Veri Toplama Araçları

AraĢtırmada verilerin toplanması amacıyla iki bölümden oluĢan bir ölçek kullanılmıĢtır. Ölçeğin giriĢ bölümünde araĢtırmanın amacı, veri toplama aracının tanıtılması ve araĢtırmacının iletiĢim bilgileri yer almaktadır. Ġlk bölümde öncelikle araĢtırmacı ve danıĢmanı tarafından geliĢtirilen “Emekliliğe ĠliĢkin GörüĢler Ölçeği” ve ikinci olarak da Weiss, Dawis, England ve Lofquist (1967) tarafından geliĢtirilmiĢ olan ve Baycan tarafından (1985) Türkçeye uyarlanan “Minnesota ĠĢ Doyumu Ölçeği”

kullanılmıĢtır. Ġkinci bölümde de araĢtırmaya katılanlardan “KiĢisel Bilgiler” istenmiĢtir.

“KiĢisel Bilgiler” bölümünde araĢtırmaya katılanlara 7 soru yöneltilmiĢtir. (Veri toplama aracı için bkz. Ek 2). Ölçeklerin giriĢ bölümlerinde soruların nasıl yanıtlanması gerektiği açıklanmıĢtır. “Emekliliğe ĠliĢkin GörüĢler Ölçeği” 39 maddeden; “ĠĢ Doyumu Ölçeği” ise 20 maddeden oluĢmaktadır.

AĢağıda araĢtırmada kullanılan ölçekler ile ilgili ayrıntılı bilgi verilmektedir.

Emekliliğe ĠliĢkin GörüĢler Ölçeği:

AraĢtırmanın ilk aĢamasında alanyazın incelenerek yurtiçi ve yurtdıĢında araĢtırma konusunda yapılan çalıĢmalardan araĢtırmanın ihtiyacını karĢılayabilecek bir ölçek bulunup bulunmadığına bakılmıĢtır. Yurtiçi alanyazınında emeklilikle ilgili görüĢleri ölçmek amacıyla ihtiyacı karĢılayacak bir ölçekle karĢılaĢılamadığı için ölçek geliĢtirilmesine karar verilmiĢtir. “Emekliliğe iliĢkin görüĢler ölçeği” (EGÖ) geliĢtirme çalıĢmasının aĢamaları aĢağıda sunulmuĢtur.

Ölçeğin GeliĢtirilmesi

Ölçek geliĢtirilmesi amacıyla özellikle yurtdıĢı alan yazında incelemelere baĢlanmıĢtır. Ġncelemeler sonucunda, araĢtırmada kullanılabilmesi için uygun olacağı düĢünülen ve Noone (2010) tarafından geliĢtirilen “Psychological and Socioeconomic Factors Influencing Men and Women‟s Planning for Retirement” ölçeğinden yararlanabilmek amacıyla gerekli ölçek kullanma izni için tezdeki iletiĢim bilgisi kullanılarak araĢtırmacıya ulaĢılmaya çalıĢılmıĢtır. Bu yolla araĢtırmacıya ulaĢılamamıĢ fakat „araĢtırma amacıyla tezin kullanılabileceğine‟ dair araĢtırmacının tezin ilk sayfasındaki izin notuna istinaden tezin ölçek bilgilerinin kullanılmasına karar verilmiĢtir. Bu amaçla oldukça kapsamlı olan bu ölçek incelenmiĢ ve bu ölçekten yararlanılmıĢtır. Ancak bu ölçek

birebir uyarlanmamıĢ, ölçek geliĢtirmede boyutlarından ve maddelerinden yararlanılmıĢtır.

Ölçeğin orijinalinde „Emeklilikle ilgili kiĢisel görüĢler‟, „Emeklilik planlaması‟, „Sağlık‟,

„YaĢam standartları‟ ve „KiĢisel bilgiler‟ olmak üzere 5 ana baĢlık ve bunların altında pek çok alt baĢlık yer almaktadır.

AraĢtırmanın amacına uygun olarak 75 maddelik madde havuzu oluĢturulmuĢtur.

