĢtur(ġekil 4.36).

ġekil 4.36.Hasanbey köyü

BaĢkale kırsal yerleĢimlerinde bitiĢik yapılaĢma örnekleri çoğunluktadır. Yapı aralıkları dağınık ve organik Ģekilde oluĢmuĢtur. Nizami bir yerleĢim Ģekli görülmez. Yapılar arasındaki mesafelerin kısa tutulduğu gözlemlenmiĢtir. Meskenler çoğunlukla güneĢ alamayan cephelerde birbirleri için rüzgâr kesici elemanlar olma durumundadırlar. BaĢkale kırsal yerleĢimlerinde konutlar çoğunlukla komĢu evin güneĢ alan cephesini engellemeyecek aralıklarla konumlanmıĢlardır.

88

ġekil 4.37. Hasanbey köyü yerleĢim planı

YerleĢim yerlerinde yapıların dıĢ cephe duvarları dıĢında sınırlayıcı alanlar çok fazla görülmez(ġekil 4.37). Ġncelenen köylerde rakım yüksek olduğu için çoğunlukla zirai faaliyetler geliĢmemiĢtir. Fakat bazı evlerde aile bireylerine yetecek büyüklükte, eve yakın ya da eve bitiĢik olarak yapılan bostanlar mevcuttur. Bu bostanların sınırları tellerle çevrilmiĢtir. Eski yapılarda bahçe sınırlayıcı duvarlar görülmezken yeni yapılaĢmalarda duvarlarla çevrili bahçe sınırları görülmeye baĢlanmıĢtır.

89

Bu kırsal yerleĢim alanlarında bitkiler bazen rüzgârı kesmek amaçlı konutların çevresinde kullanılmıĢlardır. Ağaç kullanımı, konutların dıĢ yüzey alanlarında gölge yapmayacak uzaklıklarda ve güneĢ ıĢınımlarının yapıya girmesini engellemeyecek Ģekilde kullanılmıĢtır.

4.2.3. Yapının Yönlenmesi

Konut alanlarının yerleĢim dokusu içerisinde belirlenmesi iklimle dengeli tasarım açısından önemlidir. BaĢkale kırsal yerleĢimlerinde konutlar çoğunlukla eğimli arsalar üzerine konumlanmıĢlardır. Arsalardaki eğimin iklimsel özellikler göz önünde bulundurularak kullanıldığı görülmektedir. Arazinin güney ve güneydoğuya bakan yamaçlarında yerleĢim yapılarak güneĢ ıĢınımından faydalanılması amaçlanmıĢtır.

Soğuk iklim bölgelerinde güneĢin ıĢınım etkisinden kazanç sağlaması önemlidir. Yapılar konumlandırılırken güneĢten faydalanacak Ģekilde yerleĢtirilmesine ve yakın konumlandırıldığı yapının güneĢ almasını engellememesine dikkat edildiği görülür. Bölgede en az sıcak dönemde güneĢ ıĢınlarının ısıtıcı etkisinden faydalanmak amacıyla gün içerisinde en aktif kullanılan mekânın güney cephelerinde konumlandırıldığı görülmektedir. Kuzey cephelerde ise pencerenin kullanılmadığı ya da küçük boyutlu pencerelerin kullanıldığı hane halkının daha az kullandığı ahır, depo, ıslak hacim gibi mekânlar planlanarak bu mekânlar dıĢ çevre ile yapı arasında ısı tampon görevi üstlenmektedirler.

BaĢkale bölgesinde arsanın eğim yönü ve arsanın Ģekli de yapının yönlenmesi üzerinde etkilidir. Arsalardaki bu faktörler bazen arsada avantajlı ve dezavantajlı durumlar oluĢturmuĢtur. Arsadaki eğim ve iklimsel faktörlerin etkisi ile konutlarda yapılan yönlenmeler incelendiğinde konutun ana giriĢinin çoğunlukla doğu ve güneydoğu yönlü olduğu tespit edilmiĢtir. BaĢkale gibi soğuk iklim etkilerinin görüldüğü bir bölgede konutun güneĢin ısıtma etkisinden maksimum düzeyde faydalanma amacıyla yönlendirme yapıldığı görülür(Çizelge4.3).

90

91

ġekil 4.39. Kırsal mimaride ana giriĢ- ana oda yönlenme oranı 4.2.4. Yapının Formu

BaĢkale kırsal yerleĢimlerinde, soğuk iklimin etkili olduğu bölgelerde tercih edilen kareye yakın plan tipleri ile ısı kayıplarının azaltılması ve dıĢ yüzeyle temas eden yüzeylerin en aza indirilmesinin amaçlandığı görülmektedir. Bu konutlar yapıyı dıĢ hava koĢullarından korumak amacıyla mümkün olduğu kadar kompakt inĢa edilmiĢlerdir. Meskenlerin bir bölümünün yere gömülü olarak yapıldığı görülmektedir(ġekil 4.39). Bunun sebebi soğuk hava hareketlerinekarĢı, ısı kayıplarına neden olan yapı cephesinin dıĢ yüzey alanını azaltmaktır.

