Toplumsal Faktörler

Kültür bir yaşama biçimi olup, geçmişte yaşanılmış bazı birikimlerin bugüne ve yarına aktarılmasıdır. Bu aktarımda bazı gelişmelerle beraber zenginleşir ve bir sonraki nesile aktarılır. Her toplumun yaşam biçimi, o topluma özgü çok çeşitli kurumsallaşmış davranış biçimlerinden oluşmaktadır. Bir toplumu diğerlerinden ayırakta ve bir marka görevi olmaktadır. Toplumun kimlik kartı yerine geçmekte, toplumun değerlerini bir araya getirmekte ve bütünleştirmektedir (Tan, 1981:151). Kültür bir yaşam tarzı olarak düşünüldüğünde, gelenek, görenek, din, aile, ekonomik düzen, gibi sosyal kurumlar, değer yargıları, fikir akımları, bilgi, teknik, sanat ve boş zaman ile ilgili amaçlar kültür kavramının içine girmektedir. Bu anlayış içerisinde “boş zaman değerlendirme” bir yaşam biçimi haline gelmiştir. Endüstriyel gelişimini tamamlamış toplumlarda, bilim, teknoloji ve eğitim seviyesinin yükselmesi ile değişen boş zaman anlayışında popüler kültür ve popüler boş zaman değerlendirme şekilleri, iç içe girmiştir (Kaya, 2003:32).

Boş zaman etkinlikleride bu kültür aktarımından etkilenmektedir. Dünyada yaşayan insanlar içerisinde düğün, eğlence, sanat, müzik, sportif etkinlikler farklı farlıdır. Hatta bir ülke içerisinde de farklılıklar görülmektedir.

Aile insan neslinin devamı, çocukların sosyal çevreye hazılanması, birinci grup tatmini, kültürün aktarılması gibi işlevleri yerine getiren temel sosyal bir kurumdur ve aile toplumun çekirdeğini oluşturur (Aytaç, 2002:141). Aile bireyin sosyallaşmeye başladığı ilk sosyal birimdir (Özkul, 1997:17).

Aile, bireyin boş zaman davranışlarını oluşturan ve yönlendiren ilk ve en önemli sosyal çevredir. Boş zaman etkinliklerine ilk başlama yeridir. Ailenin işlevlerinden biri hatta en önemlisi eğitim ve buna bağlı olarakta yapılan boş zaman eğitimidir (Tezcan, 1982:74). Bireyin boş zamanlarını değerlendirme konusunda sahip olduğu tutum ve davranışlar, aile içi etkileşim yoluyla edindiği değer ve normlarla belirlenmektedir. Bu

değer ve normlar ailenin sosyo-kültürel ve sosyo- ekonomik özelliklerinin yanı sıra, kırsal ve kentsel aile oluşuna göre de farklılıklar taşımaktadır (Wılson, 1980:32).

Bireyler çalışma dışı boş zamanlarının büyük bir kısmını aile üyeleri ile birlikte geçirmekte ve bunuda isteyerek yaptığı ve birlikte geçirilen zamanların daha fazla olmasını istemektedirler (Crandall, 1979:16). Aile bireylerinin evli olması, çocuk sahibi olması ile ev merkezli aktivitelerin olacağı anlamına gelmektedir. Toplumsallaşmanın ve eğitimin en genel boyutlarıyla yaşandığı aile-içi etkileşim sürecinden sonra, etkileşim; okul ve akran gruplarında devam etmektedir (Bozatay, 1998:31-34).

Etkileşim grupları da bireyin boş davranışını etkileyen en önemli sosyal faktörlerden birisidir. Bireyin çocukluk dönemlerinde en yakın sosyal çevresi olarak akran gruplarının da akran grupları (mahalle ve okul arkadaşlıkları) ve önemli kişiler gelmektedir. Yetişkinlik döneminde ise meslektaşları, iş arkadaşlıkları ve sosyal çevredeki arkadaşlıklar da katılmaktadır (Mills, 1984:3).

Bireyin boş zamanlarını değerlendirme konusundaki eğitim ve toplumsallaşması yaşam boyu sürmekte, aile ve yakın çevresi ile bağlantılı olarak devam etmektedir. Çocukluk yıllarında bireyin kazandığı boş zaman etkinlik alışkanlıkları, yetişkinlik dönemindeki etkinliklerle benzerlik içerisinde olabilmektedir. Boş zamanları değerlendirme etkinlikleri koşullara göre devam etmekte, değişmekte, terk edilmekte veya yeni aktivitelere yönelebilmektedir (Kelly, 1980:129-154). Yapılan bir araştırmada yetişkinlik döneminde bireyin boş zaman değerlendirme eğilimi ve aktivite şekillerinin çoğu, ailesinde edindiği alışkanlıkların izlerini taşıdığı belirtilmektedir (Yoestıng- Burkhead, 1973:26).

