Ulûmul-Kur’ân

1.1. el-Beyân fî Hattı Osmân

Bu eser hakkında detaylı bilgi veremiyoruz. Konusu, adından açıkça anlaşılıyor: Hattı Osmân yâni Hz. Osman Mushafları’nın yazı tarzı hakkında yazılmıştır. İbnü’l-Cezerî’ye âid olduğu da, Bağdatlı İsmail Paşa’nın Hediyyetu’l- Ârifîn adlı eserinde bildirilmektedir.57

1.2. el-Beyân li Müteşâbihi’l-Kur’ân

Konusunu, yine adından anlıyoruz: Kur’ân âyetlerinin müteşâbihleri üzerinde yapılan bir tefsir çalışmasıdır. İbnü’l-Cezerî de zâten, Kur’ân’ın bâzı müteşâbihlerine bu eserinde işaret ettiğini bizzat ifâde etmektedir.58

1.3. Beyânu Müteşâbihi’l-Kur’ân bi mâ Nezele’l-Murîdu fi Zılâlihî Hayrân

Bunun da bir önceki eser gibi, Kur’ân’ın müteşâbihâtı hakkında yapılmış bir çalışma olduğu açıkça belli olduğu gibi, İbnü’l-Cezerî de, Kur’ân’ın çe şitli sûrelerinde sık sık ve değişik üslûplarla yer alan Mûsâ (as) ile Firavunun kıssası hakkındaki incelikleri bu kitabında işlediğini söylemektedir.59

1.4. Câmi‘u’l-Esânîd

Eserin bir tek yazma nüshası Süleymâniye ktp. Dâru’l-Mesnevî ksm. 11 numaradadır. (190 x 120) ve (130 x 70) ebadında bir hacme sâhib olan Câmiü’l- Esânîd, 15’er satırdan meydana gelen 73 varaktan ibarettir. Yazısı tâlik kırmasıdır.

57

Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetül Ârifin ve Âsâru’l-Musannifin, İstanbul, 1951, II, 187.

58

Yüksel, Ali Osman, age., s. 204.

59

Eserin muhtevası, ilimde isnâd ve bunun ehemmiyetine dâirdir. (3a-13a) varakları arasında isnâdın öneminden bahseden kıymetli bilgiler verilmiştir. (13b- 72a) varaklarında ise, 38’i kendi hocaları ve 12’si de arkadaşları olmak şartıyla, 59 âlimin hayatı anlatılmıştır. Bu yönüyle de eser, biyografik bir eser olmuştur. Muhtevânın en büyük özelliklerinden birisi de, (12a-21b) gibi eserin büyük bir kısmında, İbnü’l-Cezerî’nin kendi hayatının bir kısmını anlatmış olmasıdır. Yazıldığı yer ve tarihi belli değildir.

1.5. ed-Dürretü’l-Mudîe

Tam adı: ed-Dürretü’1-Mudî’e fi’1-Kırâati’s-Selâseti’l-Merdıyye olan bu eser, kaynaklarda ed-Dürretü’1-Meâniyye fî Kırâati’l-Eimmeti’s-Selâseti’l-Merdıyye ve ed-Dürretü’1-Mudî’e fi’1-Kırâati’s-Selâseti’z-Zâideti’l-Merdıyyeti ale’l-Aşera gibi isimlerle de yer almaktadır. Bu eser 240 beyitten ibaret bir manzûmedir.

Bu çalışma sahasında bir başvuru kitabı olarak kabul görmüş ve dirayetli âlimler tarafından çeşitli şerhleri yapılmıştır.

Keşfu’z-Zunûn sahibi Kâtib Çelebi (1067/1657), Şâtıbî’nin Hırzu’I- Emânî’sine tekmile olarak yazıldığını söyler. Zîrâ İbnü’l-Cezerî, bu eserini okumak isteyenleri, Kırâatı Seb‘â’yı okuyup ikmâl etmiş olarak gördüğündendir ki, onlara: Madem ki yedi kırâati öğrendiniz, bundan sonra üç kırâati de tahsil edip kırâatleri ona tamamlamanız gerekir, şeklinde uyarmaktadır.60

1.6. Gâyetü’l-Mehera fi’z-Ziyâde ale’l-Aşera

İbnü’l-Cezerî’nin bu eseri manzûm olup mütevâtir kırâatler dışında kalan şâz kırâatleri, yâni İ. Muhaysın (123/7407, Süleyman el-A‘meş (148/ 765) ve Hasen el- Basrî (110/728) in kırâatlerini konu edinmiştir. Önemli bir sahası olan eserin bir adı: Nihâyetu’l-Berara fi mâ Zâde ale’I-Aşera; bir adı: el-Kırâatu’s-Selâse ez-Zâide ale’l- Aşera’dır. Fakat, daha gerçekçi adı ise: el-Kırâatu’ş-Şâzze’dir.61

60

Yüksel, Ali Osman, age., s. 205.

