Toplu senet401, aynı tür ve özellikte olan ve sahibine aynı hakları veren misli nitelikteki (birbiri yerine geçebilen) birçok sermaye piyasası aracının fiziki olarak ayrı ayrı senet üzerine basılması yerine bu sermaye piyasası araçlarının tamamını temsil etmek üzere fiziki olarak basılan tek bir senettir402.
397
Bu saklama bankaları şunlardır: Bayerischer Kassenverein AG, Munich; Berliner Kassenverein AG, Berlin; Frankfurter Kassenverein AG, Frankfurt am Main; Niedersächsischer Kassenverein AG, Hannover; Norddeutscher Kassenverein AG, Hamburg; Wertpapiersammelbank Baden - Württemberg AG, Stuttgart; Wertpapiersammelbank Nordrhein-Westfahlen AG, Duesseldorf.
398
Bu saklama bankası “SICOVAM”dır.
399
Turanboy, Varakasız, s. 16.
400
Mevcut durumda fiziki sermaye piyasası araçları açısından saklama yetkisi olan tek kuruluş halen TAKASBANK’tır. Ancak kaydi sermaye piyasası araçları açısından saklama yetkisi Merkezi Kayıt Kuruluşu’na aittir.
401
“Toplu Senet” kavramı, uluslar arası literatürde “Sammel - Globalurkunde”, “Global Certificates” veya “Jumbo Certificates” olarak anılmaktadır.
402
Toplu senet sistemi403 ise, misli nitelikteki birçok sermaye piyasası aracını temsil etmek üzere basılan toplu senetlerin bir veya birkaç yetkili saklama merkezinde saklandığı ve tek bir senette temsil edilen birçok sermaye piyasası aracına ilişkin işlemlerin kaydi olarak yapıldığı bir merkezi saklama sistemidir404.
Sisteme verilen “toplu senet” ismi birçok sermaye piyasası aracı yerine basılan tek bir senetten gelmektedir. Buradaki toplu senet, bir ihraçtaki (emisyondaki) farklı kişilere ait ve fakat aynı özelliğe sahip tüm hakları temsil eden kıymetli evrak niteliği taşıyan tek bir senettir405. Toplu senet ile temsil edilen haklar birbirinin yerine geçebilir niteliktedir. Birbirinin yerine geçebilen farklı kişilere ait bu birden çok hakkın tek bir senede bağlanması, hakların bağımsızlığını ortadan kaldırmadığı gibi406, hakların içeriğine ve kapsamına da bir zarar vermemektedir407.
Toplu senet sistemine, toplu saklama sistemindeki misli nitelikte olan birçok senedin bir arada saklanılmasından zamanla vazgeçilmesi ile ulaşılmıştır408. Toplu senet sistemine geçilmesi ile birlikte, aynı tür ve özellikte olup sahibine aynı hakları veren, misli nitelikteki, birçok senet yerine bunları temsil eden tek bir toplu senet basılarak sadece bu senedin saklanması yolu tercih edilmiştir. Böylece hem senet basım masrafları hem saklama için gerekli personel ihtiyacı hem de saklanacak yer temini problemlerinin olabildiğince ortadan kaldırılmasına çalışılmıştır409.
Toplu senet sisteminde temel amaç, toplu saklama ile erişilen sistemin korunması ve bunun yanında senet basım ve saklama masraflarının olabildiğince düşürülmesidir. Bununla birlikte toplu senet sistemi ile senetlerin saklanması için gerekli yerden tasarruf edilmesi ve senetlerin tasnifi için gerekli iş gücü ve bu işgücünün getirdiği maliyetlerin düşürülmesi de amaçlanmaktadır410. Bu çerçevede değerlendirildiğinde sermaye piyasası
403
Toplu senet sistemi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Ünal, Kaydileştirilmesi, s. 7 vd.
404
Bjerre / Rocks, Investment Securities, s. 3; Urkan, Ayni hak Tesisi, s. 10 – 11.
405
Aykın, s. 12; Turanboy, Varakasız, s. 37; Sevi, s. 229.
406
Turanboy, Varakasız, s. 114.
407
Haselçin, Kaydi Sistem, s. 29; Turanboy, Varakasız, s. 37.
