F. Önerilerin Kaydi Sistemin Gelişimine ve Kaydileştirme Sürecine Etkileri
IV. ÇEŞİTLİ ÜLKE UYGULAMALARINDA KAYDİ SİSTEMİN GELİŞİMİ
Avrupa’da İkinci Dünya Savaşı sırasında fiziki olarak senet üzerine basılan sermaye piyasası araçlarının muhafazası ciddi sorunlar oluşturmuştur. Bu nedenle sermaye piyasası araçlarının senetsiz olarak saklanmasına ilişkin bazı çözümler ortaya atılmıştır. Dolayısıyla merkezi saklama ve kaydi sisteme geçiş sürecinin başlangıcı diğerlerine göre Avrupa’da daha eski yıllara dayanmaktadır552.
İkinci Dünya Savaşı’nı takip eden yıllarda ise, Avrupa ülkelerindeki borsalarda hisse senetlerine ilişkin günlük işlem hacimleri giderek artmaya başlamıştır553. Bu durum sermaye piyasası araçlarına ilişkin işlemlerin yapılması konusunda çeşitli rasyonalizasyon çalışmalarının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Söz konusu rasyonalizasyon çalışmaları çerçevesinde değişik aşamalar sonucunda kaydi sistem geliştirilmiştir.
1960’lı yıllarda ABD’de sermaye piyasası araçlarının ve bu araçlara ilişkin işlemlerin sayısının olağanüstü derecede artması “Paperwork Crisis (Paperwork Crunch)” olarak isimlendirilen krizin ortaya çıkmasına neden olmuştur554. Bu kriz, sermaye piyasalarının merkezi konumunda olan ABD’de, New York Borsası (NYSE555), Amerikan Borsası (AMEX556) ve tezgah üstü piyasalarda (OTC557) faaliyet gösteren takas 551 Bkz. Birinci Bölüm, §2, IV vd. 552 Baglioni / Hamaui, s. 20. 553
İsviçre’de meydana gelen gelişmeler için bkz. Handschin, Lukas, Papierlose Wertpapiere, Basel und Frankfurt am Main 1987, s. 2 vd.; Avusturya’da meydana gelen gelişmeler için bkz. Schwind, Axel, Die Bankenpraxis Österreich, Abschied vom Wertpapier, Frankfurt 1987; Fransa daki gelişmeler için bkz. Druey, Jean Nicolas, Die Entmaterialisierung des Wertpapiers, Schweiz Aktiengesellschaft, 1987, S.2, s. 65 vd.
554
Guttman, Uncertificated Security, s. 717; Speidel / Summers / White, s. 136; Baglioni / Hamaui,
s. 17; Bjerre / Rocks, Investment Securities, s. 2;
http://en.wikipedia.org/wiki/Direct_holding_system
555
NYSE – “New York Stock Exchange”.
556
kurumlarının birleştirilmesi ile oluşan Ulusal Menkul Kıymetler Takas Kuruluşu (NSCC558)’nun kurulması ve bu kuruluşun Amerikan Saklama Kuruluşu (DTC559) ile birleşmesine kadar uzanan sürecin başlamasını sağlamıştır. Bu gelişmelere paralel olarak ABD’de de sermaye piyasası araçlarının merkezi saklanmasına ilişkin farklı sistemler geliştirilmiş ve uygulanmıştır560.
Bu başlık altında sermaye piyasası araçlarının saklanması açısından farklı uygulamalara sahip olan örnek bazı ülke sistemleri ile kaydi sistemin gelişmesi ve kaydi sisteme ilişkin uygulamaların temellerini oluşturan çalışmaları gerçekleştiren ülke sistemlerinin gelişimi incelenecektir. İnceleme yapılırken kaydi sisteme geçiş sürecinde yaşanan aşamalar (toplu saklama sistemi ve toplu senet sistemi) da dikkate alınacaktır. Bu çerçevede sermaye piyasası araçlarının saklanması açısından köklü uygulamalara sahip ülkelerden Avusturya, Almanya, Fransa, İsviçre, İngiltere ve ABD’de yaşanan gelişmeler incelenecektir.