Sosyal sınıflar, 17. yüzyıldan itibaren gelişip ortaya çıkan endüstriyel toplumların karakteristik gruplarıdır (Atay, 1999:83). Sosyal bilimcilere göre sınıf “bireyin toplumdaki yeri, ekonomik statüsü, politik statüsü, sosyal saygınlığı (Prestiji) ve eğitimi bireyin toplumdaki konumunun belirleyicisi olarak kabul edilmektedir (Atay, 1999:90- Aytaç, 2002:200).

Sınıf kavramı siyasal güç, mülkiyet ve meslek sistemleri ışığı altında kişilerin toplumsal rol ve statülerindeki farklılığı ifade etmektedir (Aytaç, 2002:200). Sosyal sınıflar tüm toplumlarda vardır ve dolayısıyla tüm toplumlar sınıflı toplumlar olarak birbirine benzerler. Gelir veya saygınlık düzeyi ölçüt olarak ele alındığında sınıf evrensel bir gerçeklik haline gelir, zira zenginlik ve saygınlıkta eşitsizlik tanımayan toplum yoktur (Benetton, 1991:60).

Gelişmiş toplumlarda tabakalaşma biçimleri olan kölelik, kast ve zümreler sanayileşme ile birlikte yerini sınıf sistemine bırakmıştır. Sosyal sınıflar, makinelerin önem kazandığı, geleneklerin ve dinin önemini kaybettiği, sanayi toplumlarının tabakalaşma biçimidir ve sınıflar arasındada hareketlilik görülmektedir (İçli, 2002:135). Sınıflar arasında farklılıklar vardır. Sosyal sınıf, yalnızca ücret veya gelir miktarındaki sayısal farklılığı değil, aynı zamanda gelirlerin dağılışı ve harcanış şekindeki niteliksel farklarıda belirtmektedir (Dumazedier, 1967:63).

Sosyal sınıfları karakterize eden belirli yaşam biçimi vardır ve bu yaşam biçimi boş zaman etkinliklerine belli zorunlu şekiller getirmektedir. Boş zaman değerlendirme şekillerindeki bu farklılıklar özgürce seçme sonucu olduğu kadar, kısmende olsa belirli zorunluluklardan kaynaklanmaktadır. Bu zorunluluklar, bireyin sosyal sınıfının motiflerini taşır. Dumazedier bu farklılıkların sanatsal, entellektüel ve sosyal alanlarda dikkat çekici boyutlarda olduğunu belirtmiştir (Kaya, 2003:34).

Değerler, sosyal yaşamı biçimlendiren ve belirleyen temel unsurların önemli bir kısmını oluştururlar. Toplum içerisinde tutum ve davranışlar, eylemler, duygular, fikirler, kişiler, gruplar, amaçlar ve araçlar tümüyle değerlere göre karşılaştırılır ve daha iyi, daha kötü, daha doğru ve başka biçimlerde değerlendirilmeye alınırlar. Değerler arzu edileni veya edilmeyeni, beğenileni ve beğenilmeyeni, doğru olanı veya olmayanı belirleyen temel standartlar olarak işlevde bulunurlar.

Özellikle 1900’lü yıllarda boş zamanların değerlendirilmesi kavramı insanların fiziksel ve ruhsal yapılarını ve onların verimliliklerini arttıran bir etmen olarak görülmeye başlanmıştır (Yu, 1999:123).

Değerlerdeki değişim, sosyal yönden ele alınacak olursa; öncelikle kadınların boş zaman etkinliklerine katılmalarından söz etmek gerekir. Kadının sosyal hayattaki yerinin farklılaşması ile birlikte, spor, tiyatro, müzik gibi etkinliklere katılımları, eğlence ve turizme olan ilgilerinin artması sonucu olmuştur (Karaküçük, 1999:116). Yaşanan bu değişim süreci uzun yıllar alan bir süreçte gelişmiştir. Fakat bunu toplumumuzun geneli için söylemek çok zordur. Kırsal kesimlerde ve varoşlarda yaşayan ailelerde kadınların bu tip faaliyetlere katılması hoş karşılanmamaktadır.

İnanç değerlerindeki yaklaşımların değişmesi de, rekreatif etkinlikleri desteklemektedir. Türkiye’de, bir zamanlar çok yaygın olan “top oynamak günahtır” anlayışı değişmiştir. Spor yapmanın insanların fiziksel, ruhsal, sosyal yönden faydalı olduğu yönünde bir anlayışa bırakmıştır (Canan, 1994:111).