OluĢturulan 75 maddelik deneysel form, uzman görüĢleri alınmak üzere konu alanında bilgi sahibi olan ve çalıĢma konusu hakkında bilgilendirilen Adnan Menderes Üniversitesi Eğitim Fakültesi öğretim üyelerinden 3 uzmanın görüĢüne sunulmuĢtur. Uzmanlardan gelen dönütler yardımıyla aday ölçek oluĢturulmaya çalıĢılmıĢtır. Uzmanların görüĢlerinin alınabilmesi için 3‟lü derecelendirme kullanılmıĢtır. Hazırlanan formda uzmanların her bir madde için “uygun”, “kısmen uygun” ve “uygun değil” seçeneklerinden birini seçmeleri beklenilmiĢtir. Uzman formlarının tamamı tek bir formda birleĢtirilerek her bir maddenin olası seçeneklerine kaç uzman tarafından onay verildiği belirlenmiĢtir. Bu süreçte uzmanların vermiĢ olduğu görüĢler doğrultusunda maddelerin kapsam geçerlik oranlarının değerleri belirlenmiĢtir. Maddeler için kapsam geçerlik oranı 0.90‟in altında değer alan maddeler çalıĢma kapsamından çıkarılmıĢtır. Elde edilen kapsam geçerlik oranları hesaplamaları doğrultusunda ölçekten bazı maddeler çıkartılmıĢ, bazı maddelerde ise anlaĢılırlığı artırıcı düzenlemelere yer verilmiĢtir. Bu çalıĢmaların ardından 39 maddelik bir deneme formu oluĢturulmuĢtur. Katılımcılardan, “Kesinlikle katılıyorum”, “Katılıyorum”,

“Kararsızım”, “Katılmıyorum” ve “Kesinlikle katılmıyorum” arasında değiĢen 5‟li Likert tipi bir ölçek üzerinde kendi algılarını ifade etmeleri beklenmiĢtir.

AraĢtırmaya katılmayı kabul eden toplam 222 öğretmen ve yöneticiden gelen yanıtlar doğrultusunda da ölçeğin geçerlik ve güvenirlik çalıĢmaları yapılmıĢtır. AraĢtırma kapsamında faktör analizinin yapılabilmesi için gerekli görülen örneklem büyüklüğü incelenmiĢ ve 200‟den büyük olduğu için çalıĢma grubu yeterli görülmüĢtür (Tabachnick &

Fidell, 2001). Ölçeğin yapı geçerliliğini belirlemek için Açıklayıcı Faktör Analizi (AFA) yapılmıĢtır. Analizde faktör yükleri en az .50 olarak belirlenmiĢtir (Büyüköztürk, 2006).

Ölçeğin alt boyutları ve toplam güvenirlikleri için Cronbach Alpha katsayısı hesaplanmıĢtır.

Ayrıca AFA ile ortaya konulan yapının doğruluğunun test edilebilmesi için Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) yapılmıĢtır.

AĢağıda “Emekliliğe iliĢkin görüĢler ölçeği” nin geçerlik ve güvenirlilik çalıĢmalarına iliĢkin bulgulara yer verilmiĢtir. Ön uygulama sırasında katılımcıların ölçek

sorularını net olarak anlayıp anlamadıkları ve ölçeğin nasıl uygulanması gerektiğine iliĢkin gözlemlerde bulunulmuĢtur. Bu gözlemler ile madde korelasyonları ve güvenirlik testine göre ölçek üzerinde gerekli düzeltmeler yapılmıĢtır.