Sermaye piyasası araçlarının saklanması konusunda köklü uygulamalara sahip söz konusu ülkeler dışında, diğerleri ile karşılaştırıldığında kaydi sisteme yeni geçen bazı önemli ülkelerdeki gelişmelere de bu başlık altında yer verilecektir. Kaydi sisteme yeni geçen ülkeler içerisinde önemli saydığımız ve inceleme konusu yapmak üzere seçtiğimiz iki ülke Norveç ve Yunanistan’dır. Yunanistan’ın seçilmesinin nedeni Yunanistan’ın Türkiye’deki kaydi sisteme geçme çabalarına çok yakın bir tarihte561 kaydi sistemi benimsemiş olması ve Türkiye’deki kaydi sistem ile benzer özellikler taşımasıdır. Ayrıca Türkiye’de kaydi sisteme geçiş çalışmaları devam ederken Sermaye Piyasası Kurulu ve TAKASBANK yetkilileri Yunanistan’a giderek incelemelerde bulunmuşlar ve karşılıklı görüş alışverişinde bulunmuşlardır 562 . Bu görüşmeler Türkiye’deki kaydi sistemin
557
OTC – “Over the counter”.
558
NSCC – “National Securities Clearing Corporation”. NSCC hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Erkarakaş, Nalan, Menkul Kıymetlerin Takas işlemleri konusunda “National Securities Clearing Corporation” Örneği, SPK Araştırma Raporu, Ankara 1988.
559
DTC - “Depository Trust Company”.
560
Ayrıntılı bilgi için bkz. Erkarakaş, Nalan, Amerika Birleşik Devletleri ve Kore’de Menkul Kıymet Takas ve Muhafaza Sistemleri, (Clearing Corporations – Security Depositories), SPK Araştırma Raporu, Ankara 1988.
561
Yunanistan Mart 1999’da sermaye piyasası araçlarının kaydileştirilmesine başlamıştır.
562
17 – 18 Nisan 2000 tarihlerinde Sermaye Piyasası Kurulu ve TAKASBANK’dan yetkililer Yunanistan Merkezi Menkul Kıymet Saklama Kuruluşu’na giderek Yunanistan kaydi sistemi hakkında bilgi almışlardır.
oluşmasında etkili olmuştur563. Norveç’in seçilmesinin sebebi ise, Türkiye’deki kaydi sistem ile Norveç’teki kaydi sistemin benzerlik göstermesi ve Türkiye’deki kaydi sisteme kaynaklık eden sistemlerden biri olan Yunanistan’daki kaydi sistemin Norveç model alınarak oluşturulmasıdır564.
B. Avusturya
Toplu saklamaya ilişkin ilk örnek 1872 yılında Avusturya’da görülmüştür565. Viyana Ciro İşlemleri ve Kasalar Birliği566 aracılığıyla toplu saklama sistemi hayata geçirilmiştir567. Daha sonra Avusturya’da 1938 yılında Depo Kanunu568 yürürlüğe girmiştir. Bu Depo Kanunu 1937 tarihli Alman Depo Kanunu’ndan iktibas edilerek hazırlanmıştır.
Avusturya, 1970 yılında tek tek senet basımından vazgeçerek sermaye piyasası araçlarının saklanması açısından toplu senet sistemi uygulamasına başlamıştır569. 1974 ve 1984 yıllarında sermaye piyasasındaki gelişmeler doğrultusunda ilgili kanuni değişiklikler yapılmıştır570.
Avusturya’da merkezi saklama hizmeti halen “CSD.A571” tarafından yerine getirilmektedir572. CSD.A, sermaye piyasası araçlarının merkezi olarak saklanması yanında
563
Aynı yönde bkz. Yalın, s. 75.
