Uluslararası Örgütlerin Sınıflandırılması

Modern dünya politikasında sayıları yüzleri geçen uluslararası örgütlerin incelenmesinde kolaylık sağlanması amacıyla bu örgütler, farklı kriterler esasında sınıflandırılmıştır. Aşağıda ifade edilecek sınıflandırmalara göre çok farklı kategoriler elde etmek mümkündür ve bununla beraber örgütlerin ne kadar değişken ve farklı oldukları da anlaşılmaktadır. Uluslararası örgütlerin ortak noktası, temelinde devletin bulunması yani, devletler tarafından kurulmuş olmasıdır. Başka bir ortak noktası daha bunların uluslararası hukuka bağlı olmasıdır. Böylece tüm uluslararası örgütlerin genel, ortak ve aynı özellikleri bulunmaksızın, bu alanda ciddi bir çeşitliğe rastlanmaktadır. Örgütlerin farklılıkları değerlendirildiğinde bir örgütün aynı anda birkaç sınıflandırmanın içinde yer alabildiği de görülmektedir (Şahin, 2016: 1167). Sınıflandırmanın farklı yöntemleri mevcut olmakla birlikte, bu tez çalışmasında bu sınıflandırmalardan birkaçı ele alınmıştır.

Başak bu konuda açık uluslararası örgütler, yani genelde üyeliğe daha kolay kabul edilen örgütler ve üyeliğin farklı birçok şartlar altında sınırlandırıldığı kapalı uluslararası örgütler ayrımına giderken, aynı zamanda geleneksel uluslararası örgütler ile supranasyonal (ulus-üstü) uluslararası örgütler ayrımını da ele alınmıştır (Başak, 2012: 52-62). Supranasyonalite kavramı ilk defa Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu

21

(AKÇT) antlaşmasında, sadece Topluluğu belirten kavram olarak kullanılmıştır. Coğrafi özelliğe dayalı küresel ve bölgesel uluslararası örgütleri benimsenmektedir. Genel anlamda sayılabilecek hedefleri gerçekleştirmeyi amaçlayan genel uluslararası örgütler ve teknik yöne ağırlık veren uzmanlık kuruluşları olarak ortaya çıkan, teknik içerikli örgütler de mevcuttur (Uluslararası Denizcilik Örgütü, Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü, Dünya Meteoroloji Örgütü, Uluslararası Telekomünikasyon Birliği gibi örgütlerdir)

Son olarak ta devletlerin gelişmişlik durumuna göre yapılan ayrım. Devletlerin gelişmişlik durumu da uluslararası örgütler acısından önemli rol oynamaktadır. 2011 yılından itibaren dünya ekonomisindeki paylarını %25 yükseltmeyi elde eden BRIC ülkeleri, Güney Afrika’yı da buna dâhil ederek BRIC-S olarak değiştirilmiştir. Diğer bir örnek daha, 1999’da gelişmiş ülkelerden oluşturulan devletler arasında ortak forum kurmak amacıyla gerçekleştirilen G-20 (Erşen, 2014: 53).

Dünya savaşlarından sonra gittikçe sayıları artmakta olan uluslararası örgütler sistemi, aktörlerinin değişik türlerde olması ve faaliyet alanlarının çeşitlenmesine göre bazı sınıflandırılmalar ortaya çıkmıştır. Bu sınıflandırmalar, uluslararası örgütleri net çizilmiş kriterler altında değerlendirmenin imkânı olmamaktadır. Çünkü bir örgütün aynı zamanda birden fazla kategoride değerlendirilmesine açık olduğu görülmektedir. Örneğin, hem sosyal, hem de teknik içerikli karaktere sahip olan BM Gıda ve Tarım Örgütü (FAO). Bu kapsamdaki örgütlerin sınıflandırılması ve çeşitlenmesi konusundaki çalışma aşağıda, alt başlıklarda incelenmiştir.

1.3.2.1. Amaçlarına göre uluslararası örgütler. Ateş, bu sınıflandırmada öncelikle coğrafya ve örgütlerin faaliyet alanları olarak iki yönteme dayandırmıştır. Örgütün faaliyet alanına göre siyasal, ekonomik askeri ve teknik konulara gruplanarak örgütlenmesidir. Örneğin BM, Arap Birliği ve Afrika Birliği gibi bazı siyasi alanda bir araya gelen örgütler; Uluslararası Para Fonu, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) ve DB gibi bazı ekonomik amaçla ortaya çıkan; NATO, Varşova Paktı ve Kolektif Savunma Anlaşması Örgütü gibi askeri ve savunma niteliği ağır olan örgütlerdir Uluslararası Posta Birliği, Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu, Uluslararası Standardizasyon Örgütü gibileri ise teknik yönü belirgin olan örgütlerdir (2014: 27-28).

