Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Türleri

Vadeli işlem sözleşmeleri dayanak varlıklarına bağlı olarak temelde iki gruba ayrılmaktadır. Bunlar; döviz, faiz ve endeks gibi finansal ürünler ile emtia vadeli işlem sözleşmeleridir. Bu sözleşmeler aşağıda kısaca anlatılmıştır.

1.3.2.2.1. Dövize Dayalı Futures (Vadeli İşlem) Sözleşmeleri

Dövize dayalı vadeli işlem sözleşmeleri, vadesi ve miktarı standart olan yabancı paraların gelecekte teslim edilmesine dayalı sözleşme türleridir. Futures sözleşmelerin tanımı ve özellikleri kısımlarında anlatılan tüm hususlar burada da aynen geçerli olmaktadır. Organize borsalarda işlem gören döviz futures sözleşmeleri, standart miktarda ve vadesi genelde 3-6-9 ay gibi dilimlendirilmiş şekilde işlem görmektedir. Döviz futures sözleşmeleri genellikle riskten korunma (hedging) amacıyla kullanılmaktadır. Gelecekteki nakit akışları bugünden belirlenen fiyatlara sabitlenerek, riske karşı korunma sağlanmış olmaktadır. Bunun yanında spekülasyon amacıyla da bu piyasalarda işlem yapılabilmektedir (Yıldız ve Çiftci, 2011: 77-78).

Döviz futures sözleşmelerinde fiyat değişimleri günlük olarak takip edilmektedir ve bu fiyat değişimleri belirli aralıklarda tutulmaktadır. Fiyatları bu sınırların dışına çıkartacak hareketlere müsaade edilmemektedir. Böylece oynaklığın artması da engellenmiş olmaktadır. Eğer sözleşmenin vadesi geldiğinde taraflardan birisi yükümlülüğünü yerine getirmezse takas odası aldığı teminatlarla bu yükümlülüğü yerine getirmektedir. Dünyadaki en önemli futures piyasaları; Chicago Board of Trade, New York Futures Exchange, Singapore International Monetary Exchange, Toronto Stock Exchange ve London International Financial Futures olarak sıralamak mümkündür (Alkan, 2015: 147).

Döviz futures sözleşmelerinin daha iyi anlaşılabilmesi için BİST VİOP’ta işlem gören dolar futures sözleşmelerinin işleyişinin incelenmesi faydalı olacaktır. Temel olarak sözleşme büyüklüğü 1000$’dır. Günlük uzlaşma fiyatı seans bitmeden önceki son on işlemin ağırlıklı ortalaması alınarak hesaplanmaktadır. Eğer 10’dan az işlem yapıldıysa geriye dönük 10 sözleşme dikkate alınır. Vade döngü ayları Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık aylarıdır. Vade sonu uzlaşma fiyatı ise son işlem gününde saat 15:30’da TCMB tarafından açıklanan ABD dolarının alış ve satış kurlarının ortalaması alınarak hesaplanmaktadır. Günlük fiyat değişim aralığı her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±% 10’u olmaktadır (BİSTc, 2016).

1.3.2.2.2. Faiz Futures (Vadeli İşlem) Sözleşmeleri

Faiz futures sözleşmeleri, faiz getirisine sahip uzun ya da kısa vadeli finansal araçların gelecekteki bir tarihte, sözleşme yapılırken belirlenen bir faiz oranı üzerinden alınıp satılması prensibine dayalı sözleşme türüdür. Özellikle sabit getirili finansal araçların getirilerinde dönem dönem meydana gelen dalgalanmalar yatırımcılar için risk unsuru ortaya çıkarabilmektedir. Bu risklerden korunmak amacıyla yatırımcılar futures piyasada işlem gerçekleştirebilmektedir. Bununla birlikte faizlerde meydana gelecek dalgalanmalardan fayda sağlamayı bekleyen spekülatörler de riskten kaçınan kişilerin sözleşmelerine talip olmaktadır (Alkan, 2015: 150).