564
Yunanistan’daki kaydi sistemin Norveç model alınarak oluşturulduğu yönünde bkz. Haselçin, Kaydi Sistem, s. 91.
565
Norman, s. 39.
566
Viyana Ciro İşlemleri ve Kasalar Birliği’nin orijinal dildeki karşılığı “Wiener Giro und
Kassenverein” dir.
567
Turanboy, s. 2.
568
Avusturya, Almanya’da önce toplu saklama sistemini uygulasa da sistemli olarak toplu saklamaya Almanya’dan 1 yıl sonra 1938 yılında Depo Kanunu ile geçilmiştir.
569
Öztan, Kıymetli Evrak (1997), s. 322.
570
Turanboy, Varakasız, s. 9 dn.19.
571
“Central Securities Depository.Austria”.
572
CSD.A, hakkında ayrıntılı bilgi için bkz, Anna, Profile of the Oesterreichische Kontrollbank AG (OeKB) in its capacity as the Central Securities Depository for the Austrian Capital Market (CSD.A), 07.07.2010. Bkz. http://www.anna-web.com/pdf_profil/OeKB_AT.pdf
takas hizmeti de sunmaktadır573. CSD.A, banka statüsünde bir anonim şirket574 olan OeKB575’nin bir dairesi olarak hizmet vermektedir576.
OeKB, 1946 yılında577 belirli bazı konularda uzman bankacılık hizmetleri sunmak üzere Viyana’da kurulmuştur578. 1965 yılında Avusturya’nın merkezi saklama kuruluşu olarak yetkilendirilmiştir579. 2005 yılından beri Avusturya’nın tek yetkili merkezi saklama kuruluşudur580.
Avusturya’da sermaye piyasası araçları genel itibariyle 581 merkezi saklama kuruluşu nezdinde hareketsizleştirilmiş durumdadır582. Sermaye piyasası araçları toplu senet şeklinde de ihraç edilebilmekte ve saklanabilmektedir583.Ayrıca OeKB, bazı sermaye piyasası araçları açısından fiziki saklama hizmeti de vermektedir584.
Avusturya’da sermaye piyasası araçlarına ilişkin işlemler elektronik ortamda kayden yapılmaktadır 585. Sermaye piyasası araçlarına ilişkin kaydi işlemler OeKB tarafından yürütülen “DS.A586” sistemi aracılığı ile yerine getirilmektedir587.
C. Almanya
Almanya’da 1896 yılında Berlin Kasalar Birliği588 kurulmuştur589. Daha sonra 1937 yılında kıymetli evrakların saklanmasına ilişkin Depo Kanunu590 çıkarılmıştır591. Bu
573
Graf, s. 15.
574
OeKB AG, Avusturya Hukuku’na göre anonim şirket (Aktiengesellschaft) statüsündedir.
575
“Oesterreichische Kontrollbank Aktiengesellschaft”. OeKB hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. http://www.oekb.at/en/about-oekb/pages/default.aspx 576 Graf, s. 15. 577 22 Ocak 1946. 578
Norman, s. 40; Anna, Profile of OeKB, s. 2.
579
Oesterreichische, 2009 Annual Report, s. 36.
580
Anna, Profile of OeKB, s. 2.
581
Merkezi saklama kuruluşunda saklanan sermaye piyasası araçları ve bu araçlara ilişkin istatistikî bilgiler için bkz. Oesterreichische, 2009 Annual Report, s. 36 vd.
582
Graf, s. 16.
583
Graf, s. 16.
584
Ayrıntılı bilgi için bkz. Graf, Gerold, Disclosure Framework for Securities Settlement Systems, CSD.Austria, July 2010.
585
Anna, Profile of OeKB, s. 2.
586
“DirectSettlement.Advanced”
587
Graf, s. 28.
588
kanunla birlikte sermaye piyasası araçlarının saklanması için toplu saklama bankaları kurulmuştur592.
