G- BAZI HADİS USULÜ KONULARINA YAKLAŞIMI
7- Hadis Hocası ve Hadis Talebesinin Âdâbı
İbnü’l-Cezerî’nin Hadis ilmiyle meşgul olan kişiye gerekli olan şeyler hakkındaki tavsiyelerini şöyle ifade edebiliriz, ona göre bu ilimle uğraşan kişinin:
1) Öncelikle samimi bir niyete sahip olmalıdır. Çünkü Allah “Dini yalnızca ona has kılarak ibadet etmekle emrolundular”238 buyurmuştur. Resulullah (as) de “Kim kırk sabah Allah’a karşı samimi olursa, kalbinden gelen hikmet pınarları dilinde zuhur eder.”239 Ve “Ameller ancak niyetlere göre (değer kazanır.)”240 buyurmuştur.
2) Yönünü dünya menfaatlerine çevirmekten sakınmalıdır. Çünkü Resûlullah (as) şöyle buyurmuştur: “Kim Allah’ın rızasının kazanılacağı bir ilmi sadece dünya menfaati elde etmek için öğrenirse Kıyamet günü cennetin konusunu alamaz.”241 Hammad b. Seleme’den ( 167/784) rivâyete göre de “Kim Allah’tan başkası için Hadis öğrenirse aldanmıştır.” buyurmuştur.
236
Sehâvî, el-Ğaye fî Şerhi’l-Hidâye fî İlmi’r-Rivâye, II, 568-618.
237
Sehâvî, age., II, 619-636.
238
Beyyine, 98/5.
239
İbn Ebî Şeybe, (849) Musannef, Beyrut, 2006, XIX, 78, (Hadis no: 35485).
240
Buhârî, “İman”, 41; Tirmizî, “Zühd”, 26.
241
Ebû Dâvûd, “İlim”, 12; İbn Mâce, “Sünnet”, 22; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 338; İbn Hibban,
3) Hırs (ilme istek ve düşkünlük) göstermek. Resûlullah (as) şöyle buyurmuştur: “Sana yararlı olan şeylere hırs göster, Allah’tan yardım iste, acizlik gösterme.”242
4) Ciddiyet göstermek. Yahya b. Ebî Kesîr’den (132/749) bir rivâyete göre o şöyle buyurmuştur: “İlim rehavete kapılarak elde edilmez”.
İmam Şâfî’den nakledildiğine göre o şöyle demiştir: “Bu ilim, usanç duyarak ve kendini yeterli görerek arayan kimseye kendini vermez ki, başarılı olsun. Ancak onu zorlukla ve sıkıntı içinde arayan, kendini ilme veren ve ilme hizmet etmeyi talep eden kişi ise başarılı olur.”
5) Sonra şeyhinin isnadına dayanmalı, öncelikle hadisi senediyle beraber ondan dinlemelidir.
6) Sonra duyduğu hadisleri yararlı işlerde kullanmalıdır. Hz. Ali (ra)’den rivâyete göre bir adam Hz. Peygambere “Ya Resûlallâh, cehaletin delilini ne ile savabilirim?” dedi. O, “ilim ile” dedi. (Adam): “İlmin sorumluluğundan beni kurtaracak olan şey nedir?” dedi. O (Resul): “Amel” dedi.243 Bişr b. el-Hâris’ten (227/841) rivâyete göre o şöyle demiştir: “Ey hadis ilmiyle uğraşanlar, bu hadisin zekâtını verin. Her iki yüz hadisten beş tanesiyle amel edin.” Amr b. Kays’tan (146/763) rivâyete göre o şöyle demiştir: “Sana bir hayır ulaştığı zaman onunla amel et. Bir kere de olsa hayır ehli ol. O (hayrı: hadisi) aldığın kişiye ve ondan hadis alan kişilere saygı duy. Bu, hadisi ve ilmi yüceltir.Hadisi anlamadan ve bilmeden duyup yazmakla yetinmek uygun değildir. Hadisçileri ve ilgili kavramları bilmek için Hadis ilimleri hakkında bir kitap okumakla işe başlanması uygundur.
el-Hatîb (463/1071) şöyle demiştir: Hadisçilerin temel kaynaklarını ve sünnetleri içine alan temel kaynakları semâ ederek başlanmalıdır. Başlangıç için en uygun olanları Sahîh-i Buhâri ve Sahîh-i Müslim’dir. Aşama aşama ve azar azar hadisler ezberlenmelidir. Bünye zorlanmamalıdır. Zira bir sahih hadiste şöyle buyrulmaktadır: “Gücünüzün yettiği amelleri yapınız.” Sevrî’den rivâyet edildiğine göre o şöyle demiştir: A‘meş’in ve Mansûr’un huzuruna gidiyor ve onlardan dört beş
242
İbn Mâce, “Sünnet”, 10; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 367,369.
