“Kaydi Sistem” başlığı altında incelenen söz konusu sistem açıklanırken “Kaydileştirme Sistemi”, “Kaydi Saklama Sistemi”, “Merkezi Kaydi Sistem”, “Kaydi
440
Bu tebliğ, Danıştay Onuncu Dairesinin 25.05.2000 tarih ve Esas No: 1997/577, Karar No: 2000/1934 sayılı kararı ile iptal edildiği için yürürlükten kalkmıştır.
441
RG. T. 19.12.1996, S. 22852.
442
Kıymetli evrakın taşıması gereken unsurlar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Poroy / Tekinalp, s. 19; Yasaman, Menkul Kıymetler Borsası, s. 18; Ülgen / Helvacı / Kendigelen / Kaya, s. 13 – 14.
443
Alman Depo Kanunu’nun 9. maddesinde de toplu senedin kıymetli evrak niteliğinde olduğu açıkça düzenlenmiştir.
444
Aynı yönde bkz. Haselçin, Kaydi Sistem, s. 30
445
19.12.1996 tarihli ve 22852 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan; Seri: IV, No: 22 sayılı Sermaye Piyasası Araçlarının Kaydi Değer Haline Getirilmesine İlişkin Esaslar Tebliği; Danıştay Onuncu Dairesinin 25/5/2000 tarih ve Esas No: 1997/577, Karar No: 2000/1934 sayılı Kararı ile iptal edilmiştir.
446
Sistem” ve sadece “Kaydileştirme447” gibi ifadeler kullanılmaktadır. Sistemi açıklama adına kullanılan bu kavramlardan en uygununun “Kaydi Sistem” veya “Merkezi Kaydi Sistem” olduğu kanaatindeyiz. Bu nedenle bu çalışma kapsamında temel olarak “Kaydi Sistem” kavramının kullanılması tercih edilmiştir. Ancak yer yer sistemin merkeziliğine dikkat çekmek adına “Merkezi Kaydi Sistem” kavramına da yer verilmiştir.
Sistem için kullanılan çeşitli kavramlar arasından “Kaydi Sistem” kavramının tercih edilmesi, birkaç önemli nedene dayanmaktadır.
Öncelikle, sistemin bir parçası ve temeli olan fiziki senede bağlanmayan sermaye piyasası araçları (kaydi sermaye piyasası araçları) ifade edilirken “kaydi” ibaresi kullanılmaktadır448. Ayrıca Kaydileştirme Tebliği’nin çeşitli maddelerinde449 bu sermaye piyasası araçlarını ifade etmek üzere kullanılan “kaydi” ibaresi, bizzat yer almaktadır. Dolayısıyla sistemi ifade ederken “kaydi” ibaresine mutlaka yer verilmelidir.
Sermaye piyasası araçları açısından bir saklama sistemi450 olan kaydi sistemin en önemli özelliklerinden birisi, merkezi olmasıdır. Ancak kaydi sistem ifade edilirken “merkezi” ve “saklama” ibarelerinin kullanılmasına her zaman gerek yoktur. Çünkü kaydi sistemin sermaye piyasası araçları açısından bir saklama sistemi olduğu açıktır. Ayrıca kaydi sistemin en önemli özelliği merkezi olması olduğu için “kaydi sistem” kavramı kullanılınca bunun merkezi olmayı da içerdiği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla “merkezi” ibaresinin her zaman ayrıca belirtilmesine gerek yoktur.
Kaydi sistem kavramının seçilmesindeki en önemli sebep ise; sistemin kanuni dayanağını oluşturan Sermaye Piyasası Kanunu 10/A maddesinin gerekçesidir. Madde gerekçesinde sermaye piyasası araçlarının kaydileştirilmesine ilişkin sistem tarif edilirken
447
Kaydi sistemin, geniş manada kullanılan kaydileştirme kavramının içerisinde yer aldığı yönünde bkz. Birinci Bölüm, §1, II. “Kaydileştirme” kavramının kaydi sistemi anlatır şekilde geniş manada kullanımı için bkz. Bjerre / Rocks, Investment Securities, s. 2 – 3.
448
Kaydi sermaye piyasası aracı olarak ifade edilen kavrama ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz. Birinci Bölüm, §1, V.
449
Kaydileştirme Tebliği’nin kapsam başlıklı 2. maddesinde, tanımlar başlıklı 4. maddesinde, kayıtların tutulması başlıklı 5. maddesinde, ihraççı hesabı başlıklı 7. maddesinde, ihraççı hesabının açılması başlıklı 8. maddesinde, aracı kuruluş hesabı başlıklı 9. maddesinde, ihraç ve satışta bildirim başlıklı 14. maddesinde, alım satım işlemlerinin kaydı başlıklı 15. maddesinde, mali hakların kullanılması ve kaydı başlıklı 16.maddesinde, teminat, rehin ve intifa hakkına ilişkin kayıt başlıklı 19. maddesinde, külli halefiyet yoluyla devirlerin kaydı başlıklı 21. maddesinde, kaydi sermaye piyasası araçlarına ilişkin her türlü haciz ve tedbir işlemleri başlıklı 22. maddesinde, hakların üçüncü kişilere karşı ileri sürülebilmesi başlıklı 23. maddesinde ve Merkezi Kayıt Kuruluşu kayıtlarının saklanması başlıklı 27. maddesinde “kaydi” ibaresi kullanılmaktadır.
