Van Kırsal YerleĢimlerinin Özellikleri

Eski Van Ģehrinde mimari oluĢum XIX. yüzyılın ortalarına kadar kesintisiz olarak devam etmiĢtir. Surlar dıĢında kalan bölge, güneyde Edremit‟e, kuzeyde Akköprüye, doğuda ise Erek Dağı eteklerine kadar bağ ve bahçeler yer almakta idi. XIX. yüzyılın son dönemlerinde Müslüman ve Ermeniler arasında anlaĢmazlıklar baĢlamıĢtır. Eski Van Ģehrinin arazisinin sınırlı olması, yeniden yapılanmasına imkân vermediği için halk Ģehrin dıĢında kalan bağ ve bahçe evlerine yerleĢerek günümüz Van Ģehrinin bir nevi temellerini oluĢturmuĢtur (Öztürk 2004).

ġekil 2.29. XIX. Yüzyıl Eski Van ġehri Vaziyet Planı (Texier 1852);Van Kalesi (Chantre 1889)

Van ili 2018 nüfus verilerine göre Türkiye‟nin en kalabalık 19. Ģehridir. Günümüz Van ilinin 13 ilçesi 684 mahallesi bulunmaktadır(Çizelge 2.1). Ġpekyolu, TuĢba ve Edremit ilçeleri Van ili merkezini oluĢturur, nüfusun çoğunluğu bu bölgelerde

34

yoğunlaĢmıĢtır. GeçmiĢte kır nüfusunun daha yüksek olduğu ilimizde kır nüfusu giderek azalmaktadır. Günümüzde kır ve kent nüfus yüzdesi yakın oranlara gelmiĢtir. Van ili 1960-2010 kent-kır nüfusu değiĢim oranları Çizelge 2.2‟de verilmiĢtir (Yılmaz 2012).

Çizelge 2.1. Van ilçeleri ve mahalle sayıları (URL-11, 2019)

Çizelge 2.2. Van ili 1960-2010 arası kent-kır nüfusu oranları (Yılmaz 2012)

Kırsal yerleĢimlerin oluĢumlarını baĢta iklim ve topoğrafya olmak üzere yöre halkının sosyal, kültürel, ekonomik durumları etkilemektedir. Van ili kırsal yerleĢim yerlerinin 1600-2000 m yükseklikleri arasında yoğunlukta olup 2400 m yüksekliğe kadar yerleĢimler görülebilmektedir. Geçim kaynağı tarım ve hayvancılık olan kırsal yerleĢimlerin 2000 m‟den yüksek yerlerde kurulanları tarım için elveriĢli değildir. Yükseklik arttıkça soğuk hava etkisinin artması, sıcaklıkların düĢmesi yaĢam koĢullarını da olumsuz etkilemektedir. Kırsal yerleĢim yerlerinin belirlenmesinde iklimsel değerler ve beraberinde getirdiği koĢullar etkili olmaktadır (Gürbüz 1996).

Van kırsal yerleĢim yerlerinin seçiminde ekonomik koĢullar belirleyici rol almaktadırlar. Tarım ve hayvancılığın yapılabildiği alanlar yerleĢim alanı olarak tercih edilmiĢlerdir. Van‟da 2000 m den yüksek yerlerin iklim değerleri tarım yapmaya elveriĢsiz olduğundan çoğunlukla bu yükseltinin altında olan bölgelerde yerleĢimler

35

kurmuĢlardır. Bu yükseltinin üstünde kurulan yerleĢimlerde geçim kaynağı çoğunlukla hayvancılık olmaktadır.