Almanya’da kıymet hakkı ve kaydi değer olarak adlandırılabilecek ilk uygulama ise İkinci Dünya Savaşı sırasında görülmüştür593. İkinci Dünya Savaşı sırasında savaş nedeniyle sermaye piyasası araçlarının zayi olması tehdidi ortaya çıkmış ve toplu saklama zorunlu hale getirilmiştir594. Savaş sonrasında toplu saklamanın zorunlu olmasına ilişkin sebepler ortadan kalkmasına rağmen toplu saklama sistemi uygulamasına devam edilmiştir595.
İkinci Dünya Savaşı’nda sonra savaş sırasında zayi olan senetlerin tek tek yenisinin basılması yerine aynı özelliklere sahip her senet türü için bu senetleri temsil etmek üzere tek bir senet (toplu senet) basılmıştır596. Böylece sermaye piyasası araçlarının saklanması açısından toplu senet sistemi597 uygulamaya geçirilmiştir. 1972 yılında ise Depo Kanunu’nda yapılan değişiklik ile toplu senet sistemine ilişkin uygulama kanunileştirilerek hukuki alt yapıya kavuşturulmuştur598.
Birçok yerde kurulan ve saklama hizmeti veren toplu saklama bankaları599, 1989 yılında Frankfurt’ta Alman Birleşmiş Kasalar Anonim Şirketi600 kurularak aynı çatı altında
589
Turanboy, Varakasız, s. 2.
590
Kanunun orijinal adı “Gesetz über die Verwahrung und Anschaffung von wertpapieren” dir. Bu kanun “Saklamaya Verilmiş Kıymetli Evrak Kanunu” olarak Tercüme edilebilir. Bkz. Turanboy, s. 2, dn. 11. 591 Baglioni / Hamaui, s. 20. 592 Norman, s. 39. 593 Turanboy, Varakasız, s. 43. 594
Norman, s. 39; Öztan, Kıymetli Evrak (1997), s. 313.
595
Acır, s. 49.
596
Öztan, Kıymetli Evrak (1997), s. 322.
597
Toplu senet sistemi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Birinci Bölüm, §2, II, E.
598
Handschin, s. 6; Öztan, Kıymetli Evrak (1997), s. 322.
599
Bayerischer Kassenverein AG, Munich; Berliner Kassenverein AG, Berlin; Frankfurter Kassenverein AG, Frankfurt am Main; Niedersächsischer Kassenverein AG, Hannover; Norddeutscher Kassenverein AG, Hamburg; Wertpapiersammelbank Baden - Württemberg AG, Stuttgart; Wertpapiersammelbank Nordrhein-Westfahlen AG, Duesseldorf.
600
Alman Birleşmiş Kasalar Anonim Şirketinin orijinal dildeki karşılığı “Deutscher Kassenverein
toplanmıştır601. Bu birleşme ile saklama kuruluşları ile borsalar kontrol altına alınmış, sermaye piyasası araçlarına ilişkin işlemler hızlanmıştır602.
Alman Birleşmiş Kasalar Anonim Şirketi’nin ismi 1997’de “Deutsche Börse Clearing AG” olarak değiştirilmiştir 603 . Deutsche Börse Clearing ile “Cedel International”ın birleşmesi ile 2000 yılında Clearstream kurulmuştur604. Clearstream605, banka statüsünde kurulmuş bir anonim şirkettir606. Almanya’nın ulusal düzeyde yetkili tek merkezi saklama kuruluşu607 Clearstream’dir. Clearstream, ulusal ve uluslar arası hizmet veren merkezi bir takas ve saklama kuruluşudur608.
2002 yılında Deutsche Börse, geri kalan Clearstream hisselerini de devralmıştır609. Böylece Clearstream tamamı Deutsche Börse Group’a ait merkezi bir takas ve saklama bankasına dönüşmüştür. Clearstream halen Almanya ve Lüksemburg için ulusal diğer ülkeler için uluslar arası takas ve saklama hizmetleri vermektedir.