408
Toplu saklama sistemi, bütün senetlerin basılması ve saklanmasını devam ettiren bir sistem olduğu için, çok sayıdaki sermaye piyasası araçlarının basım ve saklanmasından doğan masraf, yer ve personel sorunlarına tam bir çözüm getiremediği yönünde bkz. Haselçin, Kaydi Sistem, s. 28. Aynı yönde bkz. Tekinalp, Evraksız Kıymetli Evrak, s. 12; Turanboy, Varakasız, s. 34.
409
Haselçin, Kaydi Sistem, s. 28.
410
araçlarının saklanması açısından toplu senet sistemi, toplu saklama sisteminin bir devamı, onun bazı dezavantajlarını ortadan kaldırmayı hedefleyen gelişmiş bir versiyonudur.
Toplu senet sistemine geçilmesi, sermaye piyasası araçlarının saklanması açısından benimsenen toplu saklama sisteminde var olduğu iddia edilen eşya hukuku prensiplerine aykırılıkları411 da ortadan kaldırmıştır412. Bu durum doktrinde toplu senet sistemine geçilmesinin eşya hukukuna ilişkin kurallara uygulanabilirlik kazandırmak dışında - pratik yararları bir yana - teorik bir işlevselliğinin olmadığı yönünde yorumlara neden olmuştur413. Kanaatimizce sermaye piyasası araçlarının saklanması açısından toplu saklama sisteminden toplu senet sistemine geçilmesinin sebebi, teorik kaygılardan çok pratikte ortaya çıkacağı ümit edilen faydalardır. Ancak toplu senet sistemine geçilmesiyle, uygulama açısında pratik önemi çok olmamakla birlikte, toplu saklama sisteminde var olduğu ileri sürülen hukuki kurallara dayalı teorik problemler de çözülmüştür.
Toplu senet, üzerinde mülkiyet hakkı kurulabilen birden çok eşyanın birleşmesi ile oluşmadığı için, eşya birliği414 niteliğinde değildir. Toplu senet, üzerinde mülkiyet hakkı kurulabilen tek bir (eşyadır) senettir. Ancak bir toplu senet ile birçok kişinin hakkı temsil edilmektedir. Bu nedenle farklı kişilere ait birden fazla senedi (birden fazla senette yer alması gereken hakkı) temsil eden toplu senet üzerinde, tek tek münferit hak sahiplerinin tamamının mülkiyet hakkı mevcuttur. Toplu senet üzerinde birden fazla kişinin paylarının belirlenmiş olduğu bu mülkiyet hakkı, müşterek mülkiyet hakkıdır415. Nitekim toplu senet üzerindeki hak sahiplerinin mülkiyet hakkının müşterek mülkiyet hakkı olduğunun kabul edilmesi, eşya hukuku prensiplerine de uygundur. Çünkü eşya hukuku prensiplerine göre mülkiyet hakları sınırlı sayıdadır416. Dolayısıyla toplu senet üzerinde mülkiyet hakkı olan
411
Toplu saklama sisteminde var olduğu iddia edilen Eşya Hukuku prensiplerine aykırılıklar ve bunlara ilişkin çözüm önerileri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Birinci Bölüm, §2, II, D.
412
Aynı yönde bkz. Öztan, Kıymetli Evrak (1997), s. 321; Özkul, s. 11; Haselçin, Kaydi Sistem, s. 28.
413
Öztan, Kıymetli Evrak (1997), s. 323; Haselçin, Kaydi Sistem, s. 29. Türk hukukunda toplu senet sisteminin benimsenmesinin nedeninin, kaydi sistemde ortaya çıkabilecek “evraksız (senetsiz) kıymetli evrak” gibi kıymetli evrak kurallarına ve eşya hukuku prensiplerine aykırı uygulamaları bertaraf etmek olduğu yönünde bkz. Vural, s. 2.
414
Eşya Birliği: Birden fazla eşyanın bağımsızlıklarını kaybetmeksizin ortak bir amaç için ve ekonomik bir bütün oluşturmak üzere bir araya gelmesi ile oluşan eşya topluluğuna eşya birliği denir. Bkz. Oğuzman / Seliçi / Oktay-Özdemir, s. 9; Ayan, Eşya Hukuku, C. I, s. 18.
415
Öztan, Kıymetli Evrak (1997), s. 322; Turanboy, Varakasız, s. 40; Haselçin, Kaydi Sistem, s. 29; Sevi, s. 229.