Çizelge 2.3. Van Gölü Çevresinde Köylerin Yükselti Basamaklarına Göre DağılıĢı(Gürbüz 1996)

Van‟da 1650-1700 m aralığı Van Gölü kıyılarını, kıyı ovalarının taban kısmını ve akarsu ağızlarını kapsar. Van Gölü‟nde mevsimlik seviye değiĢmeleri sebebiyle özellikle alçak kıyılar ve ovaların kıyıya yakın kesimleri yerleĢmeye elveriĢli olmamaktadır. Ġlkbaharda eriyen karların göl sularının yükselmesi sonucu bu bölgeler sular altında kalmaktadır. Bu nedenle bu bölgelerde ziraat yapmak mümkün değildir. Ayrıca akarsu ağızlarının çevresi sürekli nemli hatta bataklık durumunda olur. Ova tabanlarında ise yeraltı su seviyesi yüksektir. Bu kesimlerde inversiyon sebebiyle ova tabanları, kenar kesimlerine oranla nispeten daha soğuktur. Dolayısıyla bölgenin kırsal yerleĢimleri genellikle kıyı ovalarının kenar kesimlerinde, eteklerde ve Van gölü çevresindeki taraça seviyeleri üzerinde yer alırlar (Gürbüz 1996).

Van kırsal yerleĢimlerin en yoğun bulunduğu seviye 1700-1800 m aralığında olmaktadır. Bu yükselti basamağı hayvancılık ve ziraat faaliyetlerinin en uygun olduğu sahalardır. Bu yükseltideki yerleĢimlerde bulunan yöre halkı ovada ziraat yapar, yamaçlarda da hayvanlarını otlatır ve kıĢlık kuru ot ihtiyacını temin eder. Bu nedenle yerleĢim yerlerinin hafif dalgalı araziler, az yüksek plato yüzeyleri, az eğimli yamaçlar, akarsu vadilerinde yoğunlaĢtığı görülür (Gürbüz 1996). 1800 m‟den yüksek seviyelere çıkıldıkça sıcaklığın düĢmesi ile yerleĢimlerde azalma görülür. Ekonomik kaynağın önemli olduğu kırsal yerleĢimlerde iklim ve coğrafik koĢulların elveriĢli olmadığı alanlar yerleĢim alanı olarak tercih edilmez.

UlaĢım olanakları, su kaynakları, tarım arazilerine yakın olma isteği yer seçiminde etkili olan diğer koĢullardır (Ġzbırak 1951).

36

ġekil 2.30. Van iline bağlı köy yerleĢimi

AĢılması güç sarp dağlarla uzun ve çetin kıĢ koĢullarının hüküm sürdüğü Doğu Anadolu topraklarında barınan insanlar, bu Ģartlara alıĢarak zorluklarda yaĢamayı öğrenmiĢtir. Doğudan batıya doğru göç eden çoğu insan daha batıya gitmek yerine geçit noktalarını oluĢturan bu bölgeye yerleĢmiĢlerdir. Ortaçağda Van Gölü çevresinde yaĢayan halk savaĢ ve istilalardan usanmıĢ, kurtuluĢu ve mutluluğu inançta arayarak ibadete yönelmiĢ ve en ücra yerleĢim birimlerine kadar kiliseler yapmıĢlardır (Uluçam 2000). Bu sebeple Van kırsal yerleĢimlerinde birçok kilise kalıntısı bulmak mümkündür. Bu kiliseler yerleĢim alanının merkezi durumundadır.

ġekil 2.31. XVII. Yy da Van ġehri minyatürü (Uluçam 2000).

Günümüzde kırsal yerleĢimler kent merkezi dıĢında kalan köy, mezraa, kom, oba… dediğimiz yerleĢkelerdir. Kırsal yerleĢimlerin belirleyici yapıları ise konutlardır.

37

Van kırsal yerleĢimlerinin çoğunluğunda vadi ya da yamaç yerleĢimlerinin tercih edildiği görülmektedir. Kırsal yerleĢimler bu bölgelerde toplu yerleĢmeler olarak görülür. Dağınık yerleĢme türlerine bu bölgelerde çoğunlukla rastlanmaz. Toplu yerleĢme ihtiyaçların karĢılanması ve bir arada yaĢamayı zorunlu kılan diğer faktörlerinde etkili olduğu bir durumdur. Toplu yerleĢmelerin oluĢması coğrafi etmenler, sosyal ve ekonomik koĢullarla ilgilidir.