Almanya’da sermaye piyasası araçları merkezi saklama kuruluşunda hareketsizleştirilmiş durumdadır 610 . Kamu borçlanma senetleri 611 ise tamamen kaydileştirilmiştir. Bunlara ilişkin saklama kaydi sisteme göre yapılmaktadır612. Kamu borçlanma senetleri dışındaki sermaye piyasası araçlarına ilişkin saklamanın çoğu ise, toplu senet sistemine613 göre yapılmaktadır. Ayrıca Clearstream fiziki sermaye piyasası araçları açısından da saklama hizmeti vermektedir614. Sermaye piyasası araçlarına ilişkin
601 Baglioni / Hamaui, s. 20. 602 Turanboy, Varakasız, s. 10. 603
Baglioni / Hamaui, s. 21; Clearstream, s. 1.
604
Clearstream, s. 1.
605
“Clearstream Banking Aktiengesellschaft”
606
Çatana, s. 90.
607
“Wertpapiersammelbank - Central Securities Depository”
608
Deutsche Börse, 2009 Annual Report, s. 16.
609
Baglioni / Hamaui, s. 21. http://en.wikipedia.org/wiki/Clearstream
610
Clearstream, s. 2.
611
“Federal Bonds (Bundesanleihen)” ve “State Bonds (Länderanleihen)”.
612
Clearstream, s. 3.
613
Toplu Senet Sistemi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Birinci Bölüm, §2, II, E.
614
işlemler NGSM 615 modeli çerçevesinde kaydi olarak hesaplar üzerinde yapılan değişiklikler ile gerçekleştirilmektedir616.
D. Fransa
Fransa’da toplu saklamaya geçişin ilk aşaması, İkinci Dünya savaşı sırasında savaşın ortaya çıkardığı nedenlerle gerçekleşmiştir617. 1941 yılında ilk takas ve saklama kuruluşu olan “Senet Virmanları Merkezi – CCDVT618” kurularak sermaye piyasası araçlarının toplu saklanması zorunlu hale getirilmiştir619. Savaş sonrasında Fransa’da sermaye piyasası araçlarının toplu saklanması zorunluluğu ortadan kaldırılmıştır. Ancak toplu saklama uygulamalarına devam edilmiştir620. Nitekim takas ve saklama kuruluşunun kurulmasındaki amaç, tek aşamada kaydi sisteme geçilebilmesidir621. Ancak Fransız halkının tam olarak bilgilendirilememesi ve fiziksel senetleri kullanma alışkanlığının kırılamaması nedeniyle sistem başarılı olamamıştır622.
Tek aşamada kaydi sisteme geçiş denemesinde yaşanan başarısızlık nedeniyle, 1949’da Senet Virmanları Merkezi’nin faaliyetlerine son verilmiştir623. Takas ve saklama sistemi yeniden kurularak fiziki saklamaya geçilmiştir. Bu aşamada sermaye piyasası araçlarının toplu olarak saklanabilmesi için 1949 yılında SICOVAM624 kurulmuştur625.
SICOVAM’ın amacı, sermaye piyasası araçlarının fiziki takası yerine, üye kuruluşlar arasındaki sermaye piyasası aracı sirkülâsyonunun kaydi olarak gerçekleştirilmesine imkân sağlamaktır626.
615
“New German Settlement Model”. Ayrıntılı bilgi için bkz. Deutsche Bundesbank, Clearstream and Bundesbank unveil improvements in settlement process for the German market, Clearstream press release, Frankfurt, 29.10.2002. 616 Clearstream, s. 28. 617 Norman, s. 39. 618
“Caisse Centrale de Dèpôts et de Virements de Titres”.
619
Baglioni / Hamaui, s. 21.
620
Norman, s. 40; Öztan, Kıymetli Evrak (1997), s. 313.
621
Acır, s. 52.
622
Acır, s. 52.
623
Baglioni / Hamaui, s. 21; Aykın, s. 8.