22

Özcan’a göre, amaçlar açısından uluslararası örgütler; kültürel, bilimsel, askeri, siyasi, yardım amaçlı, sosyal, sağlık ve ekonomi alanlar çerçevesinde geniş kapsamda değerlendirilmektedir (2014: 185). Bu tür uluslararası örgütler belirli bir konularda faaliyet yürüten organizasyon olarak, hemen hemen aynı sınıflandırma Örgöker tarafından da yapılmıştır. Kuzey Atlantik bölgesinin refahını, istikrarını ve güvenliğini sağlamak amacıyla – NATO, IMF ve ILO – ekonomik, Green Peace – çevreci, WHO – sağlık, World Camp – bilimsel ve akademik amaçlı uluslararası örgütler olarak örnekleri bulunmaktadır (2014: 3).

Çakmak, uluslararası örgütlerin amaçlarına göre: a) Özel amaçla kurulan örgütler: parasal birlik, kadın sorunları, çevre kirliği, mali yardımlar gibi seçilmiş ve belirli bir konu çerçevesinde teşkil edilmiştir. Bununla birlikte, faaliyet gösteren organizasyonlar kendi alanlarını siyasetten ekonomiye kadar genişletme hakkına sahip ve aynı zamanda, devlet dışı aktörlerden de oluşabilmektedir. (Kızıl Haç, Sivil Havacılık Örgütü, BM uzmanlık kuruluşları, Uluslararası Af Örgütü, ÇUŞ). b) Genel amaç temelinde oluşturulan uluslararası örgütler. Burada, birden fazla alanda faaliyet göstermeyi hedefleyen örgütler gurubunu oluşturmaktadır (BM, ASEAN) (2014: 84).

1.3.2.2. Üye sayısına göre uluslararası örgütler. Üye sayısına göre: a) İki aktörle sınırlanarak oluşturulmuş çift taraflı örgütler (Belçika- Lüksemburg Ekonomik Birliği, Çelik Pakt (Almanya- İtalya) ve Anti Komitern Pakt (Almanya- Japonya). b) Örgüte üye olan aktörlerin sayısının ikiden fazla olduğu çok taraflı örgütler (Çakmak, 2014: 84).

Bu sınıflandırma, karar alma mekanizması açısından demokratik ve demokratik olamayan şeklinde de kullanılmaktadır. Bu konuda, uluslararası örgütlerin karar alma mekanizmasının değerlendirilmesine göre, üye ülkelerin eşit oy verme hakkına sahip olduğu demokratik- NATO, AB gibi örgütler örnek verilmekteyken, üye devletlerin oy hakkına sahip olmadığı örgütler de bulunmaktadır. Örneğin, BM Güvenlik Konseyi, veto hakkına sahip beş devletle sınırlanmasının neticesinde anti- demokratik örgüt anlayışının ortaya çıktığı görülmektedir (Özcan, 2014: 185).

23

1.3.2.3. Sürelerini göre uluslararası örgütler. Sürelerine göre: a) Daimi uluslararası örgütler: Kuruluşun amaçları ve faaliyetlerinin değişmesine rağmen varlığını sürdürmekte olan örgütler. Bu bağlamda örgütün süre veya başka fonksiyonlarına bağlı olmadan oluşturulması ve devam etmesidir. b) Geçici uluslararası örgütler. Örgütün belgesinde zamana ya da bazı faaliyetlere göre sınırlanması mevcut olan kuruluşlardır. Bu tür örgütler genellikle geçici olarak kabul edilmektedir. Örneğin: Ad hoc kuruluşları ve BM barış gücü birlikleri ve belgesinde 50 yıllık süre için kurulmuş Batı Avrupa Birliği (Archer, 2001: 9). Bazı bilim insanlarının çalışmalarında ise uluslararası kamuoyu tarafından, uluslararası örgütlerin yapılanmasının yasal çerçevesi açısından bir sınıflandırmaya gerek duyulmuştur. Söz konusu legallik veya meşruiyete sahip olan IMF ve BM gibi legal- meşru örgütleri ve bu örgütlerin yanında yer alan, terör örgütleri başta olmak üzere illegal- gayr-i meşru örgütleri de mevcuttur (Özcan, 2014: 85).