61

Eser Bursa’da ve İbnü’l-Cezerî’nin seçkin talebesi ve Bursa Hatîbi Hacı Mu’min’in evinde, 798’ de tamamlanmıştır.

1.7. Hidâyetü’l-Mehera fî Tetimmeti Kırâati’l-Aşera

Bir adı da: Hidâyetu’l-Berara fi Tetimmeti’l-Aşera. Böyle en az iki adı bulunan bu eser, İbnü’l-Cezerî’nin Ebû Ca’fer, Şeyh Yâkûb ve Halefu’l-Aşir’e âid 3 kırâati, kırâatı seb‘a’ya ilâve ederek, kırâatlerin 7 değil 10 olduğunu savunmak üzere yazdığı 17 varaklık küçük bir manzûmedir.62

1.8. el-Mukaddime

Müslümanlar arasında daha çok “İbnü’l-Cezerî Tecvidi” olarak bilinen bu eser, 110 beyit civarında değişen ve 17 baptan oluşan, Kur’ân’ın tecvîdine ait kısa ve kıymetli manzûm bir eserdir.

Pek çok yazmaları bulunan bu eserin, çeşitli tarihlerde bir çok baskısı da yapılmıştır.

Eserin ihtiva ettiği konular şöyle sıralanmıştır:

Mukaddime, Harflerin mahrac ve sıfatları, Tecvîdi bilmek, Terkikât, Râ’lar, Lam’lar, İsti‘lâ ve Itbâk, Zâ’ât, Tahzîrât, Sakin Nûn ve Tenvîn ahkâmı, Medler, Vakflar, Maktu ve Mevsûl, Tâ’lar, Vasl Hemzeleri, Resm ve İşmâm bilgisi.63

1.9. Müncidü’l-Mukriîn ve Mürşidü’t-Tâlibîn

Hakkında: “Cidden müfîd bir eserdir” kesin hükmüyle mutlak yararına dikkat çekilen64 İbnü’l-Cezerî’nin bu eseri, matbu olup Muhammed Habîbullâh eş-Şenkîtî ile Ebu’l-Eşbâl Ahmed Muhammed Şâkir tarafından tashih edilerek, 1400/1980 de Beyrut’ta, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye’de bastırılmıştır.

62

Yüksel, Ali Osman, age., s. 210.

63

Yüksel, Ali Osman, age., s. 213.

64

20’şer satırlık 79 sayfadan ibaret olan bu baskının baş tarafına İbnü’l- Cezerî’nin biyografisi eklenirken, konulan 35 dipnotla da eser zenginleştirilmiştir. Müellif bu eserin konularını şöyle düzenlemiştir:

1- Kırâat, Mukrî, Kârî ve Mukrî ile Kârî’nin vasıf ve vecîbeleri; 2-Mütevâtir, sahîh ve şâz kırâatler ve âlimlerin bu konudaki ihtilafları (s.15-24); 3- Kırâatı aşera’nin meşhur kırâatlerden olduğu haleften ve seleften bu duruma hiç kimsenin îtirâz etmediği (24-29); 4- Günümüze kadar İslâm Ülkelerinde kırâat-ı aşera’yı okumak ve okutmakla şöhret yapan kurrâ’nın tabakaları (29-46); 5- Âlimlerin bir önceki konuya ilişkin görüşleri (46-54); 6-Kırâatı aşera’nin yedi harfin bâzısı olduğu ve bu müşkilin çözümü (54-70); 7- Kırâatleri yedi’ye inhisar ettirmeyi kerih görenler ve bunun nedeni (70-78).