Ziraat sahalarının parçalanmamıĢ olduğu hafif dalgalı plato yüzeyleri, tüf platoları ve alüvyal ovalarda yerleĢme topludur. Bu durum Türkiye‟de ova ve düzlüklerde bulunan kır yerleĢmelerinin karakteristik bir özelliğidir. Bu bölgelerde yerleĢimler ziraat alanları üzerindedirler. Bu nedenle yöre halkı tarlalarına rahatlıkla gidip gelebilirler (Gürbüz 1996).

ġekil 2.32. Van DıĢ Kalenin kuĢattığı yerleĢim yerinin yakılmadan önceki görüntüsü (Uluçam 2000).

Ekonomik kaynakların yerleĢim düzeni üzerindeki etkisi yerleĢim bölgelerinde görülmektedir. Geçim kaynağının tarım veya hayvancılık olması yapı mimarisini doğrudan etkilemektedir. Hayvancılıkla uğraĢan bölgelerde ahır, ağıl, yemlik gibi birimlerin, konut yapısına bitiĢik veya yakınında inĢa edilerek planlanmasını gerektirmiĢtir.

Kırsal yerleĢim alanlarının çoğunluğunda altyapı çalıĢmaları yapılmamıĢtır. Her köyde bir ana aks yolu bulunmakla birlikte ara yollar, sokaklar ve geçiĢler zaman içerisinde kullanılarak doğal yollarla meydana gelmiĢtir. Araç ulaĢımı için kullanılan yolun yerleĢim alanının merkezi aksından geçmesi sağlanmıĢtır. Bazı bölgelerde yol

38

sınırlarının akslarını bahçe duvarları belirlemektedir. Bahçesi olmayan yerleĢim yerlerinde ise mesken duvarları sınırlayıcı ve yönlendirici olmaktadır. Bahçe alanlarının farklı kullanım düzenine sahip olması ve dağınık yerleĢim özelliğinden dolayı sokak oluĢumu geliĢmemiĢtir. Bahçe duvarları ile sınırlanan parsel aralarından, geçiĢleri sağlayan açıklıklar bulunur.

Yapı biçimlenmelerinde dikdörtgen formlar kullanılmıĢtır. Soğuk iklimin olumsuz etkilerini azaltmak amacıyla yapıların dıĢ cephe alanını arttıran yaygın planlama tipleri görülmemektedir. Yapılar çoğunlukla tek katlıdırlar. Ġki katlı yapılar az sayıdadır.

ġekil 2.33. Van kırsal yerleĢimlerinde tek ve iki katlı yapılar

Van geleneksel mimarisinin belirleyici özellikleri arasında olan balkon ve cumba görülmemektedir. Van geleneksel mimarisinde bahçe, sokak ve avlu(hayat) birimleri konut mimarisini tamamlar niteliktedir. Bahçe oluĢumu meyvelik ve sebzelik olarak iki bölümden oluĢmaktadır. Bahçe düzenlemelerine bakıldığında kadına yönelik dinlenme, çalıĢma ve sosyalleĢmelerini sağlayacak Ģekilde tasarlandıkları görülür. Avlu(hayat) bölümünde tandır evi, kalak ve hayvan barınakları bulunmaktadır. Van‟da bahçelerde su öğesinin kullanılmadığı görülür. Van geleneksel mimarisindeki bahçe oluĢumları birkaç kötü örnek dıĢında günümüze kadar ulaĢamamıĢtır (URL-12, 2019).Van geleneksel mimarisinde bulunan avlu(hayat) bölümü kırsal yerleĢimlerde çoğunlukla görülmez.

Kırsal mimaride bahçe oluĢumları incelendiğinde farklı düzenlemeler görülür. Genellikle konutlardaki bahçeler yine arka cephelerde tasarlanır. Sokak ile konut arasında bahçe oluĢumları çoğunlukla görülmez. Konutun bir cephesi sokak ile bağlantılı olmaktadır.