ġekil 4.40. Çakırdoğan Köyü bir bölümü zemin seviyesi altında kalan konut tipi

BaĢkale kır yerleĢimlerinde rüzgâra maruz kalan dıĢ yüzeyi minimize eden, kompakt kare tabanlı planların kullanımı çoğunluktadır. Konutların formu sadedir.

80,60% 19,40%

YAPI ANA GİRİŞİ YÖNLENME YÜZDELERİ

GÜNEY-DOĞU-GÜNEYDOĞU-GÜNEYBATI KUZEY-BATI-KUZEYDOĞU-KUZEYBATI

80,60% 19,40%

YAPIDA ANA ODA YÖNLENME YÜZDELERİ

GÜNEY-DOĞU-GÜNEYDOĞU-GÜNEYBATI KUZEY-BATI-KUZEYDOĞU-KUZEYBATI

92

Planlamada iĢlevsellik ön planda tutulmuĢtur. BaĢkale kırsal yerleĢimlerinde yapıların formları zaman içerisinde değiĢimlere uğramıĢtır. Konutların aile bireylerine cevap olamadığı durumlarda yapıya eklemeler yapılmıĢtır. Bu eklemeler arsanın yapısı ve konutun yakın çevresinin sunduğu Ģartlara göre geliĢmiĢtir. Konutlara yapılan bu eklemeler daha çok misafir odası, ıslak hacim, ahır gibi mekânlar olmuĢtur. Kırsal mimarideki bazı yapı formları zamanla oluĢmuĢtur. Kompakt yapı formunun eklemelerden sonra bir değiĢikliğe uğramadığı görülürken, yapılarda temel ihtiyaçların karĢılanması amaçlanmıĢtır.

Konutların saçak geniĢlikleri bina cephesine gelen güneĢin engellenmemesine olanak sağlayacak niteliktedir. Yapı giriĢleri yerde biriken kar yüksekliği düĢünülerek yüksek kotta planlanmıĢtır.

4.2.5. Mekan Organizasyonu

Ġncelenen köylerde konutlar tek veya iki katlıdır. Bu konutların taban alanının çok büyük boyutlarda tutulmadığı görülür. Soğuk iklimin hâkim olduğu bu bölgelerde yapılar yatayda veya düĢeyde geniĢ bir yayılım alanı göstermezler. Konutların güneĢ ıĢınımlarından maksimum düzeyde faydalanması amacıyla aktif olarak kullanılan mekânların güney ve güneydoğu cephelerine konumlanmasına önem verilmektedir. Güney cephelerin tercih edilmesi aktif olarak kullanılan bu mekânlardaki(ana oda, misafir odası, sofa) güneĢ ıĢınımı kazancının sağlanmasına yöneliktir. Kuzey yönünde ahır, depo, tandır evi gibi mekânların kullanıldığı gözlemlenmiĢtir. Tek ve iki katlı yapılar arasında mekân organizasyonu açısından farklılıklar azdır. Günlük bütün ihtiyaçları karĢılayan mekânlar alt katta planlanmaktadır. Üst kata bağlantı genellikle dıĢardan planlanan bir merdivenle sağlanmaktadır. Üst kata bağlantının evin içerisinden sağlandığı örnekler az sayıdadır. Ġkinci katın yapılara sonradan eklendiği örnekler çoğunluktadır. Ġkinci katta sadece bir ya da iki oda bulunur, odalara bağlantı sofa ile sağlanır. Alan çalıĢması yapılan köylerde ikinci katta iki odadan fazla oda yapılan örneklere rastlanmamıĢtır. Üst kat çok aktif olarak kullanılmaz. Bu mekânların güneĢten faydalanılması için çoğunlukla güney ve güneydoğu cephelerine yönlendirildiği görülmektedir. Ġkinci katın yapılma amacı çoğunlukla misafir odası olarak kullanılması olup hane halkının günlük ihtiyaçları için kullanılan bir mekanolmadığı görülür.

93

Soğuk iklim özelliği gösteren bu yerleĢimlerde hane halkının tüm günlük aktivitelerini sağladıkları ana odanın, ısıl konfor koĢullarının sağlanması önemlidir. Ana oda çoğunlukla güneĢ ıĢınımından faydalanacak Ģekilde yönlendirilmiĢtir. Duvar kalınlıkları iç mekândaki ısı yalıtımını sağlamak amaçlı 50-60 cm kalınlığında kerpiç ve taĢ malzemelerinden yapılmaktadır. Ana odanın yapı içerisindeki yönlenme oranı %80,60 ile güney yönlü cephelere, %19,40‟ı ise kuzey yönlü cephelere yapılmıĢtır.