243
Bkz. Alaaddîn Ali el-Muttakî, (975) Kenzu’l-Ummâl fî Süneni’l-Akvâl ve’l-Ef‘âl, X, 112, (Hadis no: 29347).
hadis dinliyordum. Daha sonra fazla olmasını güzel görmediğim için hadis dinlemeyi bırakıp gidiyordum. Şuayb, İbn Uyeyne ve Ma’mer’den de buna benzer rivâyet gelmiştir. Zührî’den rivâyet edildiğine göre o şöyle demiştir: “Kim ilmi toptan talep ederse, o elinden toptan gider. İlim birer-ikişer hadis olarak elde edilir.” Yine şöyle demiştir: “Sen ilmi birden elde etmeye kalkışırsan, o sana galip gelir. Ancak, onu gece gündüz sindire sindire elde et ki, ona hâkim olasın.”
7) Âlî isnadı talep etmek gerekir. Ahmed b. Hanbel’den rivâyet edildiğine göre o şöyle demiştir: “Âlî isnadı talep etmek selefin geleneğidir.” Yine rivâyete göre Yahya b. Maîn’e ölümüne sebep olan hastalığında ne istediği sorulmuş, o da: “Boş bir ev ve âlî isnad” cevabını vermiştir. Muhammed b. Eslem et-Tûsî’den şöyle dediği rivâyet edilmiştir: “İsnadda yakınlık Allah’a yakınlıktır.”
8) Edindiği ilmi amel etmek için edinsin. Taassuptan sakınsın. Benim mezhebimde bu yok diye hadisi terk etmesin.244
Hadis öğrenimindeki görüşleri de şöyledir:245
Çocukları doğduktan sonra hadis meclislerine getirin. Beş yaşına geldiklerinde ise hadis sema etmelerini söyleyin.
Kafir olsa bile semâ’nın sahih olması caizdir. Hadis tahammülünde ehliyet şart değildir.
Yalan söyleyip de tövbe edenin rivâyeti kabul edilir. Ancak Peygamber’e yalan isnad edenin reddedilir.
Bidatçinin rivâyeti, verâ sahibi ve müttaki ise ve bidatine çağırmadığı müddetçe kabul edilir. Bidatinde küfre götüren şeyler varsa kabul edilmez.
Ömrünün sonunda hadisi karıştıranları sikalardan bil.
Geçmişte hadis tahammülüyle ilgili şartların hepsini günümüz asrında uygulayamayız. Günümüzde râvînin güvenilir bir hattan alması yeterlidir. Çünkü hadisler sabit olmuş, tedvin edilmiş, beyan edilmiştir.
Kendi ülkesindeki âlî isnadları bitirince rıhle yapmalıdır.
244
İbnü’l-Cezerî, el-Muhtasar fî İlmi’l-Hadis, 2b, 3a.
245
Herkes kendi derecesinin hem altında hem üstünde olanlardan hadis almalıdır. Hadisçilerin istedikleri de budur. İbnü’l-Cezerî’ye göre muhaddis böyle olur.
İbnü’l-Cezerî’nin hadis yazımı ile ilgili görüşleri de şöyledir:246
Hadis zaptına çok hırs göstersin. Hadisin hareke ve noktalamasına itina göstersin. Özellikle müştebih isimlere dikkat etsin. İki hadis arasına daire şeklinde halka koysun, şekil yapmasın yaparsa da kitabın başında amacını açıklasın.
İltibasa girmesi mümkün olan yerlerde Allah’ın isim ve sıfatlarını satırın başına getirmesin.
Peygambere salat ve selamı kamil bir şekilde yazsın ve yazmaktan usanmasın.
Hadis talibinin yazım işi bittikten sonra kendi nüshasını şeyhinin kitabıyla karşılaştırması gerekir. Denildi ki; böyle yapmazsa onu çöpe atsın.
Sahih hadislerin arkasına yazılan (
ﺢﺻ
) dikkat etsin, (ص
) yazmasın.H.DEĞERLENDİRME
İbnü’l-Cezerî kırâat ilminin yanında hadis ilmiylede ilgilenmiştir. Hadis ilminde daha çok hadis derleme ve şerhleriyle uğraşmıştır. Bunun yanında hadis usulü kitaplarıda kaleme almıştır. Hadis derlemelerinde sahih hadisleri kullanmaya önem vermiş, çoğu kezde hadislerin tahriçlerini vermiştir.
