Tandır Evinin Planlanma ve Kullanım Özellikleri

GeçmiĢte kırsal yapılaĢmanın olduğu bölgelerde, bir yapı, hane halkının günlük yeme-içme ihtiyaçlarını temin edecek Ģekilde inĢa edilmekteydi. Bu yerleĢimlerin kent merkezlerine uzak olması, ulaĢım araçlarının kısıtlı olması, uygun olmayan iklim koĢulları sebebiyle ihtiyaçların kendi bölgelerinden karĢılanmasını zorunlu kılmıĢtır. Günlük yemek ihtiyacının karĢılanması için soğuk iklim bölgelerinde kullanıĢlı olan tandır evi çözüm olarak getirilmiĢtir. Yemek piĢirmek ve ekmek yapmak için kullanılan tandırın iĢlevi gereği bir ısı kaynağı olarak da katkısının bulunması, tandır evlerinin konut planlamalarında yapı dâhilinde çözümlenmesini sağlamıĢtır. Ayrıca uzun ve sert geçen kıĢ dönemlerinde tandır evi kullanımının rahatça sağlanabilmesi ve ulaĢımının kolaylaĢtırılması için, çoğunlukla tandır evine eriĢim yapı içerisinden bağlantılı olarak çözümlenmiĢtir.

Geleneksel Van Evleri konusunda yapılan araĢtırmalarda: Her evde, ev içinde ya da bahçenin bir köĢesinde mutfak iĢlevine sahip bir tandır evi bulunmaktadır(Kılıç 2006). Tandır evi kullanımı Van kırsal mimarisinde de görülmektedir.

GeçmiĢte Van kırsal yerleĢimlerinde tandır evinin yemek piĢirmek ve evi ısıtmak amaçlı kullanıldığı bilinmektedir. Tandır evinde “iskemle” denilen bir ahĢap düzeneğin tandır deliğinin üstüne yerleĢtirildiği ve bu iskemle üzerine yorgan veya battaniye serilerek hane halkının bu örtü etrafında toplanıp ısındığı söylenmektedir. Benzer bir uygulamanın Ġran bölgesinde var olduğu da bilinmektedir. Doğu Anadolu Bölgesi‟nde üretim iĢlerinin bahar ve yaz aylarında görülmesi, kıĢ aylarında fazlaca iĢin olmaması, uzun kıĢ gecelerinde hane ya da köy halkının bir araya gelip sohbet ettiği, sosyalleĢtiği mekanın tandır evi olduğu söylenmektedir(Erdem 2013). Bu kullanım

77

özellikleri yerleĢim alanlarında tandır evi kültürünün geliĢmesini sağlamıĢtır. Bu nedenle soğuk iklimin etkili olduğu eski kırsal yerleĢim alanlarında tek mekânlı konutlar çoğunlukla tandır evi Ģeklinde yapılaĢmaktadır. Yemek kapları demir bir kanca yardımıyla tandıra yerleĢtirilip piĢirilirdi. Bazı kırsal yerleĢimlerde yapılan tandır evinin temel iĢlevi ise ekmek piĢirmektir. Tandır kıĢ günleri yemek vs. iĢi bitince ısınmıĢ olan taĢlar sayesinde evi ertesi güne kadar sıcak tutmaktaydı(Dalyan 2009). Soğuk iklim bölgesinde olan kır yerleĢimlerinde tandır evi bu çok yönlülüğü ile her konutta ihtiyaç durumuna gelmiĢtir.

Kırsal yerleĢim alanlarında tandır evi hem yemek ihtiyacının karĢılandığı hem de yapının ısıtılmasında görev alan bir mekân konumundaydı. Kırsal yerleĢimlerde günümüz tandır evlerinin bu çok yönlülüğünü yitirmek üzere olduğu görülmektedir. Sadece kadınları bir araya getiren ekmek ve bazen yemek piĢirmek amaçlı kullanılan bir mekâna dönüĢmektedir.