1.3.2.4. Coğrafi dağılımına göre uluslararası örgütler. Örgüt üyelerin kapsadığı coğrafya açısından yapılan sınıflandırmada uluslararası örgütler iki ana gruba ayrılmaktadır. İlk grup dünyadaki bütün ülkelerin üyeliğine açık olan küresel uluslararası örgütlerdir. Başta MC, DTÖ, BM bu tür örgütlere örnektir. Diğeri ise, devletlerin bu çeşit örgütlere üyeliği belirli bir coğrafya alanında sınırlı kalan bölgesel nitelikli örgütlerdir. Avrupa Birliği, Arap Birliği ve BDT gibi örgütler örnek olabilmektedir.

Küresel örgütler, coğrafi bakımından herhangi bir sınırlandırmaya bağlı tutulmayan, bütün devletlerin üyeliğine açık olan örgütlerdir. Küresel kuruluşlar ekonomik, politik, sosyal ve kültürel alanlarda bazı ortak değerlerin yerel ve ulusal sınırları aşarak dünya çapında yayılmasını sağlamaktadır. Bölgesel örgütler kategorisinde ise nesnel (coğrafi yakınlık) veya öznel (ekonomik, politik, dini, ve benzeri) bileşimi belirli sayıda devletle sınırlı olan bazı uluslararası kuruluşlar yer almaktadır. Bu koşullar altında coğrafi yakınlık, söz konusu kuruluşların görünümünü açıklayan öncelikli kriterlerden biridir (BDT, ŞİÖ gibi). Aynı zamanda, en fazla üç farklı coğrafi alandan üyelerin oluşmasını sağlayan alt-küresel (sub-global) örgüt kategorisini de göz önüne alanlar bulunmaktadır. NATO, bu tür bir örgüt olarak örnek verilebilr (Özcan, 2014: 184).

24

1.3.2.5. Üye ülkelerin aktörlük türüne göre uluslararası örgütler. Uluslararası ilişkiler disiplininde devletlerin esas aktör olması nedeniyle yapılan sınıflandırma, sistemdeki aktör türlerinin artmasıyla farklı gruplandırmalara doğru genişletilmiştir. Hükümetlerarası örgütler, hükümetler üstü örgütler, hükümetlerdışı örgütler ve farklı kategorilerin kesişimiyle oluşan karışık nitelikli örgütler olarak da sınıflandırılmaktadır.

Üye olan ülkelerin aktörlük türlerine göre: hükümetler arası- devletler veya yetkili kurumlar arasında uluslararası bir antlaşma temelinde oluşturulan kuruluşları; hükümetler dışı - üyeleri farklı ülkelerden gelen ve mevzuatı yabancı kişilerin kamu kuruluşları oluşturmasına ve böyle bir organizasyonun yönetim organının bir parçası olarak seçilmesine izin veren bir devlette kayıtlı olan kuruluşları ifade etmektedir (Başak, 2012: 43).

Hükümetler arası uluslararası örgütlerin İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra etkileri daha da artmıştır. Bunun en önemli sebebi siyasi, askeri ve ekonomik alanda devletlerin karşılaştığı sorunların barışçıl yollarla çözülmek istenmesidir. Soğuk Savaş sonrasında uluslararası örgütler uluslararası ilişkileri şekillendiren temel aktörler arasında yer almaya devam etmiştir. Özellikle küreselleşme süreciyle birlikte uluslararası örgütlenmelerin etki alanları genişlemiştir (BM, AGİT, NATO).

Hükümet dışı uluslararası örgütlerin günümüzde gittikçe daha etkili halde ortaya çıktığı ve yaygın gruplarından biri sivil toplum örgütleri olan türdür. Bu aktörleri hükümetler arası uluslararası örgütlerden farklı kılan yönü, üyelerin devletlerden değil bireylerden oluşmasıdır. Bu tür örgütler insanlar tarafından kurularak, herhangi bir devlette resmi bağı bulunmadan belirli hedefler doğrultusunda uluslararası alanda faaliyet gösteren kuruluşlardır (Sınır Tanımayan Doktorlar Örgütü, Sınır Tanımayan Gazeteciler Örgütü, Dünya Yazarlar Birliği).

Uluslararası örgütler, seçilen kriterlere bağlı olarak aynı anda birden fazla sınıfa dâhil edilebilmektedirler. Bnun en önemli nedeni, sayıları gün geçtikçe çoğalmış olan örgütlerin birbirinden çok farklı alanlarda ve çeşitli formatlarda daha fazla faaliyet göstermeye başlamış olmasıdır. Hükümetlerarası uluslararası örgütlerin ortak noktasının devletler tarafından kurulmaları olmakla birlikte, diğer bir nokta bunların uluslararası hukuka bağlı olmasıdır.

25