Özel Usuller

SözleĢme dıĢı mekanizmalardan biri olan özel usuller, Ġnsan Hakları Komisyonu ve ECOSOC kararları ile oluĢturulmuĢ; belli bir ülkedeki ya da tüm dünyada belli bir konuda, insan haklarının durumunu incelemek üzere atanan, özel uzmanların yapmıĢ olduğu araĢtırmalara dayanan denetimlerin genel adıdır (Eren, 2007: 274). Bu yöntemlerin hepsi, İnsan Hakları Komisyonu Özel Yöntemleri olarak anılmaktadır (Gülmez, 2001: 38). Ġnsan Hakları Komisyonu, “özel usuller” adı altında, devletlerin uluslararası insan hakları hukukuna ne derece uyduklarını izleyebilmesine yardımcı olacak çeĢitli mekanizmalar oluĢturmuĢtur. Bu görev, politik değerlendirmelerden uzak, bağımsız uzmanlar tarafından yerine getirilmektedir (Bidault, 2000: 51). Bu

mekanizmalar, doğrudan BM ġartı‟na veya bir sözleĢmeye dayanarak oluĢmamaktadır. Özel usuller, BM organlarının kararlarına dayanarak kurulmaktadır. SözleĢme dıĢı bu mekanizmalar, temelde tüm BM üyesi ülkelerde, BM standartlarının uygulanmasına ve uygulamaların izlenmesine yardımcı olmaktadır (Eren, 2007: 274).

Özel usullerin uygulanmasının temel organlarını oluĢturan Ġnsan Hakları Komisyonu ile ECOSOC, sözleĢme dıĢı özel usulleri iki yoldan iĢletmektedir. Birincisi, kiĢisel olarak inceleme yapan uzmanlardan oluĢan çalışma grupları; ikincisi de, raportörler, temsilciler ya da özel olarak atanan bağımsız uzmanlardır. Ġnsan Hakları Komisyonu Özel Yöntemleri, iki farklı Ģekilde ortaya çıkmaktadır: “Konulara Göre Özel Usuller” ve “Ülkelere Göre Özel Usuller” (Gülmez, 2001: 38).17

3.5.2.1. Konulara Göre Özel Usuller

Konulara göre özel usuller; eğitim hakkı, düĢünce ve ifade özgürlüğü vb. konularda çalıĢma yapmak ve bu çalıĢmayı Komisyona rapor etmek (açık rapor) üzere bir Özel Raportör veya bir ÇalıĢma Grubu atanarak oluĢturulur (Bidault, 2000: 52).

Bu usulde, Özel Raportör ya da ÇalıĢma Grubunun, üzerinde çalıĢılan konuda bütün ülkeler hakkında hükümet veya hükümet dıĢı kaynaklardan her türlü bilgiye ulaĢmasına izin verilir. Böylece, özel raportörlerin ve çalıĢma gruplarının, belirli bir hakkın kullanımındaki zorlukları analiz etmesi ve Komisyon‟a ilkeler belirlemesini ve bir eylem programı yapmasını önermesi mümkün olmaktadır. Ġlgili devletin onayı ile ülkelere ziyaretlerde bulunmak da bu organların görevleri arasındadır. Her yıl Komisyona sunulan raporlarda, elde edilen bilgilerin ve Raportör ya da ÇalıĢma Grubu tarafından yürütülen faaliyetlerin bir özeti yer alır. Bu uygulama, hükümet dıĢı örgütlerin kendi ülkelerindeki hak ihlallerini kınamaları için önemli bir araçtır. Tematik konuda çalıĢan özel raportör veya çalıĢma gruplarının bir kısmı kendilerine sunulan bilgi üzerine harekete geçerler. Hükümetlere acil baĢvuruda bulunurlar ve hükümetin; belirli bir hak ihlali iddiası ile ilgili görüĢ sunmasını ve hak ihlalinin olduğu kanıtlanmıĢsa, bu ihlali durdurmasını isteyerek devlete uluslararası insan hakları hukukuna uyması için tavsiyelerde bulunurlar. Amaç, bir hak ihlalinin olup olmadığını tespit etmek ve uluslararası insan hakları hukukunun içeriği hatırlatılarak ve bazı

17 _{SözleĢme dıĢı özel usullerin hukuki dayanağı, oluĢumu, yetkileri ve görevleri hakkında ayrıntılı bilgi}

adımlar atılması tavsiyesinde bulunularak hükümetin hak ihlallerine son vermesine yardımcı olmaktır. Bazen, hükümet ile bilgi kaynağı (örneğin Kayıplar ÇalıĢma Grubu) arasında bir iliĢki kurulması da amaçlanabilir (Bidault, 2000: 52).