Faiz futures sözleşmeleri faiz oranına doğrudan bağlı olan ve dolaylı olarak bağlı olan sözleşmeler olarak iki sınıfa ayrılmaktadır. Faiz oranına doğrudan bağlı olan sözleşmeler euro döviz sözleşmelerdir. Euro döviz mevduatlar faiz oranını temsil etmektedir. Bu tip sözleşmeler fiyatlandırılırken vade sonundaki faiz oranı tahmin edilmelidir. Faiz oranına dolaylı olarak bağlı olan futures faiz sözleşmeleri ise sabit getirili borçlanma senetlerini kapsamaktadır. Bu tip sözleşmelerin fiyatı borç senedinin fiyatına ve dolaylı olarak da faiz oranına bağlıdır (Karan, 2004: 591)

Örneğin, Ocak ayında Aralık ayı vadeli devlet tahvili alan bir kişi faiz oranındaki beklenen dalgalanmadan dolayı getiri kaybı yaşayabileceğini düşünerek futures piyasada bu tahvili satabilir. Buna karşın, faiz oranındaki değişikliğin kendisine kazanç sağlayabileceğini düşünen spekülatör bu sözleşmeyi alabilir ve vade sonunda fiziki bir teslimat gerçekleşmez, sadece parasal ödeşme gerçekleşir.

1.3.2.2.3. Endeks Futures (Vadeli İşlem) Sözleşmeleri

Endeks futures sözleşmeleri, alıcı ve satıcıya daha önceden kararlaştırılmış bir hisse senedi endeksini ileri bir tarihte borsanın ilan edeceği fiyat üzerinden alma ve satma yükümlülüğü verdiği sözleşme türüdür. Daha önceki futures sözleşmelerde tanımlandığı üzere, sözleşme şartları standart olan organize borsalarda işlem görmektedirler. Günlük fiyat hareketleri ve alınabilecek pozisyon sayısı belirli bir limit içerisinde olmaktadır. Endeks futures sözleşmeleri yatırımcıların ellerindeki

hisse senetlerinin risklerini azaltmak amacıyla kullanılabileceği gibi spekülatörler tarafından kazanç sağlamak amacıyla da tercih edilebilmektedir (Okudan, 2009: 59).

Endeks futures sözleşmelerde fiziki teslimat yapılmamaktadır. Taraflar vade sonunda kar ya da zarar durumuna göre parasal ödeme yoluna gitmektedir. Vade tarihinde ödeme gerçekleştirilirken “çarpan”2 _{değeri dikkate alınır. Sözleşme} tarihindeki endeksin kapanış değeri ile futures sözleşmesinin alım fiyatı arasındaki fark bu çarpan ile çarpılır. Eğer endeks, futures sözleşmenin fiyatından yüksek çıkarsa, kısa pozisyon uzun pozisyona, tam tersi durumda ise, uzun pozisyon kısa pozisyona ödeme yapar (Karan, 2004: 591)

1.3.2.2.4. Emtia Futures (Vadeli İşlem) Sözleşmeleri

Emtia futures sözleşmeleri, soya fasulyesi, canlı domuz, mısır, sığır, kahve, buğday, kereste, deniz mahsulleri gibi tarımsal ve hayvansal ürünler ya da altın, gümüş, ham petrol, bakır, alüminyum gibi doğal kaynakların tesliminin ve ödemesinin ileri bir tarihte yapılması için oluşturulan, malın miktarı, kalitesi ve vadesi standart olan vadeli işlem sözleşmesi türüdür (Karatepe, 2000: 13).

Emtia vadeli işlem sözleşmesine dayanak olabilecek bu malların bazı özelliklere haiz olması beklenmektedir. Emtialara ilişkin bu özellikler şu şekilde sıralanabilir (Ceylan ve Korkmaz, 2008: 283);

 Dayanak varlıklar homojen olmalı

 Hammadde olmalı

 Fiyatları serbest piyasa koşullarında oluşmalı ve fiyat dalgalanmalarına olanak vermelidir

 Miktarı bol olmalı ve stoklanabilir nitelikte olmalıdır

 Spot piyasalarda işlem görmeli ve likiditesi yüksek olmalıdır.

Emtia futures sözleşmelerinin ilk defa 17. yüzyılda Japonya’da ortaya çıktığı bilinmektedir. İlk olarak 1730 yılında Osaka’da pirinç vadeli işlem sözleşmesi, bundan 13 yıl sonra da altın üzerine emtia futures sözleşmesi imzalanmıştır. Daha

2_{Çarpan, her bir piyasa için belirlenmiş olan sabit bir tutardır. NİKKEİ225 için çarpan 5$ iken, diğer}

sonra Avrupa ve Amerika’da emtia futures sözleşmeleri yayılmaya başlamış ve bugün dünyada birçok ülkede işlemler yapılmaktadır (Taylor, 1995: 27).