450
Kaydi sistemin bir saklama sistemi olup olmadığı konusundaki açıklamalar için bkz. İkinci Bölüm, §3, I, C.
“kaydi sistem” ifadesi kullanılmaktadır. Sermaye Piyasası Kanunu’nun 10/A maddesinde sistem için açıkça “kaydi sistem” ifadesi kullanılmamasına rağmen Sermaye Piyasası Kanunu’na 10/A maddesinin eklenmesini de sağlayan gerekçenin451 çeşitli yerlerinde452 “kaydi sistem” ifadesi yer almaktadır. Bundan anlaşılan kanun koyucunun iradesinin sistemin ifade edilmesi açısından kaydi sistem kavramının kullanılması yönünde olduğudur.
Sistemin yürütülmesi ile görevlendirilen Merkezi Kayıt Kuruluşu da, sistemin ismini “Merkezi Kaydi Sistem” olarak belirlemiş ve “Merkezi Kaydi Sistem (MKS), İş ve Bilişim Uygulama İlke ve Kuralları 453 ” isimli kitapçığı ile sistemin ayrıntılarını açıklamıştır454.
Kaydi sistem455, sistem kapsamındaki sermaye piyasası araçlarının456 fiziki olarak senet üzerine basılması yerine, elektronik ortamda457 kaydi olarak oluşturulduğu458, bu
451
Sermaye Piyasası Kanunu’nda Değişiklik Yapılması ile Ticaret ve Sanayi Odaları, Ticaret Odaları, Sanayi Odaları, Deniz Ticaret Odaları, Ticaret Borsaları ve Türkiye Ticaret, Sanayi, Deniz Ticaret Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği Kanununun Bir Maddesinin Değiştirilmesine Dair Kanun Tasarısı ve Sanayi, Ticaret, Enerji, Tabiî Kaynaklar, Bilgi ve Teknoloji ve Plan ve Bütçe Komisyonları Raporları (1/424) (Dönem: 21, Yasama Yılı: 2, TBMM Sıra Sayısı: 191), http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem21/yil01/ss191m.htm
452
Sermaye Piyasası Kanununda Değişiklik Yapılması ile Ticaret ve Sanayi Odaları, Ticaret Odaları, Sanayi Odaları, Deniz Ticaret Odaları, Ticaret Borsaları ve Türkiye Ticaret, Sanayi, Deniz Ticaret Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği Kanununun Bir Maddesinin Değiştirilmesine Dair Kanun Tasarısı gerekçesinin Sermaye Piyasası Kanunu’nun 10/A maddesine ilişkin olan 1. maddesinde altı defa “kaydi sistem” kavramı kullanılmaktadır.
453
MKK, Merkezi Kaydi Sistem (MKS), İş ve Bilişim Uygulama İlke ve Kuralları, Yayın Tarihi: 14.03.2011, Sürüm no: 3.4.
454
Sistemin tanıtılmasına ilişkin sermaye piyasası kurumlarının hazırladığı kitapçıklarda da “kaydi sistem” kavramının kullanılması tercih edilmiştir. Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği tarafından sistemin tanıtılması için hazırlanan kitapçığın adı “Merkezi Kayıt Kuruluşu ve Kaydi Sistem” olup eser içerisinde birçok kez “kaydi sistem” kavramı kullanılmıştır. Sermaye Piyasası Kurulu’nun sisteme ilişkin “Sermaye Piyasası Araçlarında Kaydileştirme” isimli bilgilendirme kitapçığında da “kaydi sistem” kavramı kullanılmıştır. Bkz. TSPAKB, Merkezi Kayıt Kuruluşu ve Kaydi Sistem, Sermaye Piyasası Faaliyetleri Temel Düzey Lisansı Kılavuzu, İstanbul 2009 ve SPK, Sermaye Piyasası Araçlarında Kaydileştirme, SPK Yatırımcı Bilgilendirme Kitapçıkları – 9, Ankara 2007
455
“Kaydi Sistem” kavramı, uluslararası literatürde “Dematerialised System” veya “Book – Entry
System” olarak anılmaktadır. Bkz. Norman, s. 311.
456
Kaydi sistem kapsamındaki sermaye piyasası araçları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. İkinci Bölüm, §4, II.