624
SICOVAM’ın orijinal dildeki karşılığı “Société Interprofessionnelle pour la Compensation des
Valeurs Mobilières” tir. Türkçeye “Profesyoneller Arası Menkul Kıymet Takas Şirketi” olarak
çevrilebilir.
625
Baglioni / Hamaui, s. 21; Norman, s. 40; Turanboy, Varakasız, s. 3.
626
Yeni kurulan SICOVAM sisteminde ilk önce sermaye piyasası araçlarının kaydi olarak tutulması isteğe bağlı olarak düzenlenmiştir. Kaydi sisteme tam olarak geçilmesi ve gerekli yasal düzenlemelerin yapılması ise zamana yayılmıştır.
Fransa’da kıymet hakları 1981 tarihli Bütçe Kanunu ile menkul kıymetler alanında temel sistem haline getirilmiştir627. 1982 yılında çıkarılan Kanun ve 1983 yılında çıkarılan Kararname ile yeni fiziki sermaye piyasası aracı basılmasına son verilmesine dayanak teşkil edecek hukuki düzenlemeler tamamlanmıştır628. 1984 yılının başından itibaren yeni fiziki sermaye piyasası aracı basımından tamamen vazgeçilerek gerçek anlamda tam kaydi sisteme geçilmiştir629. Bu çerçevede değerlendirildiğinde Fransa tam kaydi sisteme geçen ilk ülke olma özelliğine sahiptir630.
Yapılan değişikliklerle Fransa’da yeni ihraç edilecek sermaye piyasası araçları doğrudan kaydi sistemde oluşturulmuştur. Piyasada dolaşımda olan mevcut fiziki sermaye piyasası araçları için ise kaydileştirilme süreci başlatılmıştır. Fiziki sermaye piyasası araçlarının kaydileştirilerek kaydi sisteme aktarılabilmesi için 31.12.1989 tarihine kadar süre tanınmıştır 631 . Kaydileştirme sürecinin tamamlanması için belirlenen sürenin dolmasıyla, teslim edilmemiş sermaye piyasası araçları borsada satılmış ve bedelleri ileride sahiplerine ödenmek üzere bloke edilmiştir632.
SICOVAM, 2001 yılında Avrupa Birliği çapında faaliyet gösteren Euroclear633 ile birleşmiştir634. Mevcut faaliyetlerini Euroclear Fransa635 adı altında devam ettirmektedir. Euroclear Fransa, Fransa’nın ulusal merkezi saklama kuruluşudur636.
Euroclear France, sermaye piyasası araçları açısından saklama ve takas hizmetleri vermektedir637. Euroclear Fransa, hem hareketsizleştirilmiş ve kaydileştirilmiş sermaye
627
Ergincan, Dünya ve Türkiye, s. 175.
628
Acır, s. 53; Erkan / Manavgat, s. 6.
629 Turanboy, Varakasız, s. 44. 630 Acır, s. 55. 631 Aykın, s. 49. 632
Erkan / Manavgat, s. 6; Aykın, s. 49.
633
Euroclear hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Baglioni / Hamaui, s. 23.
634
Norman, s. 160 – 161; Ayrıntılı bilgi için bkz. Kentouris, Chris, Euroclear-Sicovam Merger Final, Securities Industry News, September 25, 2000; http://en.wikipedia.org/wiki/Sicovam
635
“Euroclear France SA”. Ayrıntılı bilgi için bkz. Euroclear, Disclosure Framework Report, Euroclear France, April 2008.
636
piyasası araçları hem de fiziki sermaye piyasası araçları638 açısından saklama hizmeti vermektedir639. Sermaye piyasası araçlarına ilişkin işlemler ESES640 adı verilen sistem aracılığıyla kaydi olarak hesaplar üzerinde yapılana değişiklikler ile gerçekleştirilmektedir641.