Aktif kullanılan mekanlar güney yönüne yönlendirilmiĢtir. Ahır, depo, ıslak hacim gibi servis mekanları kuzeye yönlendirilmiĢtir. Tandır evi genellikle ana oda ve sofa ile komĢu olacak Ģekilde planlanmıĢtır. Tandır evinin konut kütlesi dahilinde planlanması ile komĢu mekanlara ısıl kazanç sağlanmaktadır.

Eski yapılarda çoğunlukla tandır evine konutla iç içe bir çözüm getirildiği görülmektedir. Konuta bitiĢik yapılan ama giriĢi dıĢardan verilen örnekler de mevcuttur. Tandır evi giriĢinin yapı içerisinden sağlanan planlamalarda tandır evi çoğunlukla mutfak ve banyo gibi mekânların iĢlevlerini de üstlenmektedir. Tandır evinin yapıdaki kullanım amacına ve yapı iliĢkisine göre sınıflandırması Çizelge 4.4‟de verilmektedir.

94

95

BaĢkale kırsal yerleĢimlerinde tandır evi ve ana oda çoğunlukla sofa bölümüne açılmaktadır. Sofa bölümü soğuk hava akımının bu mekanlara doğrudan geçiĢini azaltır. Tandır evi ve ana odanın gün içerisinde aktif olarak kullanılması mekanların iĢlevi gereği birbirleri ile yakın planlanmasını sağlamıĢtır(Çizelge4.5). Tandır evi çoğunlukla kuzey yönlü arka cephede planlanarak ana oda ile dıĢ çevre arasında ısı tampon görevi görür. Ana oda ile tandır evi arasındaki bölücü duvar tandır evinin aktif olduğu aralıklarda ana odanın ısıl konfor değerini etkiler. Tandır evinin iĢlevi gereği ısıtılması, mekanın bir bölümünün yere gömülü olarak yapılması ve bindirme çatı sisteminin kullanılması soğuk iklim baskısının azaltılması amacı taĢımaktadır. Tandır evi bu mekânsal özellikleri ile kendi ısıl konfor değerini ve diğer mekanlarla olan iliĢkisi ile komĢu mekanların ısıl konfor değerini etkilemektedir.

96

BaĢkale kırsal yerleĢimlerinde kullanılan en aktif mekanlar oda, tandır evi ve sofadır. Tandır evinin yapı bünyesi içerisinde planlandığı konutlarda ana oda ve tandır evine geçiĢler sofa ile sağlanır. Yapı giriĢ bölümünü oluĢturan sofa mekanı, ana oda ve tandır evinin doğrudan soğuk hava akımına maruz kalmasını engeller. Tandır evini, sofa ve ana oda mekanlarından ayıran bölücü duvarlar tandır evinin aktif olduğu durumlarda ısı iletimi ile komĢu mekanların ısıl konforunu etkiler. Bu mekanların gün boyunca aktif olarak kullanılması sebebiyle, mekanlar birbirleriyle iliĢkili içerisindedir. Bu mekanların birarada planlanması ısı kazancı ve ısı korunumuna yöneliktir. Ana oda ve sofanın güneĢ ıĢınımından faydalanacak Ģekilde yapıda konumlandığı, tandır evinin ise çoğunlukla kuzey yönünde dıĢ çevre ile iç çevre arasında tampon görevi gördüğü gözlenmiĢtir. Tandır evinin, ısı kayıplarını azaltmak amacıyla bir bölümünün zemin seviyesi altında kalacak Ģekilde planlandığı görülür. Bu mekanların gün içerisinde aktif olarak kullanılması ısıl değerlerinin korunmasına yönelik önlemler alınmasında etkili olmuĢtur. Bu mekanların birbirleri ile iliĢkileri Çizelge4.6‟da gösterilmektedir.

97

98

4.2.6. Yapı Kabuğunun Optik Ve Termofiziksel Özellikleri

Yapının dıĢ kabuğu ısı depolama kapasitesi yüksek olan taĢ ve/veya kerpiç malzemeden oluĢmuĢtur. Duvarlar, ısı korunumunu sağlamak amacıyla kalın kullanılmıĢtır. Yapı kabuğu sıvalıdır. Açıklık kullanımı yapıların güneye bakan cephelerinde ağırlıklı olarak planlanmıĢtır. Diğer cephelerde daha az sayıda ve küçük boyutlarda kullanılmıĢtır.

Malzemelerin iyi bir ısı yalıtım özelliği gösterebilmesi için ısıl iletkenlik değerinin diğer malzemelere göre düĢük olması gerekir. Isıl iletkenlik değeri ne kadar 0 (sıfır)‟a yakınsa malzeme o derece ısı yalıtımı özelliğine sahiptir (Koçu 2012).