416
Mülkiyet haklarının sınırlı sayıda olması, ayni hakların kanunda öngörülenlerle sınırlı sayıda olması ve kişilerin yeni bir ayni hak oluşturamamaları anlamındadır. Eşya hukukunda ayni haklarının sınırlı
birden fazla kişinin bu hakkı ya müşterek mülkiyet ya da iştirak halinde mülkiyet olabilir. İştirak halinde mülkiyet ancak kanunun açıkça öngördüğü durumlarda söz konusu olabilir. Bu nedenle de toplu senet üzerindeki birden fazla hak sahibinin mülkiyet hakkı ancak müşterek mülkiyet hakkı olabilir417.
Toplu senet üzerindeki mülkiyet hakkının müşterek mülkiyet hakkı olduğunun kabul edilmesi, toplu senet sisteminin mantığına da uygun olacaktır. Çünkü bu sayede, her bir ayrı hak sahibi, kendisine ait olan kısmı, toplu senet üzerindeki diğer haklardan bağımsız olarak devredebilecektir418. Ancak bu devir toplu senedin fiziki teslimi şeklinde değil, toplu senet üzerindeki söz konusu hakkın kaydi olarak hesaptan hesaba geçirilmesi şeklinde ve toplu senedi saklayan merkezi saklama kuruluşunun aracılığıyla gerçekleşecektir419.
Toplu senet basılmasına örnek olarak gösterilebilecek ilk uygulama Almanya’da gerçekleşmiştir. Almanya’da İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra savaşta tahrip olan senetleri temsil etmek üzere toplu senetler basılmıştır420. Almanya’da 1949 yılında yürürlüğe giren bir kanunla421 senetler özellik ve türlerine göre sınıflara ayrılmış ve her sınıfta yer alan senetleri temsil etmek üzere ayrı ayrı toplu senetler basılabileceği hüküm altına alınmıştır. Bundan sonra Almanya’da toplu senet basımına ilişkin ilk uygulama 1964 yılında gerçekleşmiştir. Sermaye artırımına giden bir şirket 422 yeni ihraç ettiği senetleri özelliklerine göre dört adet toplu senet halinde bastırmış ve merkezi saklama kuruluşuna saklanmak üzere teslim etmiştir423. Almanya’da toplu senet sistemine geçiş iki aşamada gerçekleşmiştir. İlk aşamada, senetlerin ihracından önce geçici bir toplu senet basılmış ve bu toplu senet, senette temsil edilen asıl senetler basılıp hak sahiplerine teslim edilene kadar senede bağlı hakların tedavülü işlemlerinin yapılması için kullanılmıştır. Bu sistemde geçici toplu senet yerine daha sonra toplu senette temsil edilen senetlerin tek tek
sayıda olması kuralı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Hatemi / Serozan / Arpacı, Eşya Hukuku, s. 24; Ayan, Eşya Hukuku, C. I, s. 30.
417
Aynı yönde bkz. Turanboy, Varakasız, s. 114 – 115.
418
Müşterek mülkiyette hak sahibi kendi hissesini özgürce devredebilir, rehnedebilir ya da hissesi diğerlerinden bağımsız olarak haczedilebilir. Bkz. Oğuzman / Seliçi / Oktay-Özdemir, s. 257.
419
Turanboy, Varakasız, s. 42; Haselçin, Kaydi Sistem, s. 28.
420
Turanboy, Varakasız, s. 35.
421
Söz konusu kanunun adı “Gesetz zur Bereinigung des Wertpapierwesens” dır. Bu kanun Türkçeye “Kıymetli Evrakın Tasfiyesine İlişkin Kanun” olarak çevrilebilir.
422
Bu şirket Düseldorfta hizmet veren “Verdien Vagon Fabrikası Anonim Şirketi”dir.
423
basılması mümkündür. İkinci aşamada ise, bir seferde ihraç edilen tüm senetler yerine geçici olmayan kalıcı tek bir toplu senet basılmaya başlanmıştır424.