457
Sermaye Piyasası Kanunu’nun 10/A maddesinin 2. fıkrasında kayıtlara ilişkin bilgi verilirken, “Kayıtlar, Merkezi Kayıt Kuruluşu tarafından, bilgisayar ortamında, ihraççılar, aracı kuruluşlar ve
hak sahipleri itibariyle tutulur” hükmüne yer verilmiştir. Bu hükümde kayıtların tutulacağı yer
bilgisayar ortamı olarak gösterilmiştir. Ancak kanaatimizce tanım yapılırken “bilgisayar ortamı” yerine “elektronik ortam” kavramının kullanılması tercih edilmelidir. Çünkü kaydi sermaye piyasası araçlarının bilgisayar ortamı dışında başka elektronik ortamlarda da tutulabilmesi mümkündür. Nitekim elektronik ortam, bilgisayar ortamını da kapsayan bir üst kavram niteliğindedir. Kayıtların
araçların459 ve bu araçlara ilişkin hakların merkezi saklama kuruluşu nezdinde tutulan hesaplarda kayden izlendiği ve bu araçlara ilişkin hukuki işlemlerin merkezi saklama kuruluşu nezdindeki hesaplar üzerinde kaydi olarak yapılan değişiklikler yoluyla gerçekleştirildiği merkezi bir saklama sistemidir460.
Kaydi sistem kapsamındaki sermaye piyasası araçları (kaydi sermaye piyasası araçları), kural olarak, fiziki olarak senet üzerine hiç basılmamakta, kaydi olarak elektronik ortamda (kaydi sistemdeki hesaplarda) oluşturulmaktadır. Kaydi sisteme geçilmeden önce fiziki olarak senet üzerine basılmış sermaye piyasası araçları ise, kaydileştirilerek elektronik ortama (kaydi sistemdeki hesaplara) aktarılmakta ve bunlara ilişkin fiziki senetler imha edilmektedir. Bu nedenle kaydi sistem kapsamındaki sermaye piyasası araçları sadece elektronik ortamda kaydi olarak varlık göstermektedir. Kaydi sistem kapsamındaki sermaye piyasası araçlarının varlığını ispat edecek herhangi bir senet veya fiziki bir materyal bulunmadığı için kaydi sistem, “varakasız (senetsiz – evraksız) sistem” ya da “materyalsiz sistem461” olarak da isimlendirilmektedir462.
Kaydi sistemde, sadece kaydi olarak elektronik ortamda oluşturulan sermaye piyasası araçlarına ilişkin işlemler de kaydi olarak yapılmaktadır. Bu sermaye piyasası araçlarına ilişkin işlemler, kaydi sistemdeki hesaplar üzerinde kaydi olarak yapılan değişiklikler yoluyla gerçekleştirilmektedir. Öte yandan kaydi sermaye piyasası araçları, yetkili merkezi saklama kuruluşu tarafından tutulduğu ve bu araçlara ilişkin işlemler söz konusu merkezi saklama kuruluşu nezdindeki hesaplar üzerinde yapıldığı için kaydi sistem, merkezilik özelliği göstermektedir.
Kaydi sisteminin temelini, kıymet hakkı ve kaydi değer kavramları ile bu kavramlara bağlı olarak ortaya çıkan evraksız kıymetli evrak kavramı oluşturmaktadır. Bu
tutulması açısından elektronik ortam kullanımı için bkz. Ergincan / Yayla, s. 158; SPK, Sermaye Piyasası Araçları, s. 18.
458
Kaydi olarak oluşturulma kavramı ile hem yeni ihraç edilen sermaye piyasası araçlarının kaydi sistemde ihdas edilmesi hem de daha önce fiziki olarak senet üzerine basılan sermaye piyasası araçlarının kaydileştirilerek kaydi sisteme aktarılması kast edilmektedir.
459
Kaydi sistem kapsamındaki sermaye piyasası araçları, kaydi sermaye piyasası aracı olarak isimlendirilmektedir. Kaydi sermaye piyasası aracı kavramı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Birinci Bölüm, §1, V.
460
Norman, s. 311.
461
Nitekim kaydi sistemin uluslar arası literatürdeki isimlerinden bir tanesi “materyalsiz sistem” manasına da gelen “Dematerialised System”dir.
462
nedenle kıymet hakkı veya kaydi değer kavramları ile bunların ortaya çıkardığı teoriler463 olmadan, kaydi sistem açıklanamaz. Nitekim kıymet hakkı ve kaydi değer kavramları, toplu senet aşamasından sonra, toplu senedin basılmasından da vazgeçilerek, sermaye piyasası araçlarına ilişkin sadece elektronik ortamda kayıtların oluşturulması ile ortaya çıkmıştır464.