Çizelge 4.7. Malzemelerin ısı iletkenlik hesap değerleri; TS. 825‟e göre ısı iletkenlik katsayısı hesabı

Kırsal mimarinin kimliğini kiĢilerde Ģekillendiren ilk fotoğraf cephelerdir. BaĢkale kırsal mimari örneklerde tam anlamıyla bir cephe dili olmasa da bazı ortak ya da benzer yönleri bulmak mümkündür. Ġki katlı yapılarda alt kattaki pencereler küçük, üst kattaki pencereler daha büyük olmaktadır. Kapı ve pencereler ahĢap ve dikdörtgen formdadırlar. Yapı kabuğunda giriĢ kapıları çoğunlukla ön cephenin ortasında olur. Kenardan giriĢ verilen örnekler de görülür. Yapının dıĢ kapıları sofa bölümüne açılır. Sofa bölümündeki ısı kayıplarının önüne geçebilmek için malzeme kullanımı ve kapı boyutları önem kazanmaktadır. Doğal bir malzeme olan ahĢaptan üretilen dıĢ kapı boyutları çoğunlukla günümüz standartlarından farklıdır. AhĢap dıĢ kapı geniĢlikleri 95- 125 cm, yükseklikleri 145-195 cm aralığında değiĢmektedir. Ortalama bir dıĢ ahĢap kapının boyutu 110-165 cm arasında olmaktadır. Ġç kapıların yapı malzemesi ahĢaptır. Günümüz örneklerinde cam bölmeli ahĢap iç kapı kullanımını da görmek mümkündür. Bu yapı elemanları günümüz iç kapı standartlarından daha geniĢ ve daha alçak boyutlara sahiptirler.

99

Bölgenin iklimsel özelliklerinden dolayı pencere boyutları çok büyük tutulmamaktadır. Bölgedeki pencereler tek camlıdır. GüneĢ alan cephelerde pencere kullanımı daha fazla görülmektedir. GüneĢ ıĢınımlarından daha fazla yaralanmak ve dıĢ cephe yüzeyinde daha az ısı kayıpları olması amacıyla mazgal pencere kullanımı da görülmektedir. Mazgal pencere sisteminde dıĢ yüzey açıklığı küçük boyutlarda tutularak iletim yoluyla ısı kayıpları azaltılır ve içerden pencere alanı geniĢletilerek güneĢ ıĢınımlarının mekân içerisinde daha fazla yayılmasına olanak sağlamaktadır(ġekil 4.41). Ahır, depo, tandır evi gibi mekanlar güneĢ almayan cephelerde konumlandırılıp küçük boyutlarda ahĢap doğramalı pencereler yapılmaktadır(ġekil 4.40). Hava akımını sağlamak ve gün ıĢığından aydınlatma amaçlı faydalanmak için bu pencerelere ihtiyaç duyulmaktadır.

ġekil 4.41. Tandır evi-depo pencere örnekleri

ġekil 4.42. Ġki katlı yapıda alt ve üst kat pencere boyutları

BaĢkale kırsal yerleĢimlerinde üst örtü sistemi çoğunlukla ahĢap hatıllı düz toprak damdır. Bazı tandır evlerinde ahĢap bindirme kiriĢli üst örtü sistemi kullanılmaktadır. Bindirme çatı tipinin kullanıldığı tandır evlerinin damı dıĢ cephede hafif kubbemsi bir Ģekil oluĢturmaktadır.

Tandır evlerinde kullanılan bindirme tavan sistemi soğuk iklim bölgelerinde kullanılan bir çatı türüdür. Bu çatı sistemi ilk ortaya çıktığı dönemlerden itibaren,

100

izolasyon sağlama amacıyla yere gömülü olarak inĢa edilmiĢtir. BaĢkale bölgesinde de yere gömülü olarak yapılan örnekler görülür.

ġekil 4.43. Van tandır evi bindirme tavan detayı

Kırsal konutlarda tandır evleri kare veya dikdörtgen formludur. Bu mekânlar planlamada çoğunlukla büyük bölümü zemin seviyesi altında kalan meskenin arka cephelerine konumlandırılmaktadır. Bu sebeple dıĢardan bu mekânın varlığı çoğunlukla görülmemektedir. Eğimli arsalarda tandır evinin dıĢ duvarları çoğunlukla zemin seviyesi altında inĢa edilmiĢtir. Yapı içerisinde kalan diğer duvarlar genellikle sofa, oda gibi mekânlarla bağlantılıdır. Tandır evinin zemin seviyesi üstünde inĢa edildiği uygulamalarda tandır evinin etrafının konutun diğer mekânları ile çevrelendiği görülür. Tandır evlerinin ön cephede yer aldığı ve zemin seviyesinin üstünde olduğu örneklerde mevcuttur.

101