E. İsviçre
İsviçre’de 1960’lı yıllarda sermaye piyasası araçlarına ilişkin işlemlerin sayısının artması, saklanan kıymetler için ayrılan yer ve personel sıkıntısı ile saklama masraflarının çokluğu nedeniyle toplu saklama sistemine geçilmesi fikri ön plana çıkmıştır. Gelişmeler üzerine 1961 yılında İsviçre Bankalar Birliği toplu saklamaya geçilmesi yönünde bir karar almıştır. Daha sonra toplu saklamaya geçilmesi adına İsviçre Bankalar Birliği 1969 tarihli bir genelge yayınlamış ve 1970 yılında toplu saklamayı gerçekleştirmek üzere SEGA642 kurulmuştur643. Bu çerçevede değerlendirildiğinde İsviçre’de toplu saklama sistemine yasal düzenlemeler ile değil, idari kararlar doğrultusunda geçilmiştir.
İsviçre’deki tüm sermaye piyasası araçlarının toplu olarak saklanması, SEGA tarafından yerine getirilmiştir. SEGA sistemi çerçevesinde yatırımcılar, sermaye piyasası araçlarını saklanmak üzere kendi bankalarına götürmüş, bankalar ise bu kıymetleri tür ve özelliklerine göre sınıflandırarak SEGA’ya teslim etmişlerdir. SEGA sistemi ile bankaların hesaplar üzerindeki tasarruf yetkisi de birleştirilmiştir. Böylece sermaye piyasası araçlarına ilişkin kaydi işlemler yapılabilmiştir644.
SEGA sisteminde sermaye piyasası araçları fiziki olarak basılmakta ancak misli nitelikteki araçlar toplu olarak saklanmakta ve bunlara ilişkin işlemler kaydi olarak yapılmaktadır. Dolayısıyla sermaye piyasası aracının üzerine basıldığı senedin maddi varlığı önemsiz hale gelmektedir. SEGA sisteminde kaydi sermaye piyasası araçlarının
637
Euroclear, Euroclear France, s. 7.
638
Fiziki saklama hizmeti genel itibariyle yabancı sermaye araçlarına ilişkindir.
639
Euroclear, Euroclear France, s. 8.
640
“Euroclear Settlement of Euronext-zone Securities”
641
Euroclear, Euroclear France, s. 26 vd.
642
SEGA’nın orijinal dildeki karşılığı “Schweizerische Effekten Giro AG” dir. Türkçeye “İsviçre Menkul Kıymetler Ciro Anonim Şirketi” olarak çevrilebilir.
643
Handschin, s. 6; Norman, s. 40; Turanboy, Varakasız, s. 3.
644
yanında fiziki sermaye piyasası araçları da işlem görebilmektedir. Bu nedenle SEGA sistemi kısmi kaydi sistem645 olarak nitelendirilmektedir646.
Önceleri, sadece hamiline yazılı hisse senetleri SEGA sisteminde toplu olarak saklanmıştır. Ancak 1980’li yıllarda nama yazılı hisse senetleri647 de SEGA nezdinde merkezi ve toplu olarak saklanmaya başlamıştır648.
1987 yılından itibaren ise, nama yazılı sermaye piyasası araçlarının ihraç sırasında fiziki olarak basılmalarının ertelenmesi649 suretiyle bunlara ilişkin hakların SEGA sistemine aktarılması yolu benimsenmiştir. Bu uygulama ile İsviçre’de nama yazılı sermaye piyasası araçları açısından gerçek manada kaydi sisteme geçiş başlamıştır650. Böylece İsviçre, Fransa’dan sonra tam anlamıyla kaydi sistemi uygulamaya başlayan ikinci ülke olmuştur. Ancak İsviçre’deki sistemin Fransa’daki sistemden farkı, geçici, isteğe bağlı ve geri dönülebilir olmasıdır651. Burada geri dönülebilirle kast edilen SEGA sisteminde daha sonra hak sahibinin talebi üzerine sermaye piyasası aracının fiziki olarak senede bağlanabilmesidir.