Geçerliliğe ĠliĢkin Bulgular

Açımlayıcı faktör analiziyle ilgili iĢlemlere geçilmeden önce örneklemin normal dağılıma uygun olup olmadığına bakılmıĢtır. AraĢtırmada, verilerin analizine iliĢkin uygun tekniğe karar verilmesi aĢamasında ilk olarak verilerin normal dağılım gösterip göstermediği çarpıklık ve basıklık katsayıları ile kararlaĢtırılmıĢtır. Huck, (2008) çarpıklık değerlerinin -1 ile +1arasında; basıklık değerlerinin ise +2 ile -2 arasında olabileceğini (Aktaran Seçer, 2013) ve Büyüköztürk (2015) çarpıklık ve basıklık katsayılarının standart hatasına bölünmesi ile elde edilen z-istatistiğinin -1,96/+1,96 arasında olması normal dağılımı gösterdiğini ileri sürmektedirler. Bu bağlamda bizim araĢtırmamızda çarpıklık (0,47) ve basıklık (0,66) değerleri, -1,96 ve +1,96 arasında çıkmıĢtır.

Çarpıklık ve basıklık katsayılarının alanyazındaki genel kabul gören değerlerin arasında olması, Q-Q grafiklerinde aĢırı sapmalar görülmemesi ve ortanca, tepedeğer ve aritmetik ortalama değerlerinin birbirinden çok farklı olmaması da eldeki araĢtırmanın verilerinin dağılımının normalliğini desteklemektedir. Ayrıca, gruplara iliĢkin varyansların eĢit olup olmadığı Levene testi ile saptanmıĢtır. Levene testi sonucunda P> 0,05 değeri çıkması durumunda varyansların eĢit olduğu; P< 0,05 değeri çıkması durumunda da varyansların eĢit olmadığı kabul edilmektedir. Levene Testi sonucu anlamsız olduğunda, t testi ile ilgili değerler için varyansların eĢit olduğu kabul edilerek yapılan analiz sonuçları dikkate alınmaktadır (Bayram, 2009; 95). Faktör analizine geçmeden önce madde analizi yapılmıĢ, öncelikle eksi faktör yüküne sahip 4 madde analizden çıkarılmıĢtır. Böylece AFA analizleri 35 madde üzerinden yapılmıĢtır.

EGÖ‟nün yapı geçerliğini test etmek üzere önce AFA kullanılmıĢtır. Bu bağlamda, veri setinin faktör analizine uygun olup olmadığını belirlemek için Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) örneklem yeterliliği ölçütü ve Barlett‟s Küresellik testi uygulanmıĢtır. EGÖ için KMO değerinin .80, Barlett‟s küresellik testi sonucu ise anlamlı (χ2= 5311,928, sd= 741, p<

.001) olduğu görülmektedir. Ayrıca ölçek maddelerinin anti-image matrisindeki çapraz korelasyonları incelenmiĢ ve .52 ile .94 arasında değiĢen değerlerin yeterli büyüklükte (>

.50) olduğu tespit edilmiĢtir (Can, 2016).

Toplam 35 maddeden oluĢan EGÖ‟nün faktör yapısını belirlemek amacıyla dik döndürme yöntemlerinden biri olan ve alanyazında sıkça kullanılan varimax döndürme metodu kullanılarak Temel BileĢenler Analizi yapılmıĢtır. Faktör analizi sonucunda, öz değeri 1.00‟den büyük dört faktörlü bir yapı ortaya çıkmıĢtır. Toplam varyansın %67.18‟ini açıklayan bu yapıda 8 maddenin birden fazla faktöre yüksek değerlerle yüklendiği ve bu faktör yükleri arasındaki farkın 0.10‟dan daha küçük olduğu görülmüĢ ve ölçekten çıkarılmıĢtır. Ayrıca, faktör yükleri .50‟nin altında olan 10 madde de ölçekten çıkarılmıĢtır.

Sonuç olarak, elde edilen 17 maddelik ölçek üzerinden faktör analizi iĢlemleri yenilenmiĢtir.