Hadis usulünde ise kendinden önce gelenleri takip etmiş, onların kitaplarından faydalanmıştır. Özellikle el-Muhtasar fî İlmi’l-Hadîs adlı eserini İbnü’s-Salâh’ın Mukaddime ve Hâfızu’l-Irâkî’nin Şerhu’t-Tezkira ve’t-Tebsira adlı kitaplarından özetlemiştir. Fakat özetlediğini belirtmemiştir. Yalnız kitabı yazarken kendine has bir tertiple yazmıştır. Kitabı ne yıldıracak kadar uzun, nede anlamı bozacak kadar kısadır. Bu kitabını daha sonra daha sonra el-Hidâye fî İlmi’r-Rivâye adında manzumlaştırmıştır.
246
SONUÇ
Bu araştırmada, Muhammed b. el-Cezerî’nin hayatını çeşitli yönleriyle ele almaya çalıştık. Yetişmesinden, ilim yolculuklarından, eğitiminden, hadis okuması ve okutmasından, yazdığı eserlere verdiği emeğinden, şemâilinden ve sıfatlarından, makam ve konumundan, âlimlerin onun hakkındaki övgülerinden bahsettik, hadis ilimlerinde yazdığı eserlerinden metodunu ve uslûbunu belirlemeye gayret ettik.
Bu araştırmadan çıkardığımız bazı sonuçları şu şekilde sıralayabiliriz:
İbnü’l-Cezerî’nin mevkî ve makamının yüceliğinde hiç kimse farklı düşünmemektedir. Yaşadığı çağda ve bulunduğu çevrede kendisine İmâmü’z-Zemân, Hâfizu’1-Vakt, Şeyhu’l-Muhaddisîn, Feridu’1-Asr, Nâdiretu’d-Dehr…şeklinde tavsif edilmesi onun ilmi dercesini göstermesi bakımından yeterlidir.
İbnü’l-Cezerî İslâmi ilimler sahasında ilim dünyasına güzel eserler sunmuştur. Araştırma konumuza bakan yönü itibariyle de Hadis sahasında faydalı eserler kaleme almıştır. Hadis usûlü alanında yazdığı el-Muhtasar fî İlmi’l-Hadis ve el-Hidâye fî İlmi’r-Rivaye kaynak eserlerdendir.
İbnü’l-Cezerî’nin hadisle ilgili eserlerinin bazıları şerh, bazıları usul, bazıları rical bilgisiyle ilgili iken bazıları da Peygamberimiz’den seçme hadis metinleri ve dualarla ilgilidir. Hadisle ilgili eserlerinden tesbit edebildiğimiz kadarıyla on iki tanesi el yazması, dört tanesi matbû, on tanesi de kayıptır.
Hadis alanında nakilciliği ön planda tutan İbnü’l-Cezerî’nin hadis usulunde İbnü’s-Salâh ve Hafız el-Irâkî’nin metodunu takip ettiği görülmektedir.
İbnü’l-Cezerî hazırladığı seçme hadis metinlerine (kırk hadisler) sahih hadisleri almayı kendisine şart koşmuş ve hadislerin sonunda tahriçlerini yapmıştır.
Ülkemizde, hadis alanında fazla tanınmamış daha çok kırâat alanında ön plana çıkmış olan İbnü’l-Cezerî, üzerinde çalışılmaya ve araştırılmaya değer bir şahsiyettir. Ne yazık ki hadisle ilgili eserlerinin birkaçı hariç neşredilmemiş durumdadır. Dolayısıyla okuyucuya ulaşmamış bu eserlerin üzerinde emek verilmesi ve çalışılması gerekir. Bu değerli hadis âliminin görüşlerinden yararlanmak eserlerinin neşri ile mümkün olacaktır.
Bu çalışmamızda İbnü’l-Cezerî’nin hadisçiliğini irdelemeye ve bu alandaki eksikliği gidermeğe çaba gösterdik. Hayatının ve fikirlerinin ortaya konulması, ilim talebesine İslâmi ilimler açısından büyük katkı sağlayacaktır. Zira büyük şahsiyetlerin hayatını öğrenmek, onların çalışmalarından istifade etmek ilim talebesinin ufkunu açacaktır.
BİBLİYOĞRAFYA Kur’ân-ı Kerîm
Ahmed b. Hanbel, (241/855) Müsned, I-VI, Riyad, 1998.
Altıkulaç, Tayyar, “İbnü’l-Cezerî”, DİA, İstanbul 1999, XX, 551-557.