Kaydi sistemin amacı, sermaye piyasası araçlarına ilişkin işlemlerin kaydi olarak yapılması yanında, bu sermaye piyasası araçlarının kaydi olarak oluşturulmasıdır. Kaydi sistemden önce uygulanan toplu senet sisteminin amacı ise, sadece sermaye piyasası araçlarına ilişkin işlemlerin kaydi olarak yapılmasıdır. Çünkü toplu senet sisteminde sermaye piyasası araçları fiziki olarak senet üzerine basılmaktadır.
Kaydi sistem ile birlikte, toplu senet sisteminde birçok sermaye piyasası aracını temsil etmek üzere basılan tek bir (toplu) senedin basılmasından da vazgeçilmiştir. Aynı tür ve özellikte olup sahibine aynı hakları veren sermaye piyasası araçları yerine basılan tek bir toplu senet bile olsa, bu senetleri basmak, tasnif etmek ve korumak için gerekli zaman ve maliyetler ile senetleri saklanmak için gerekli iş gücü ve yer temini sorunu ortaya çıkabilmektedir. Kaydi sistem ise, söz konusu sorunları da aşabilecek niteliktedir. Bu çerçevede değerlendirildiğinde, sermaye piyasası araçlarının saklanması açısından kaydi sistem, toplu senet sisteminin gelişmiş bir versiyonudur. Aynı zamanda kaydi sistem, sermaye piyasası araçlarının saklanması açısından geliştirilmiş en son sistemdir. Diğer bir ifade ile kaydi sistem, sermaye piyasası araçlarının saklanmasına ilişkin rasyonalizasyon çalışmalarının günümüz itibariyle ulaştığı son aşamadır465.
III. ULUSLARARASI KURULUŞLAR ve ÖNERİLERİNİN KAYDİ SİSTEMİN GELİŞİMİNE ETKİLERİ
Sermaye piyasalarında ortaya çıkan gelişmeler üzerine takas ve saklama alanlarında faaliyet gösteren kuruluşlar çeşitli birlikler kurmuşlardır466. Bu birliklerin amacı, karşılıklı
463
Kıymet hakkı ve kaydi değer kavramlarının ortaya çıkardığı teorilerden kasıt; kıymetli evrak kavramındaki evrak kavramının esnek anlaşılması ve sermaye piyasası araçlarına ilişkin işlemlerin kayden yapılabilmesidir. Kıymet hakkı ve kaydi değer hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Birinci Bölüm, §1, III.
464
Merkezi Kayıt Kuruluşu tarafından kaydi sistem çerçevesinde yapılan saklamanın toplu saklama kavramı içerisinde mütalaa edilemeyeceği ve Merkezi Kayıt Kuruluşu’nun yaptığı saklamanın toplu saklamayı geride bırakacak nitelikte olduğu yönünde bkz. Tekinalp, Banka Hukuku, N. 38 – 132.
465
Aynı yönde bkz. Ergincan, Dünya ve Türkiye, s. 175; Haselçin, Kaydi Sistem, s. 160.
466
Avrupa Merkezi Takas ve Saklama Kuruluşları Birliği (European Central Securities Depositories Association – ECSDA), Doğu Avrupa Merkezi Saklama Kuruluşları Birliği (Central and Eastern
bilgi alış verişini sağlamak, uluslar arası yeknesak bir takas ve saklama sistemi oluşturmak, ortaya çıkan problemlere çözüm önerileri sunmak ve sermaye piyasasındaki yeni gelişmelere ayak uydurabilecek gerekli önlemleri almaktır467.
Kaydi sisteme geçişin sağlanması ve kaydi sistemin geliştirilmesinde uluslararası kuruluşların önemli katkıları olmuştur. Uluslararası kuruluşlar, yaptıkları önemli sayı ve nitelikteki araştırmalarla sürece katkıda bulunmuşlardır. Özellikle hazırladıkları tavsiye raporları ve raporlarda yer alan öneriler ile sürece etkin destek olmuşlardır.
Sermaye piyasası araçları ile ilgili olarak; yatırımcıların menfaatlerinin etkin korunamaması, maliyetlerin yüksek olması, likidite sorunu, sermaye piyasalarının daralması, araçların saklanması ve saklanan araçlara ilişkin işlemlerin yapılması gibi problemler ortaya çıkmaktadır. Ayrıca globalleşme ile birlikte ülkeler arasındaki sınırların ekonomi açısından kalktığı bir dünyada sermaye piyasası araçlarına ilişkin ülkeler arasında var olan farklı uygulamalar çeşitli problemleri beraberinde getirmektedir. İşte uluslararası kuruluşlar da bu problemleri çözmek üzere sermaye piyasalarına ilişkin çeşitli önerilerde bulunmuşlardır. Burada sermaye piyasalarına ilişkin ortaya atılan bu önerilere, özellikle konumuzla ilgili olanlara öncelik verilmek suretiyle, yer verilecektir.