EGÖ‟nün 17 maddelik ölçeği için yapılan faktör analizi sonucunda KMO değerinin .81 olduğu ve Barlett's Küresellik testinin (χ2= 2186,990, sd= 136, p< .001) anlamlı olduğu görülmüĢtür. Varimax döndürme metodunun kullanıldığı Temel BileĢenler Analizi sonucunda, toplam varyansın %67.12‟sini açıklayan, öz değeri 1.00‟den büyük dört faktörlü bir yapı elde edilmiĢtir. Faktör yükleri .623 ile .861 arasında değiĢen maddelerin hiçbirinin aynı anda birden fazla faktör altında .30‟un üzerinde değer göstermedikleri tespit edilmiĢtir. Birinci faktörün açıkladığı toplam varyans %21,016, ikinci faktörün %17,313, üçüncü faktörün %16,170, dördüncü faktörün 12,624‟tür. Bu durumun; bir faktörün açıkladığı varyansın %5‟ten küçük olmaması (DeVellis, 2014) kuralına da uygun olduğu görülmektedir. Yamaç ve birikinti grafiği, dördüncü bileĢenden sonra açık bir kırılmayı da ortaya koymaktadır. EGÖ‟nün yapı geçerliliğine iliĢkin bulgular aĢağıda Tablo 3.3‟de özetlenmiĢtir.

Tablo 3.3. Emekliliğe ĠliĢkin GörüĢler Ölçeğinin Yapı Geçerliliğine ĠliĢkin Bulgular

Maddeler Faktörler

1 2 3 4

Emeklilikteki sağlığımı ailemle sık sık konuĢurum. ,840

Gelecekteki sağlığımla ilgili konuları çok düĢünürüm. ,823

Sağlığımın Ģimdiki halini, emeklilik döneminde olmasını istediğim haliyle sık sık karĢılaĢtırırım.

,818

Emeklilikteki sağlığımı arkadaĢlarımla sık sık konuĢurum. ,781

Emeklilikteki sağlığım konusunda endiĢeliyim. ,765

ArkadaĢlarımla sık sık emeklilerin zamanlarını nasıl geçirdiklerini konuĢurum.

,855

Ailemle sık sık emeklilerin zamanlarını nasıl geçirdiklerini konuĢurum. ,824 Emekli insanlarla, emekli olmanın nasıl olduğuna dair sık sık konuĢurum. ,691

Tablo 3.3. Emekliliğe ĠliĢkin GörüĢler Ölçeğinin Yapı Geçerliliğine ĠliĢkin Bulgular (devamı)

Emekli insanların rollerini ailemle sık sık konuĢurum. ,673 ġu anki mali durumumu, emeklilik dönemimde sahip olmak istediğim

mali durumumla sık sık karĢılaĢtırıyorum.

,861

Emeklilik dönemimdeki mali durumumu çok düĢünüyorum. ,833

ArkadaĢlarımla sık sık emeklilik dönemimde karĢılaĢacağım mali konuları konuĢurum.

,757

Ailemle sık sık emeklilik dönemimde karĢılaĢacağım mali konuları konuĢurum.

Aynı araĢtırma grubu üzerinde yapılan analizlerde ölçeğin alt ölçekleri arasındaki iliĢkiye de bakılmıĢtır. Faktörler arasındaki korelasyon katsayıları Tablo 3.4 „de sunulmuĢtur.

Tablo 3.4. Faktörler arasındaki korelasyon katsayıları

Faktörler PaylaĢma Sağlık Mali Durum Planlama

PaylaĢma 1 ,445^* ,473^* ,342^*

Toplam 222 katılımcının cevapları üzerinde yapılan normallik testi sonucunda çarpıklık (.76) ve basıklık (-.215) katsayılarının uygun değerler arasında olduğu tespit edilmiĢtir (Tabachnick vd., 2001; Can, 2016). ÖGE‟nün faktör yapısını doğrulamak ve değerlendirmek amacıyla DFA AMOS bilgisayar yazılımı ile yapılmıĢtır.