39

Kırsal yerleĢim bölgelerinde yapıların bir bölümünde bahçe oluĢumları görülmekte ama bunlar geleneksel Van mimarisinden uzak uygulamalardır. Bahçeler tarımsal faaliyetlerin yapıldığı köylerde bostan(sebzelik ve meyvelik) olarak iĢlev görmektedir. Bahçe duvarlarının yüksek olması tercih edilmez. Bahçe duvarlarının bir bölümü tandır evi, wc, ahır gibi mekanlarla sınırlandırılmaktadır.

ġekil 2.34. Van geleneksel mimaride bahçe düzeni (URL-12, 2019)

ġekil 2.35. Kırsal yerleĢimlerde bahçe örneği

Ġki katlı yapılarda alt katta bireyler tarafından aktif kullanılan mekânların üst katta devamı olmaktadır. Ahır ve tandır evi gibi mekânlar tek katlı olup bunlara kat çıkılmamaktadır. Üst kat örnekleri incelendiğinde genel bir planlama da bir sofa ve bu sofayla bağlantılı bir ya da iki oda bulunmaktadır.

Kırsal yerleĢim alanlarında doğada var olan malzemeler ya olduğu gibi ya da bir kaç malzemenin belirli oranlarda karıĢtırılması ile elde edilerek kullanılır.

Sıcak-kuru iklim bölgesinde, sıcaklığın etkisinin içeri girmesini engellemek için alınan bütün önlemler soğuk iklim bölgesinde bu kez sıcaklığın etkisinin dıĢarı çıkmasını engellemek için kullanılır. Bina kabuğunun ağır malzemeden yapılmıĢ olması

40

ve yüksek termal kütlesi bu kez evin içinden dıĢ mekana ısı geçiĢini engelleyecek Ģekilde iĢlev görür. Aralarındaki tek fark, soğuk iklim bölgesinde binaların cephelerinin güneĢ ıĢınımına karĢı yutuculuğunun yüksek olması için koyu renkli olmasıdır (Yılmaz ve ark. 2006).

Van gölü çevresinin coğrafi yapısında bol miktarda bulunan taĢ, mimarideki kullanımını arttırmıĢtır. Kalker(kireç) taĢının yanı sıra volkanik oluĢumun ürünü andazit ve tüf(bazalt) taĢı kullanımı görülür. Siyah bazaltın iĢlemesi zor olduğu halde bu taĢın sağlam ve kalıcı bir malzeme olması daha çok askeri ve dini mimaride tercih edilmesinde etkili olmuĢtur. Yörede ahlat taĢı olarak bilinen tüf ocaktan yumuĢak çıktığı için kolayca iĢlenmekte, ancak gözenekli dokusu yüzünden bazalt kadar dayanıklı olmamaktadır. Buna rağmen ortaçağ ve sonrasında mimari anıtların çoğunda ahlat taĢı kullanımı görülmektedir (Uluçam 2000).

Van kırsal konutlarında ana yapı malzemesi olarak taĢ ve kerpiç kullanılmaktadır. Malzemenin kaynağına yakınlık burada belirleyici bir rol oynamaktadır. TaĢın kaynağına yakın olan yerleĢimlerde yapı duvar malzemesi olarak taĢ kullanımı görülmektedir. Tek katlı yapılarda duvar malzemesi olarak sadece taĢ kullanılmaktadır. Ġki katlı yapılarda zemin kat taĢ, üst katta ise kerpiç tercih edildiği görülmektedir.