Tandır evlerinin kırsal bölgelerde hala çok yönlü mekân iĢlevini sürdürdüğü örnekler azınlıktadır. Bu mekân bazı yapılarda ana mekân olma görevini sürdürmektedir. Ama bu amaçla kullanılan tandır evlerinin bilinçli bir seçimden çok bir mecburiyet olduğu görülmektedir. Tandır evini ana yaĢam odası olarak kullanan bireylerin, ekonomik sorunlardan dolayı bu mekânda yaĢamayı kabullendiği hane halkı tarafından dile getirilmektedir.

ġekil 4.27. Tandır evi ekmek piĢirme

Van evlerinin belirleyici unsuru olan tandır evi bazen eve bitiĢik bazen ayrı yapılmaktadır. Tandır evinde yere gömülü tandır ısıtma ve piĢirme amaçlı olarak vazgeçilmez bir unsurdur (Türkoğlu 1969).

78

ġekil 4.28. Tandır evi örneği

BaĢkale kırsal yerleĢimleri, soğuk iklim koĢulları altında ĢekillenmiĢtir. Kırsal yerleĢimlerde iklim etkilerinden korunmak amacıyla yapının her aĢamasında önlemler alınmıĢtır. Soğuk iklim etkisi kırsal mimaride yapı malzemesi seçiminde, yapım sisteminde, yapı elemanları boyutlarında, yapının yönlenmesinde, biçimlenmesinde, yerleĢim yerlerinin seçiminde, mekânsal organizasyonda aktif rol almaktadır. Kırsal mimaride iklim özelliğine bağlı olarak farklı mekân türlerinin kullanım çeĢitliliği de görülmektedir. Sıcak iklim bölgelerinde tandır evi kullanımı pek görülmezken, soğuk iklim bölgelerinde tandır evinin oluĢumu, yapı bünyesi içindeki kullanımı, kırsal mimarinin belirleyici özellikleri arasında yer almaktadır.

BaĢkale bölgesindeki tandır evleri mekânsal özellikleri ve iĢlevi gereği tek katlıdır. Zemin ya da zemin seviyesinin altında yapılmaktadır. Bu mekânların altında ve üstünde yapılaĢma olmadığı görülür. Çünkü zemine yerleĢtirilen ortalama bir tandırın ağız çapı 45-55 cm, taban çapı 90-100 cm, derinlik 1.10-1.30 cm olmaktadır(KöĢklü 2005). Bu katlar arası döĢeme kalınlığı için sağlanabilecek bir ölçü değildir. Tavan döĢemesinin ortasında duman bacası niteliğinde boĢluğun olması da üst katın oluĢumunu engellemektedir. Buna ek olarak BaĢkale kırsal konutlarındaki tandır evininin strüktürünün de ikinci bir katın oluĢumuna uygun olmadığı görülür. Bu çıkarımlar BaĢkale bölgesindeki yapılaĢmaların sonucudur. Farklı bölgelerdeki tandır evlerinin yapılaĢmalarında bu durumlar değiĢebilmektedir

79

ġekil 4.29. Tandır evi-mutfak örneği

Yapılan çalıĢmada ele alınan bütün köylerde, her konutun bir tandır evinin olduğu ya da akrabalık iliĢkisi olan en fazla birkaç ailenin ortak bir tandır evini kullandığı görülmektedir. Ortak tandır evi kullanımı sayısı önemsenmeyecek düzeydedir. Hane halkının nüfusuna göre tandır evinde ekmek piĢirme süresi değiĢmektedir. 4 veya daha az nüfusu olan bir ailede 7-10 gün aralığında ekmek piĢirilirken, daha kalabalık ailelerde 3-7 gün aralığında ekmek piĢirilmektedir. Ġki tandır evi olan yapılarda soğuk dönemde yapı bünyesi içerisinde olan kullanılır, sıcak dönemde ise yapı kütlesi dıĢında olan tandır evi kullanılmaktadır.

ġekil 4.30. Tandır evinde ekmek yapımı