Eserin önemli bir özelliği: 773/1371’de Şam’da tamamlanmış olup, isteyen her müslümanın neşretmesine İbnü’l-Cezerî tarafından icâzet verilmiş olmasıdır.65

1.10. en-Neşr fi’l-Kırâati’1-Aşr

en-Neşru’1-Kebîr (Neşr-i Kebîr) olarak da bilinen en-Neşr, İbnü’l-Cezerî’nin hacimli eserlerinden birisidir. İki ve üç ciltlik baskıları vardır. İbnü’l-Cezerî bu eseri yazmaya 799/1396’da Bursa’da başlayıp yine Bursa’da tamamlamıştır. Eserin kitâbesinden bu gerçek açıkça anlaşılmaktadır.66

Eserin kıymetiyle ilgili olarak, nâşirleri tarafından yazılan mukaddimede şöyle denilmektedir:

En-Neşru fi’1-Kırâati’l-Aşera isimli kitabın bir benzerini yazmak, günümüz âlimleri için çok zor bir iştir. Bu eserin kıymetini anlatmaktan kalemler âcizdir. Bu öyle bir kitaptır ki, her Kur’ân üstâdının, her bir edîbin, her bir târihcinin ve her bir fakîhin ona müracaatı bir vecibedir... Süyûtî de aynı sözleri söylemiş ve: “Bu eserin bir benzeri te’lîf olunamaz” hükmüne varmıştır.67

65

Yüksel, Ali Osman, age., s. 215.

66

Yüksel, Ali Osman, age., s. 216.

67

1.11. et-Temhîd fî İlmi’t-Tecvîd

Temhîd’in te’lîf sebebi, yazarı İbnü’l-Cezerî tarafından şöyle anlatılıyor: Günümüzde yetişmiş ve Kur’ân okumakta mahâret kazanmış bir takım kurrâ (hâfız)’lar gördüm ki bunlar, Kur’ân elfâzının tecvîdinden gâfil bulunduklarından onun berraklığını bulandırmak ve sâfiyetini kirletmek suretiyle kelimelerini sağlam telaffuz etmeyi ihmâl etmektedirler. İşte Kur’ân’a karşı, Kur’ân ehli tarafından gösterilen bu lâubalîliğin tasfiyesi gayesiyle muhtasar bir eser yazmağa mecbur oldum. Adını da et-Temhîd fî İlmi’t-Tecvîd koydum.68

İbnü’l-Cezerî’nin Ulûmul-Kur’ân’a dâir olan diğer eserleri şunlardır:69 - Fedâ’ilül-Kur’ân,

- el-Fevâidu’l-Mucmeâ fî Zevâidi’l-Kütübi’l-Erbeâ, - Hâşiye ale’l-Îzâhı fi’l-Meânî ve’1-Beyân li’l-Kazvînî,

- Hidâyetü’l-Mehera fî Zikri’l-Eimmeti’l-Aşerati’l-Muştehera, - Ikdu’s-Semîn fî Erbeîne Mesâili’l-Müşkile fi’1-Kırâat, - İ’ânetül-Mehere fi’z-Ziyâdeti ale’l-Aşera (manzûm) - el-ihtidâu ilâ Ârifetil-Vakfi ve’1-İbtidâ,

- el-İ‘lâm fî Ahkâmi’l-İdğâm,

- Ithâfu’l-Mehera fî Tetimmeti’l-Aşera, - Kifâyetü’l-Elmeî,

- el-Mebsût fi’l-Kırâat,

- Nazmu’l-Hidâye fi Tetimmeti’l-Aşera, - Nihâyetu’d-Dirâyât fî Esmâi Ricâli’l-Kırâat, - Risâle fi’1-Vakfi ale’I-Hemzeti li Hamze ve Hişâm, - Şerhu Minhâci’l-Kâsıdîn,

- Tayyibetün-Neşr fi’1-Kırâati’l-Aşr,

68

Yüksel, Ali Osman, age., s. 219.

69

Yüksel, Ali Osman, age., s. 201; Muhammet Mutî el- Hâfız, el-İmam Şemsüddin İbnü’l Cezerî, Dübey 1414/1994.

- Tahbirü’t-Teysîr fi’l-Kırâati’l-Aşr, - Takrîbü’n-Neşr fi’1-Kırâati’l-Aşr,

- et-Takyîd fı’1-Hulfi Beyne ş-Şâtıbiyyeti ve’t-Tecrîd, - et-Tevcîhât alâ Usûli’l-Kırâat,

- et-Tizkâr fî Rivâyeti Ebân b. Yezîd el-Attâr,

- Tuhfetul-İhvân fi’1-Hulfi Beyne’ş-Şâtıbiyyeti ve’1-Unvân, - ez-Zarâif fî Resmi’1-Mesâhif,

2. Siyer, İslam Tarihi, Tabakât, Terâcim ve Menâkıb