ABD’de toplu senet sistemine geçilmesi de iki aşamada gerçekleşmiştir. Ancak ABD’de gerçekleşen aşamalar Almanya’dakilerden farklıdır. ABD’de ilk aşamada, aynı kişiye ait425 birden fazla senedi temsil etmek üzere tek bir senet (toplu senet) basılmıştır426. Diğer bir ifade ile müşteriler (yatırımcılar) esas alınarak toplu senetler basılmıştır. Daha sonraki aşamada ise, aynı tür ve özellikte olup sahibine aynı hakları veren sermaye piyasası araçlarını (senetleri) temsil etmek üzere tek bir senet (toplu senet) basılmaya başlanmıştır. Diğer bir ifade ile toplu senetler, müşteriler yerine sermaye piyasası araçlarının nitelikleri esas alınarak basılmıştır.
Türkiye’de de toplu senet uygulamasına örnek olarak gösterilebilecek çeşitli hukuki düzenlemeler bulunmaktadır. Sermaye Piyasası Kanunu’nun 11. maddesinin 5. fıkrasına427 göre Sermaye Piyasası Kurulu’nca belirlenecek esaslar dâhilinde, ulusal veya uluslararası piyasalarda tedavülü kolaylaştırmak amacıyla, depo edilen menkul kıymetlerin verdiği hakları aynen sağlayan, onlara özdeş hamiline yazılı “depo edilen menkul kıymet sertifikaları 428 ” çıkarılabilir. Depo sertifikalarına ilişkin bu hüküm toplu senet uygulamasına hukuki dayanak oluşturabilecek nitelikte düzenlenmiştir429.
Öte yandan kupür birleştirilmesi yöntemi de toplu senet uygulamasına örnek olarak gösterilebilecek niteliktedir430. Kupür431, para, tahvil ve hisse senetlerinin üzerlerinde yazılı değere göre, her birine verilen isimdir432. Kupür birleştirilmesi birden çok payın veya tahvilin bir senette birleştirilmesidir 433 . Kupür birleştirilmesi bağımsız olarak
424
Turanboy, Varakasız, s. 36.
425
Aynı kişiye ait senetleri temsilen basılan tek bir senet bünyesinde 100 den fazla senedi barındırıyorsa bu senetlere “Jumbo Certificate” ismi verilmiştir. Bu senetler daha sonra aynı özelliğe sahip aynı türdeki senetlerin tek bir senet halinde basılması ile toplu senetlere dönüşmüş ve “Global Certificate” ismini almıştır.
426
Aronstein, Stock Certificate, s. 274.
427
1992 tarihli 3794 sayılı kanunla eklenen hüküm.
428
Depo Sertifikaları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Özkorkut, Korkut, Türk Hukukunda Depo Sertifikaları, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yayınları, İstanbul 2003.
429
Aynı yönde bkz. Acır, s. 36; Haselçin, Kaydi Sistem, s. 30.
430
Aykın, s. 12.
431
“Kupür” kavramı, uluslar arası literatürde “Denomination” olarak anılmaktadır.
432
İMKB, Temel Bilgiler, s. 553.
433
yapılabileceği gibi tertip birleştirmesi şeklinde de yapılabilir. Kupür ekonomik açıdan bir bütün arz etmekle birlikte birbirinden bağımsız hisseleri veya tahvilleri içermekte ve içerdiği adette senedi temsil etmektedir434. Birden çok payın veya tahvilin bir senette birleştirilmesi ise toplu senet sistemine benzer bir uygulama ortaya çıkarmaktadır. Kupür uygulamasının yapılabilmesi için Ticaret Kanunu’nda yer alan (6762 sayılı TK. m.400; 6102 sayılı TK. m.477)435 şartların gerçekleşmiş olması gerekir. Bu şartlar; 1) genel kurulun karar alması 2) esas sözleşmenin değiştirilmesi 3) pay sahiplerinin muvafakatinin alınmasıdır. Kupür uygulamasının yapılabilmesi için var olan bu şartlar, Türk hukuku açısından salt toplu senet sisteminin benimsenmesini zorlaştırmaktadır436.