1999 yılında İsviçre’de uluslararası sermaye piyasası araçlarının takasını gerçekleştirmek üzere kurulan “INTERSETTLE652” ile SEGA birleştirilerek “Swiss Financial Group AG” adlı holding kurulmuştur. Söz konusu holding çatısı altında kurulan SIS653 isimli şirketin daha önce SEGA tarafından yürütülen saklama hizmetini yerine getirmesi öngörülmüştür654.
645
Kısmi kaydi sistem hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. İkinci Bölüm, §3, II, F.
646
Erkan / Manavgat, s. 2.
647
Tek yönlü global sertifikalar (one-way certificates) çıkarılmak suretiyle nama yazılı senetler merkezi saklama sistemine dahil edilmişlerdir. Global sertifika kavramı, ihraççı şirketlerin nama yazılı hisse senetlerini her bir ortağın elinde bulunan toplam hisse sayısını temsil eden sertifikalarla değiştirmesinden; tek yönlü kavramı, sertifikaların tedavüle yönelik olmayıp, her devir sırasında yok edilerek yeni ortak adına çıkarılan yeni bir sertifika ile değiştirilmesinden kaynaklanmaktadır.
648
Norman, s. 40; Acır, s. 56.
649
“Delayed Printing Metod”.
650
Aynı yönde bkz. Ergincan, Dünya ve Türkiye, s. 176.
651
Acır, s. 57.
652
“Swiss Corporation for International Securities Settlement”
653
SIS – Sega Inter Settle, “The Swiss Securities Services Corporation”, “İsviçre Menkul Kıymet Hizmetleri AŞ”.
654
2008 yılının başlarında İsviçre finansal piyasalarında faaliyet gösteren SWX Grup, SIS Grup ve Telekurs Grup birleşerek SIX Şirketler Grubunu kurmuşlardır655. İsviçre’de SIX şirketler grubu çatısı altında yer alan SIX SIS Limited Şirketi, Ocak 2008’den beri sermaye piyasası araçları açısından ulusal ve uluslararası merkezi saklama hizmetlerini yerine getirmektedir656.
F. İngiltere
İngiltere’de 1980’li yıllarda sermaye piyasası araçlarının takası için TAURUS657 isimli bir sistem geliştirilmiştir658. Sistemin amacı, sermaye piyasası araçlarına ilişkin işlemlerin daha az zamanda ve düşük maliyetlerle gerçekleştirilmesidir. Ancak zaman içerisinde sistemin maliyeti659 tahmin edilmeyecek düzeyde artmıştır660. Dolayısıyla sistem, amacına hizmet etmekten uzaklaşmıştır.
Ortaya çıkan gelişmeler sonucu 1993 yılında TAURUS sisteminin kullanımına son verilmiştir661. TAURUS sisteminin iptal edilmesinin ardından sermaye piyasasında ortaya çıkan ihtiyacı karşılamak adına İngiltere Bankası662 sermaye piyasası araçlarının takası için yeni bir sistem geliştirmek üzere çalışmalara başlamıştır663.
1993 yılında başlayan çalışmalar sonucunda 1996 yılında CREST ismi verilen yeni bir sistem kurulmuştur664. CREST sisteminin yürütülmesi ise CRESTCo Ltd isimli bir şirkete verilmiştir665. CRESTCo şirketi sermaye piyasalarında faaliyet gösteren 70 kuruluşun katılımı ile kurulmuştur. CRESTCo’nun işlemlerini 1995 tarihli “Uncertificated Securities Regulations” çerçevesinde yerine getirmesi öngörülmüştür666.
655 http://www.six-group.com/organisation_en.html 656 http://www.six-sis.com/sec/cm/index/about.htm 657
“Transfer and Automated Registration of Uncertified Stock”.
658
Baglioni / Hamaui, s. 21.
659
Sistemin maliyeti yaklaşık 75 milyon Pound düzeyine ulaşmıştır.