Bu çalıĢmadaki örneklemde uygulanan AFA sonucunda elde edilen dört faktörlü yapının DFA iĢlemlerinde saptanan uyum iyiliği değerleri ise χ2\sd =3,44 (χ2=395,512, sd

=115, p< .001), GFI= .84, AGFI= .78, CFI = .87, RMSEA= .10‟dur. Bu sonuçlara iliĢkin modifikasyon indeksleri incelendiğinde bazı maddelere ait hata kovaryanslarının modele anlamlı katkı sağlayacağı görülmüĢtür. Buna göre, modele en çok katkı sağlayan modifikasyondan baĢlanarak 5-10, 9-10 ve 5-9 maddeleri arasında hata kovaryansları tanımlanmıĢtır. Bu altı maddenin hata kovaryanslarının iliĢkilendirilmesi kararı, MacCallum ve Austin‟in (2000) de belirttiği üzere veri temelli olması ve kuramsal açıklamaya uygunluk ölçütleri göz önünde bulundurularak verilmiĢtir. Sonuçta, DFA ile tekrar sınanan bu modelin uyum indeksleri ise Ģu Ģekilde bulunmuĢtur: χ2\sd =1,99, (χ2 = 223,789, sd = 112, p< .001), GFI = .90, AGFI = .86, CFI = .95, RMSEA= .067‟dir. AĢağıda ġekil 4.1.‟de

“Emekliliğe ĠliĢkin GörüĢler Ölçeği” için dört faktörlü model diyagramı verilmiĢtir.

ġekil 3.1. Emekliliğe ĠliĢkin GörüĢler Ölçeği için Dört Faktörlü Model (standartlaĢtırılmıĢ kestirimler)

Bu doğrultuda eğitimcilerden oluĢan örneklemden elde edilen 4 faktör ve 17 maddelik modelin, veri ile iyi uyum sağladığı söylenebilir. Maddelerin faktörleri ile olan iliĢkilerini gösteren standardize edilmiĢ katsayılar mali durum boyutunda .69 ile 72;

paylaĢma boyutunda 61 ile 96; sağlık boyutunda .54 ile .88; planlama boyutunda .46 ile .64 arasında değiĢmekte olup tümü .01 düzeyinde anlamlıdır. Modele iliĢkin faktör yükleri ġekil 3.1.‟de gösterilmiĢtir.

ġekil 1‟de görüldüğü gibi planlama, sağlık, paylaĢma ve mali durum boyutları emeklilik yapısının bileĢenleri olduğu ve bu alt boyutların birlikte bir üst yapıyı oluĢturdukları yapılan analizler sonucu doğrulanmıĢtır. Model uyum iyiliği incelenirken Hu ve Bentler (1999) ve Hooper, Coughlan ve Mullen (2008) tarafından önerilen ve Tablo 3.5.‟de sunulan kriterler dikkate alınmıĢtır. Modelin uyum iyiliği indekslerinin yeterince yüksek olduğu belirlenmiĢtir (Bayram, 2010; Meydan ve ġeĢen, 2011).

Tablo 3.5. Model Uyumun Değerlendirilmesinde Dikkate Alınan Kriterler

Model uyumu iyiliği indeksi Ġyi uyum için kriter

Ki-Kare χ² Serbestlik derecesine kıyasla küçük değerler, p>0.05 Göreceli Ki-Kare χ² (χ² / sd) 2:1 (Tabachnik ve Fidell, 2007)

3:1 (Kline, 2005) CFI, TLI, GFI ve AGFI

> .90

RMSEA < .08

Bunlara ek olarak, tüm parametre tahminlerinin p < .01 düzeyinde anlamlı olduğu tespit edilmiĢtir. Sonuç olarak, tüm bu bulgular, Emekliliğe iliĢkin GörüĢler Ölçeği‟nin dört faktörlü yapısına yönelik hipotez modelin hedef evrende doğrulandığını göstermiĢtir.

Güvenirliğe ĠliĢkin Bulgular

Ölçeğin 17 maddesinin güvenirliği için Cronbach Alpha iç tutarlılık katsayısı hesaplanmıĢtır. Tutarlılık katsayısı planlama alt boyutu için .66, sağlık alt boyutu için .91, paylaĢma alt boyutu için .83, mali durum alt boyutu için .86‟dır. Ölçeğin tümü için elde edilen iç tutarlılık katsayısı ise .88 olarak belirlenmiĢtir. Elde edilen değerler, bu ölçeğin emeklilik algılarını ölçmek konusunda güvenilir bir ölçme aracı olduğunu göstermektedir.