Yöre mimarisinin vazgeçilmez ikinci malzemesi olan kerpiç, taĢtan daha kolay elde edildiği bölgelerde tek ve iki katlı yapılarda kullanılmıĢtır. Killi toprak ve saman karıĢımı çamurun kalıpla Ģekillendirilmesi suretiyle elde edilen kerpiç eski çağlarda XX. Yüzyıl ortalarına kadar sivil mimaride yaygın bir Ģekilde kullanılmıĢtır. Ancak dıĢ etkenlere karĢı dirençli olmadığından kerpiçle yapılan binaların çoğu yıkılmıĢtır ve günümüze ulaĢamamıĢtır (Uluçam 2000). Malzemenin ekonomik ve ulaĢılabilir olması kullanılmasında etkili olmuĢtur. Van kırsal mimari yapılarında subasman seviyesine kadar taĢ malzeme ve onun üzerine kerpiç malzemenin kullanıldığı görülür.

41

ġekil 2.36. Van kırsal mimari örneği

Soğuk iklim özelliğinin mimariye yansımalarından biri, küçük boyutlu pencerelerin kullanılmasıdır. Tek katlı yapılarda ana odada pencere boyutları diğer mekânlardan daha büyük tutulmaktadır. Pencereler ahĢap karkas ve tek camlıdır. Tandır evi, depo, ıslak hacim gibi mekânlarda küçük boyutlu ahĢap pencerelerin kullanımına rastlanmaktadır. Ġki katlı yapılarda üst kat pencerelerin boyutları alt kat pencerelerinden daha büyüktür. Alt kat pencereleri hem mahremiyeti sağlamak hem de ısı kaybını engellemek amaçlı küçük boyutlarda yapılmıĢtır.

ġekil 2.37. Van kırsal mimarisinde pencere boyutları

Soğuk iklim özelliğine sahip bölgelerde yapılan konutlarda iklim baskısına karĢı alınan en etkili önlemlerden biri, konutların güneye yönlendirilmesidir. En çok kullanılan mekanlar güneĢ ıĢınımından faydalanacak Ģekilde planlanmıĢtır. Diğer mekanlara göre ana odada kullanılan pencere boyutları daha geniĢ tutulmaktadır. Zemin kat, kıĢlık mekan olarak kullanıldığından daha küçük boyutlu pencere kullanımı görülür. Ġklimin olumsuz etkilerinden korunmak için evlerin kuzey cephelerinde daha az sayıda ve daha dar pencereler ancak güney cephelerinde ise daha geniĢ alanlı pencereler

42

görülür. Eski mimari yapılarda çatı düz toprak dam olarak yapılmaktadır. Yeni yapılaĢmalarda soğuk iklim bölgelerine uygun yaygın çatı tipi olarak kırma çatı tercih edilmektedir. AhĢap hatıllı düz döĢeme üstüne ahĢap taĢıyıcılı kırma çatı örnekleri görülür. Konutların saçak geniĢlikleri bina cephesine gelen güneĢin engellenmemesine olanak sağlayacak niteliktedir.

ġekil 2.38. Kırma çatı tipinin uygulandığı kırsal mimari yapılar

Yapılar küçük boyutlarda inĢa edilmiĢlerdir. Zamanla yapı kullanıcıların ihtiyacını karĢılamakta yetersiz kaldığında yapıya ek bölümlerin yapıldığı da görülür. Bunlar ahır, tandır evi, depo, ıslak hacim gibi mekanlar ise yatayda yapılır. Aile bireylerinin yapıya sığmamasından kaynaklı ya da misafir ağırlamak amaçlı ilaveler yapının bulunduğu arsanın konumuna göre yatay veya düĢey eksende mekân eklenmesi ile yapı biçimlenmesi sağlanır.

Van kırsal yerleĢimlerinde tandır evinin yapı bünyesi içerisinde planlandığı konut tiplerinde çoğunlukla tandır evi mutfak, banyo ve depo(peynir gömme yeri) gibi mekanların iĢlevini de yerine getirmektedir. Çoğunlukla ana oda ile birlikte sofayla bağlantılı olacak Ģekilde planlanır. Tandır evi giriĢinin dıĢardan sağlandığı ya da tandır evinin yapıdan ayrık bahçe sınırları içerisinde yapıldığı konut tiplerinde çoğunlukla tandır evi ekmek piĢirmek ve depo(peynir gömme yeri) amaçlı kullanılmaktadır.