Akakuş, Recep, “İlm-i Kırâat Otoritelerinden: İmam Cezerî ve Torunu Kasım Paşa”
Diyanet Dergisi, Ankara 1990, XXV, l/4, 3-31.
Bağdatlı, İsmail Paşa (1338/1920) Hediyyetü’l-Ârifîn ve Âsâru’l-Musannifin,
İstanbul,1951.
______________, İzâhu’l-Meknûn fi’z-Zeyli âlâ Keşfi’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütübi
ve’l-Fünûn, MEB. İstanbul, 1945.
Buharî, Muhammed b. İsmail (256/870), el- Câmiu’s-Sahîh, I-IV, Dâru’l-Erkam,
Beyrut, ts.
Cheneb, Moh. Ben “İbnü’l-Cezerî”, İA, MEB. İstanbul, 1968, V/II, 850-858.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. El-Eş’as es-Sicistâni (275/889), es-Sünen, Dâru’l-Hadis,
Beyrut, 1974.
Fuat Salih es-Seyyid, Mû’cemu’l-Elkâb ve’l-Esmâi’l-müsteâra fî Târîhi’l-Arab ve’l
İslam, Beyrut, 1990.
Hacımüftüoğlu, Nasrullah, “Berâat-ı İstihlal”, DİA, İstanbul, 2007, V, 470. Hartmann, M. “Cezire-i İbn Ömer”, İA. MEB. İstanbul, 1968, III, 152-154. Hartmann, R. “Şam”, İA. MEB. İstanbul, 1968, XI, 298-310.
Hatiboğlu, İbrahim, “Musâfaha”, DİA, İstanbul 1999, XXXI. 229.
Heysemi, Ali bin Ebi Bekr (807/1405), Mecmau'z-Zevâid ve Menbau'l-Fevâid, I-X, thk. Abdullah Muhammed Derviş, Beyrut, 1994
İbnü’I-Cezerî, Muhammed b. Muhammed, (833/1429) Gâyetü’n-Nihâye fi
Tabakâti’l-kurrâ,(nşr. G.bergstraesser), Mısır, 1932.
______________, el-Mas’adu’l-Ahmed fi Hatmi Müsnedi’l-İmâm Ahmed, Beyrut, 2006.
---, Takribü'n-Neşr fi’l-Kırâati'l-Aşr, Kâhire, 1992
---, Camiu’l-Esânîd, Süleymaniye Kütüphanesi, Dâru’l-Mesnevi
kısmı, no:11.
---, el-Muhtasar fî İlmi’l-Hadis, Süleymaniye Kütüphanesi,
Ayasofya kısmı, no: 446, 447.
---, Buğyetü’l-Âlim min Kelâmi Ebi’l-Kâsım, Süleymaniye
Kütüphanesi, Mahmut Paşa kısmı, no:71.
---, el-Erbaînu’z-Zâhire el-Mensûbe ile’l-’Itrâti’t-Tâhira, Fatih
Millet Kütüphanesi, no: 2383/2
---, Uddetu’l-Hısni’l-Hasîn min Kelâmi Seyyidi’l-Mürselîn, Dâru’l-
Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 1981.
İbn Ebî Şeybe, (235/849) Musannef, Beyrut, 2006,
İbn Hacer, Ahmed b. Ali (852/1448), İnbâü’l-Gumr bi Ebnâi’l-Umr, Beyrut,1986. İbnü’l-Imâd, Abdulhay b. Ahmed (1089/1679) Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri men
Zeheb, I-IV, Beyrut,1979.
İbn Mâce, Muhammed b. Yezid el-Kazvinî (273/887), es-Sünen, I-II, Dâru’l-Marife,
Beyrut, 1996.
İbn Hibbân, (354/965) es-Sahih, I-XII, Beyrut, 1996.
İbn Salâh, Osman b. Abdurrahman, (643/1245) Mukaddime fî Usûli’l-Hadîs, Beyrut,
Katip Çelebi, Mustafa b. Abdillah (1067/1657), Keşfü’z-Zünûn an Esami’l-Kütübi
ve’l-Fünûn, MEB. istanbul,1941.
Kehhâle, Ömer Rıza (1408/1987) Mu’cemü’l-Müellifin Terâcimi Musannifi’l-
Kütübi’l –Arabiyye, Şam,1960.