Değişen değerlerden birisi de “ailecilik”tir. Gelenekten aileden çekirdek aileye geçiş yaşanmaktadır. Çekirdek ailede çocukların anne ve babalarıyla etkileşimi çok daha fazla olmaktadır ve bu bir tür boş zaman faaliyeti sayılabilir. Çekirdek ailede, anne baba ve çocukların boş zaman faaliyetlerine katılmasını ailesi istemekte ve yönlendirmektedir. Bugün bir amerikan öğrencisi, boş zaman faaliyetlerine katıldığı nisbette başarılı sayılmaktadır ve statüsü artmaktadır (Bakır, 1987:27).

7.4. Teknoloji ve Kitle İletişimindeki Gelişme Faktörleri

Teknolojideki inanılmaz gelişmeler insanların boş zamanlarını sürekli arttırırken, üretilen yeni ürünlerle günlük hayatın zorunlu görevleri için de zamanı kısaltmıştır. Teknolojideki gelişmelerde boş zaman kullanılmasını etkilemiştir. Örneğin; otomobil, amerikan halkının boş zaman değerlendirme biçimini diğer teknolojik gelişmelerden daha fazla etkilemiştir. Düzgün ana yolların yapımı ile birçok amerikalının daha uzak mesafelerdeki parklara, sahil kenarlarına, tatil köylerine gitme olanakları çoğalmış ve böyle yerlere olan talep, teknolojik gelişmelerden biri olan otomobil sayesinde giderek artmıştır (Gökdeniz, 1994:111).

Modern teknoloji, bu ürünlerin yanında boş zamanları değerlendirmek içinde çeşitli ürünler yaratmıştır. Örneğin; gelişmiş spor ve oyun ekipmanları, televizyon, film ve video gibi görsel aletler, yapay çim, yapay dalga ve buz- kar aletleri, luna parklar vb. sıralanabilir. Teknolojik gelişmeler sonucunda insanlar daha az çalışarak, daha fazla boş zaman elde etmişlerdir. Dünyada yaygın olarak kullanılan boş zaman değerlendirme faaliyetlerinden olan radyo, televizyon, sinema gibi faaliyetlere ayrılan zaman bu şekilde daha da artmıştır (Bayraktar, 1975:31).

Kitle iletişim teknolojisindeki gelişme ve yenilikler, milyonlarca insana birden etki eden radyo, televizyon, gazete, dergi, kitap, internet gibi iletişim araçları yaratmıştır. Bu araçlar, günümüzde hayatımızın vazgeçilmez bir parçası haline gelmiş, insanların belli düşüncelere, duygulara, eğilimlere ve çeşitli yaşam tarzlarına yönlendirmelerinde önemli rol üstlenmiştir. Kitle iletişim araçları, insanların yaşadıkları toplum içinde ve yeryüzünde olan değişiklikleri, en kısa zamanda ulaştırılmasını sağlamaktadır. Bu araçlar, en kısa zamanda fazla bilgi ve topluma herhangi bir konu hakkında karar vermede etkili olmaktadır. Kitle iletişim araçları insanların bir mal hakkında karar vermelerinde etkili olabilmektedir.

Kitle iletişim araçlarının gücü ile, öncelikle insanların zamanı iyi kullanabilme ve boş zamanlarını kendilerinin de hoşlanabileceği imkanları ölçüsünde değerlendirebilme bilincini ve eğitimini yaratmak mümkündür. Kitle iletişim araçlarından olan televizyon, toplum üzerindeki etkisi bilinmektedir (Bakır, 1987:26). Ayrıca kitle iletişim araçlarının gelişmesi ve çok geniş kitlelere hitap edebilmesi ile boş zaman değerlendirme faaliyetleri olan doğal güzellikler, tarihi eserler, eğlence merkezleri gibi yerlerin tanıtılmasını kolaylaştırmıştır.

Dünyada reklamcılık teknikleri de kitle iletişim araçları ile gelişmektedir. Modern reklamcılık teknikleri de insanları geniş ölçüde boş zamanları değerlendirme faaliyetlerine yöneltmiştir. Örneğin: olaylara göre giyim, seyahat, özel bir eğlenceye gitmek boş zamanlarda kullanabilecekleri satın almak gibi. Reklamcılık faaliyetlerinin günümüzde kazandığı boyutlar daha önce seyahat etme alışkanlığı olmayan pek çok insanın, turizm faaliyetlerine katılmalarında etkili olmuştur (Sağcan, 1986:89).