Seri: I, No: 5 sayılı “Hisse Senetlerinin Şekil Şartlarına İlişkin Tebliğ”in437 “Kupürlerin Bölünmesi ve Birleştirilmesi” başlıklı 11. maddesine438 göre hisse senetlerinin ikinci el piyasasında alım ve satımını kolaylaştırarak, piyasanın gelişimine katkıda bulunmak ve hisse senedi maliklerinin piyasaya aktif katılımını artırmak amacıyla, pay değerinde ve sayısında bir değişikliğe gidilmeksizin ve tertip ve grup ayrımı yapılmaksızın mevcut hisse senetleri mevcut kupür dağılımını belirleyen organın değişiklik kararı alması ve esas sözleşmede kupür dağılımının yer alması durumunda esas sözleşme değişikliği yapılarak, Sermaye Piyasası Kurulu’na da bilgi vermek suretiyle, daha küçük kupürlere bölünebilir veya birden fazla payı temsil eden kupürler halinde birleştirilebilir. Kupürlerin birleştirilmesine ilişkin bu hüküm de toplu senet uygulamasına dayanak oluşturabilecek niteliktedir439.
434
Yalın, s. 14.
435
6762 sayılı TK’nın 400. maddesinin 2. fıkrası şu şekildedir: “Umumi heyet, esas sermaye miktarı
aynı kalmak üzere esas mukaveleyi değiştirmek suretiyle hisse senetlerini itibari kıymetleri daha az olan hisse senetlerine bölmek veya itibari kıymetleri daha yüksek olan hisse senetleri halinde birleştirmek salahiyetini haizdir. Şu kadar ki; hisse senetlerinin birleştirilmesi her pay sahibinin muvafakatine bağlıdır. 399 uncu madde hükmü mahfuzdur”. 6762 sayılı TK’nın 400. maddesi yerine
getirilen 6102 sayılı TK’nın 477. maddesi de benzer bir düzenleme getirmiştir. 6102 sayılı TK’nın 477. maddesinin 2. fıkrasına göre; “Genel kurul, sermaye tutarı aynı kalmak şartıyla, esas
sözleşmeyi değiştirmek suretiyle, payları, asgari itibarî değer hükmüne uyarak, itibarî değerleri daha küçük olan paylara bölmek veya payları itibarî değerleri daha yüksek olan paylar hâlinde birleştirmek yetkisini haizdir. Şu kadar ki, payların birleştirilebilmesi için her pay sahibinin bu işleme onay vermesi gerekir. Kanunun 476 ncı maddesi saklıdır”.
436
Turanboy, Varakasız, s. 81.
437
RG. T. 23.06.1989, S. 20204.
438
Seri: I, No: 21 sayılı Tebliğ ile değişik 11. madde.
439
Yürürlükten kaldırılan440 1996 tarihli Seri: IV, No: 22 sayılı “Sermaye Piyasası Araçlarının Kaydi Değer Haline Getirilmesine İlişkin Tebliğ441 (Kaydi Değer Tebliği)” ile getirilen sistem de toplu senet sistemidir. Kaydi Değer Tebliği 5. maddesinde tebliğ ile getirilen sistemin toplu senet sistemi olduğunu açıkça belirtmiştir. Bu hükme göre “toplu saklama senedi” olarak adlandırılan toplu senet, ihraççı tarafından sahibine eşit haklar veren sermaye piyasası araçlarını temsilen Sermaye Piyasası Kurulu’nca belirlenecek örneğe uygun olarak düzenlenecek senettir. Bu toplu saklama senedi, “senet” unsuru da dâhil olmak üzere kıymetli evrakın tüm unsurlarını442 taşıdığı için kıymetli evrak niteliğindedir. Nitekim toplu saklama senedinin kıymetli evrak niteliğinde olduğu Kaydi Değer Tebliği’nde açıkça ifade edilmiştir443.
Yapılan açıklamalar çerçevesinde değerlendirildiğinde Türk hukukunda toplu senet sistemine dayanak oluşturabilecek hükümler olduğu gibi bu sisteme geçiş için hukuki düzenleme çalışmaları da bulunmaktadır. Ancak toplu senet sistemi Türk hukuku açısından yaygın bir uygulama alanı bulamamıştır444. Bunun sebeplerinden biri, toplu senet sistemini getirme çabalarının bir sonucu olan Kaydi Değer Tebliği’nin mahkeme kararıyla iptal edilmiş olmasıdır445. Diğer bir sebep ise, sermaye piyasası araçlarının saklanmasına ilişkin rasyonalizasyon çalışmaları çerçevesinde ara bir çözüm olan toplu senet sistemi yerine kaydi sisteme geçilmesi yönündeki çalışmalara ağırlık verilmesi ve kaydi sistemin tercih edilmesidir446.