Konulara göre özel usullerin durum ve Ģartlara göre Ġnsan Hakları Komisyonu tarafından yenilerini ekleme olanağı bulunan ve eklenen bu konular ve denetim yöntemleri Ģunlardır (Gülmez, 2001: 38):

Keyfi tutuklama – ÇalıĢma Grubu

Zorla ya da istek dıĢı kayıplar – ÇalıĢma Grubu Yargısız ya da keyfi infazlar – Özel Raportör DüĢünce ve ifade özgürlüğü – Özel Raportör

Irkçılık, ırk ayrımcılığı ve Yahudi düĢmanlığı – Özel Raportör Dinsel hoĢgörüsüzlük – Özel Raportör

Çocuk ticareti ve fahiĢeliği ile porno yayınlar – Özel Raportör ĠĢkence ve insanlık dıĢı aĢağılayıcı davranıĢlar – Özel Raportör

Yukarıda sayılan sorunlar dıĢında; yargıç ve avukatların bağımsızlığı, uygun bir konut hakkı, kadına karĢı Ģiddet, yerli halka yönelik ayrımcılık, eğitim hakkı, geliĢme hakkı, kitlesel göç ve kiĢilerin yerlerinin değiĢtirilmesi, aĢırı yoksulluk ve beslenme hakkı gibi çok farklı baĢka sorunlar da, çalıĢma grupları, özel raportörler veya bağımsız uzmanlar tarafından soruĢturulmaktadır (Gülmez, 2001: 39).

Belirli konulara yönelik özel usullerin kimilerinde, örneğin istek dıĢı kayıp, yargısız infaz ve dini hoĢgörüsüzlük alanlarındaki insan hakları ihlallerine yönelik özel raportör ya da çalıĢma grubu raporlarında Türkiye‟deki ihlaller de inceleme konusu yapılmıĢtır. Ayrıca özel raportörlerden kimileri ülkemizi ziyaret etmiĢ ve ziyaret raporunu yayınlamıĢtır. Örneğin, düĢünce özgürlüğü, iĢkence ve zorla kayıplar ile görevli özel raportörler, yayımladıkları raporlarında bu alanlarda sağlanan kimi ilerlemelerin yanı sıra, ciddi eleĢtirilere de yer vermiĢlerdir (Gülmez, 2001: 39).

3.5.2.2. Ülkelere Göre Özel Usuller

Ülkelere göre özel usuller, belirli bir ülkedeki insan hakları durumunu incelemek üzere bir Özel Raportör atanarak oluĢturulur ve raportörün yaptığı inceleme, rapor halinde Komisyon‟a sunulur (açık rapor). Özel raportörün görevleri arasında, devletin rızasıyla söz konusu ülkeye ziyaretlerde bulunmak da vardır. Devletlerin bu tür bir ziyareti kabul etmesi yönünde uluslararası bir baskıdan söz edilebilir. Raportörün hazırladığı rapor, hükümet ve hükümet dıĢı kaynaklardan elde edilmiĢ bilgilere dayanmaktadır. Raporda hükümete bir dizi tavsiyelerde bulunulur (Bidault, 2000: 52).

Ülkelere göre özel usuller, belirli ülkelerdeki ya da topraklardaki insan hakları ihlallerini araĢtırmak üzere oluĢturulmuĢtur. Bu ülkelerden bazıları Ģunlardır: Afganistan (Özel Raportör), El Salvador (Özel Raportör), Küba (Özel Raportör), Haiti (Özel Raportör), Ekvator Ginesi (Özel Raportör), Irak (Özel Raportör), Ġran Ġslam Cumhuriyeti (Özel Raportör), Ġsrail tarafından iĢgal edilen Filistin toprakları (Özel Raportör), Myanmar (Özel Raportör), Güney Afrika (ÇalıĢma Grubu), Sudan (Özel Raportör), Eski Yugoslavya (Özel Raportör) (Gülmez, 2001: 39).

Bunların dıĢında Pakistan, Zaire, Nijerya, Burundi ve Rwanda için Ġnsan Hakları Komisyonu özel raportörleri; Guatemala ve Somali için ECOSOC ile Ġnsan Hakları Komisyonu kararıyla bağımsız uzmanlar; Mozambik ve Kamboçya için de Ġnsan Hakları Komisyonu kararıyla genel sekreter temsilcileri belirlenmiĢtir (Gülmez, 2001: 40).

Özel usullerin insan haklarını koruma konusundaki en önemli rolü, tüm insan haklarına yönelik ihlallere, BM‟nin temel organlarının ve kamuoyunun dikkatini hazırladıkları raporlarla çekmektir. Dolayısıyla herhangi bir sözleĢme ile sınırlı olmadan, BM üyesi olan tüm ülkelerde insan hakları ihlallerine yönelik araĢtırma, inceleme ve ziyaretler gerçekleĢtirilerek, elde edilen bilgilerin hazırlanan raporlarla kamuoyuna duyurulması, dünyada yaĢanan insan hakları sorunlarının genel bir tablosunu ortaya koymaktadır (Eren, 2007: 296).

Özel usuller çerçevesinde Türkiye‟nin durumu değerlendirildiğinde, belli bir ülkeye yönelik insan hakları ihlallerini araĢtıran ülkesel özel usuller kapsamında Türkiye hakkında bir inceleme yapılmadığı görülmektedir. Belli insan hakları konuları çerçevesinde tüm ülkelerde inceleme yapan konusal özel usuller kapsamında diğer

ülkeler gibi ülkemiz de defalarca ziyaret edilmiĢtir. Özel usuller kapsamında onlarca konusal özel usulün olduğu göz önüne alındığında bunların her birinin Türkiye hakkında yapmıĢ olduğu incelemelere yer vermek çalıĢmamızın kapsamını aĢacaktır. Ancak Ģu kadarı söylenebilir ki, özel usullerin iĢlemeye baĢladığı 1980‟li yıllardan itibaren Türkiye, birçok farklı konusal özel usul kapsamında inceleme ve ziyaretlere tabi tutulmuĢtur (Eren, 2007: 299).