Van-BaĢkale kırsal yerleĢimlerinde(4 köy 1 mezra) yaĢam alanı olan konut(31 örnek yapı)mimarisi incelenmiĢtir. BaĢkale kırsal konut mimarisinin biçimlenmesinde iklim, topoğrafya, sosyal, kültürel ve ekonomik faktörlerin etkili olduğu görülmüĢtür. Bölgedeki kırsal yerleĢim özelliklerinin bu faktörler doğrultusunda geliĢim gösterdiği tespit edilmiĢtir. Bir konutun temel görevi, daha az enerji harcanarak iç çevre koĢullarının kullanıcının ihtiyaçlarına cevap olacak Ģekilde tasarlanması olmalıdır. ÇalıĢmada BaĢkale kırsal konut mimarisi, iklimsel konfor parametrelerine göre nitel verilerle değerlendirilmiĢtir. Bu çalıĢma ile bölgenin kırsal mimarisinin iklimle uyumluluğuna göre bir değerlendirmesi yapılmıĢ olup aynı zamanda kırsal mimari envanterinin oluĢmasına kaynak sağlamak amaçlanmıĢtır.
BaĢkale kırsal yerleĢimleri soğuk iklim özelliğine sahiptir. Bu bölgede, soğuk iklim, mimari yapıların biçimlenmesinde de etkili olmuĢtur. Bölgede iklimsel veriler dikkate alınarak yapı elemanlarının boyutlandırıldığı, yerleĢim yerlerinin seçildiği, yönlendirmenin yapıldığı ve yapı formlarının oluĢturulduğu gözlenmiĢtir. ÇalıĢma alanı olarak belirlenen BaĢkale kırsal yerleĢimlerinde çoğunlukla yamaç yerleĢimi görülür. YerleĢim yeri tercihinde güneĢ ıĢınımından faydalanmak ve rüzgâr etkilerine karĢı korunmak esas alınmıĢtır. Güney ve güneydoğuya bakan yamaçlara yerleĢen bu bölgeler kuzeydoğudan gelen hâkim rüzgâr yönüne karĢı önlem alınmıĢ olup, güneĢ ıĢınımından maksimum kazanç elde edilmek istenmiĢtir. Bu yerleĢim yerleri tercihi ile yapıda iklimsel konforun sağlanmasında harcanan enerjinin azaltılması amaçlanmıĢtır.
Yapı aralıklarının belirlenmesinde yapının güneĢ almasını engelleyecek bir öğenin bulunmaması ve baĢka bir yapının güneĢini engellemeyecek olması esas alınır. Bu düzenleme ile en az sıcak evrede güneĢ ıĢınımından en etkili Ģekilde faydalanmak amaçlanır. BaĢkale yerleĢimlerinde yapı aralıkları organik bir Ģekilde oluĢmuĢtur. Sınırlayıcı öğelerin sayısı azdır. Bazı yerleĢimlerde bitiĢik nizam yapılaĢmalarda bulunur. Bu tür yapılaĢmalarda kuzey yönlü cephelerde konutlar bitiĢik yapılarak, ana mekânlar güney ve ara yönlerine cephelendirilmeye çalıĢılmıĢtır.
BaĢkale kırsalında konutların yönlenmesinde temel prensip güneĢ ıĢınımından maksimum kazanç sağlamak olmuĢtur. Yapıların çoğunlukla güney ve güneydoğuya yönlendirildiği görülür. Bu Ģekilde uzun ve sert geçen kıĢ dönemlerinde güneĢ
102
ıĢınımlarından en yüksek seviyede fayda sağlanması amaçlanmıĢtır. Kuzey yönlü cephelerde ahır, tandır evi, banyo, depo gibi servis mekânları konumlandırılmıĢtır. Bu mekânların eğimli arazilerde zemin seviyesi altında planlanarak, kuzey yönlü dıĢ cephe alanın azaltılmaya çalıĢılmıĢtır. Bu planlama ile servis mekânları, ana mekânlarla kuzey yönlü rüzgârlara maruz kalan dıĢ çevre arasında ısı tampon görevi görürler. Bu tasarım kararı yapının ısıtılmasında harcanan enerji miktarının azaltılmasını sağlayacaktır. Bu da soğuk dönemde yapının enerji ekonomisine katkıda bulunacaktır.
Soğuk iklim bölgelerinde ısı kayıplarının azaltılması amacıyla kompakt formlar tercih edildiği bilinmektedir. ÇalıĢma alanında yapılan incelemede çoğunlukla dikdörtgen planlı kompakt formların tercih edildiği görülmüĢtür.
Kırsal yerleĢimlerde yapı kabuğunun oluĢmasında birkaç önemli faktör vardır. Yapı malzemesine ulaĢılabilirlik, malzemenin iĢlenebilir olması ve ekonomik olarak uygun olması tercih edilmesinde etkili olmaktadır. Bununla birlikte malzemenin iklime uygun olması istenir. BaĢkale ilçesinde yapılan araĢtırmada 3 köy(Çakırdoğan, Dereiçi, Deringeçit) ve 1mezrada(Dibek) taĢ malzemenin kaynağına ulaĢılabilirlik, kerpiç malzemeden daha kolay elde edilebilir olması, malzemenin dıĢ koĢullara karĢı dayanıklı olması ve iĢlenebilir olması sebebiyle tercih edildiği görülmüĢtür. Bu yerleĢimlerde ahır, tandır evi, depo gibi servis mekânlarında taĢ malzeme kullanımı yoğunlukla görülürken hane halkının kullandığı ana oda, sofa gibi mekânlarda kerpiç malzemenin kullanıldığı görülür. Bu köylerde iki katlı yapılarda alt katta taĢ malzeme üst katta kerpiç kullanımı mevcuttur. Isı depolama kapasitesi yüksek olan taĢ ve/veya kerpiç kullanımı oldukça fazladır. Yapı kabuğundaki açıklıkların boyut ve sayılarında iklimsel verilerin etkili olduğu belirlenmiĢtir. Pencere kullanımı, tek katlı yapıların ana mekânlarında güney yönlü cephelerde ve dikdörtgen formda kullanılır. Diğer mekânlarda ise ana mekânlara göre daha küçük boyutlu pencereler bulunur. Kuzey yönlü cephelerde açıklık kullanımı çok azdır. Ġki katlı yapılarda çoğunlukla üst kattaki pencere boyutları, alt kattaki pencere boyutlarına göre daha büyük olmaktadır.
Konut planlamalarında ısı ihtiyacı fazla olan ana oda, misafir odası gibi mekanlar güney yönlü cephelere konumlanmıĢtır. Servis mekânları(ahır, depo, tandır evi) ise kuzey yönlü cephelerdedir. Yapı bünyesi içerisindeki tandır evinin, sofa ve ana oda ile çoğunlukla komĢu mekan niteliğinde iliĢkilendirildiği görülmüĢtür. Bu planlama
103
ile tandır evinin, ısı kaynağının aktif olduğu zamanlarda komĢu mekanlara ısıl katkısının sağlanabilmesi amaçlanmıĢtır.
BaĢkale kırsal mimarisinden elde edilen bu nitel veriler ıĢığında konutların inĢa edilirken çoğunlukla iklimle uyumlu planlandığı ve bu uyumluluğun enerji etkin yapı tasarım kararları ile çoğunlukla örtüĢtüğü görülmüĢtür.
104
105
106
107
109