Kettanî, Muhammed b. Ca’fer (1345/1927), Fihrüsü’l-Fehâris, Beyrut, 1989. Kırboğa, Mehmet Ali, Kâmûsü’l-Kütüb ve Mevzû’âtü’l-Müellefât, Konya,1974. Koçyiğit, Talat, Hadis Usulü, Ankara, 1997
Harrâzî, Meşhur b. Merzuk, el-İmam Muhammed el-Cezerî Muhaddisen,
http://www.almeshkat.com/books/open.php?cat=32&book=2835
Muhammed Mutî el- Hafız, el-İmâm Şemsüddîn İbnü’l-Cezerî, Dübey 1414/1994. Muttakî, Alaaddîn Ali,(975/1567) Kenzu’l-Ummâl fî Süneni’l-Akvâl ve’l-Ef‘âl, Beyrut, 1998.
Müslim, Müslim b. Haccac el-Kuşeyri (261/875), el-Câmiu’s-Sahîh, I-VII, Dâru’s-
Selam, Riyad.2000.
Naim, Ahmet, Miras, Kamil, Tecrîd-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, I-XII, Ankara,
1973.
Nesâi, Ahmed b. Şuayb (303/915) es- Sünen, Dâru’l-Marife, Beyrut, 1992. Okçu Abdülmecit, İbnü’l- Cezerî, Kur’ân ve Kırâat, Erzurum, 2001
Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB.,
İstanbul 1971.
Sehâvî,Muhammed b. Abdirrahman (902/1496) el-Gaye fî Şerhi’l-Hidâye fî İlmi’r- Rivâye, I-II, Medine, Mektebetü’l-Ulum ve’l-Hikem, 2002.
Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî-Bekr (911/1505) Zeylü Tabakâti’l-Huffâz li’z-Zehebî,
Beyrut, ts.
Şevkânî, Muhammed b. Alî (1173/1759), el-Bedru’t-Tâli‘ bi Mahâsini min Ba’di’l- Karni’s-Sâbi’, Kâhire, Dâru’l-Kütübü’l-İslamî.ts.
______________, Tuhfetü’z-Zâkirîn bi Uddeti’l-Hısnı’l-Hasîn min Kelâmi Seyyidi’l-
Mürselîn, Beyrut, 2002.
Tirmizî, Muhammed b. İsa(279/892), es-Sünen, Mektebetü’l- Meârif, Riyad, ts. Topuzoğlu, Tevfik Rüştü, “Recez”, DİA, İstanbul, 2007, XXIV, 509-510 Uğur, Mücteba, Hadis İlimleri Edebiyyatı, Ankara, 1996.
Yınanç, Mükrimin Halil, “Bayezıd Yıldırım” İA, MEB. İstanbul, 1968, II, 369-392. Yüksel, Ali Osman, İbn Cezerî ve Tayyibetü’n Neşr, İstanbul, 1996
______________, Ulûmu’l Kur’ân Kaynaklarından Cezerî ve Tayyibesi,
İstanbul,1993
Ziriklî, Hayreddin, (1396/1976) el –A’lâm, Kamusu Terâcim li Eşheri’r-Ricâli ve’n-
YAZMA NÜSHALARDAN ÖRNEKLER
İbnü’l Cezerî’nin Tahbîru’t-Teysîr adlı kitabından alınan müellifin kendisine ait el yazması bir icazet. Ziriklî, A’lâm, VII, 46
Buğyetü’l-Âlim min Kelâmi Ebi’l-Kâsım
Kitâbü’l-Erbaînu’z-Zâhire el-Mensûbe ile’l-’Itrâti’t-Tâhire Fatih, Millet Kütüphanesi, no: 2383/2 vr.1a-b
el-Muhtasar fî İlmi’l-Hadis,
Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya kısmı, No: 446, 447; Varak: 1 a-b
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Özgeçmiş
Adı Soyadı: Mehmet SAVAN Doğum Yeri: Çal
Doğum Tarihi: 17.07.1978 Medeni Durumu: Evli Öğrenim Durumu
Derece Okulun Adı Program Yer Yıl
İlköğretim Gümüşsu İlköğretim Okulu Çivril 1989
Ortaöğretim İ.H.L Ortaokul Denizli 1994
Lise İ.H.L Lise Denizli 1997
Lisans Selçuk Üniv. Lisans Konya 2002
Yüksek Lisans Selçuk Üniv. Sos. Bil. Enst.
Yüksek Lisans Konya 2010 Becerileri: Arap Dili (İyi)
İlgi Alanları: Hadis
İş Deneyimi: Diyanet İşl. Bşk. Yurtiçi Görevlendirmeler Aldığı Ödüller:
Hakkımda bilgi almak için önerebileceğim şahıslar:
Doç. Dr. Mehmet Eren
Tel: O530 5125805
E-Posta: mehsavan@yahoo.com
Adres Boğaziçi Kasabası Baklan/Denizli