Ölçeğin boyutları ve bu boyutları ölçen maddeler ile Cronbach Alpha değerleri Tablo 3.6.‟da verilmektedir.

Tablo 3.6. Ölçek Boyutları ile Boyutların Cronbach Alpha Değerleri ve Boyutu Ölçen Maddeler

Emeklilik Ölçeği Boyutları Cronbach Alpha Boyutu ölçen maddeler

Planlama .66 19,30,31,32

Sağlık .91 8,9,10,11

PaylaĢma .83 33,34,35,36,37

Mali Durum .86 17,18,27,29

Toplam .88 Tüm maddeler

Tabloda görüldüğü gibi Cronbach Alpha güvenirlik katsayılarının ölçeğin uygulanabilirliği açısından yeterli olduğu sonucuna varılmıĢtır.

ĠĢ Doyumu Ölçeği

ĠĢ doyumunu ölçmek amacıyla, geçerlilik ve güvenirliği çalıĢılmıĢ „Minnesota ĠĢ Doyumu Ölçeği‟ (MĠDÖ) kullanılmıĢtır. Weiss, Dawis, England ve Lofquist (1967) tarafından geliĢtirilmiĢ olan ve Baycan tarafından (1985) Türkçeye uyarlanan MĠDÖ 20 maddeden oluĢan beĢli Likert tipi maddelerden oluĢan bir ölçektir. Her bir soru içinde, kiĢinin iĢinden duyduğu hoĢnutluk derecesini tanımlayan “Hiç Memnun Değilim” den, “Çok Memnunum” a kadar beĢ seçenek bulunmaktadır. Ölçek üç boyutludur ve ölçekten içsel (intrinsic) doyumu (ĠD) (1, 2, 3, 4, 7, 8, 9, 10, 11, 15, 19, 20), dıĢsal (extrinsic) doyumu (DD) (5, 6, 12, 13, 14, 16, 17, 18) ve genel doyumu (GD) (tüm maddeler) ölçen puanlar elde edilmektedir. Ölçekten alınabilecek en yüksek puan 5, en düĢük puan 1 olup, orta noktaya düsen 3 ise nötr doyumu ifade etmektedir. Puanların 1‟e yaklaĢması doyum düzeyinin düĢtüğünü, 5‟e yaklaĢması ise yükseldiğini göstermektedir. Türkiye‟de güvenirlik çalıĢması Yıldırım (1996) tarafından yapılmıĢ ve genel iĢ doyumu için test-tekrar test güvenirlik sayısı .76, iç tutarlılık katsayısı .90 olarak hesaplanmıĢtır. Bu araĢtırma kapsamında elde edilen Cronbach Alfa katsayıları Ģu Ģekilde bulunmuĢtur:

Tablo 3.7. ĠĢ Doyumu Ölçek Boyutları ile Boyutların Cronbach Alpha Değerleri ve Boyutları Ölçen Maddeler

ĠĢdoyumu Ölçeği Boyutları Cronbach Alpha Boyutu ölçen maddeler Ġçsel iĢ doyumu .84 1, 2, 3, 4, 7, 8, 9, 10, 11, 15, 19, 20

DıĢsal iĢ doyumu .86 5, 6, 12, 13, 14, 16, 17, 18

Genel iĢ doyumu .92 Tüm maddeler (20 madde)

Tablo 3.7‟de görüldüğü gibi Cronbach Alpha güvenirlik katsayılarının ölçeğin uygulanabilirliği açısından yeterli olduğu sonucuna varılmıĢtır.

KiĢisel Bilgiler Bölümü: Bu bölümde araĢtırmaya katılanlara yöneltilen 7 maddede soru sırasıyla “cinsiyet, yaĢ, branĢ, mesleki kıdem, eğitim durumu, medeni durum ve görev durumu”

Ģeklinde olmuĢtur. Bu bölümde araĢtırmanın güvenirliği açısından ölçmeye katılanlardan isim istenmemiĢtir.