Güdüleme

TDK Genel Türkçe Sözlüğü‟ne göre (TDK, 2017) Fransızca “motivation”

kelimesinden gelen motivasyon ifadesi “isteklendirme, güdüleme” anlamına gelmektedir.

Güdüleme, “bireyin istenen davranıĢ biçimini benimsemesi için harekete geçirme süreci”

olarak tanımlanabilir. “Güdü” ise, bireyin hedeflerinin ya da isteklerinin dıĢavurumudur.

Güdüler, bireye hedeflerine ulaĢması ve ihtiyaçlarını karĢılayabilmesi için yön verir, eylemlerini harekete geçirirler. Güdüleme örgüt için önemli kavramlardan biridir. Çünkü bireyin istek ve ihtiyaçlarının karĢılanmaması demek ruhsal gerilim ve iç dengesizlik demektir. Gizli gerilimin boĢaltılması ya da azaltılması sonucu birey tatmin olabilir. Bu da güdüleme ile mümkün olabilir. Kaldı ki birey zaten örgütün amaçlarının gerçekleĢmesinden çok kendi ihtiyaçlarının giderilmesiyle ilgilenmektedir (Kumar, Poormina, Abraham, Jayashree, 2003:12; Eren, 2009:531‟den akt. Kurgun, 2013: 11).

Ġhtiyaçlarının karĢılanması suretiyle insan kaynaklarının güdülenmesi, onları iĢe, örgüte bağlar ve verimliliklerini arttırır. Örgütlerde insanların maddi ve maddi olmayan iki tür ihtiyaçları vardır. Maddi ihtiyaçlar, ekonomik (alınan ücret, yükselme, sosyal güvenlik, emeklilik), fiziksel (çalıĢma yerinin elveriĢliliği), sosyal (çalıĢma grupları, spor, kulüpler), statü (sınıflandırma, konfor) ve yetiĢme koĢulları (staj, çalıĢma kuralları) ihtiyaçları gibi ihtiyaçlardan oluĢur. Maddi olmayan ihtiyaçlar ise, sorumluluk artıĢı (yetki geniĢliği, sorunların çözümü), faaliyet ve bilgi (yenilik, örgütün geliĢmesi, yükselme, transfer, rotasyon, eğitim) ihtiyaçlarından oluĢur. Bu ihtiyaçlar belli baĢlı güdüleme sebepleridir. Bir örgütte herkesin kaynaĢması ve ortak bir heyecan yaratılabilmesi için karĢılanmaları gerekmektedir (Tortop, Aykaç, Yayman ve Özer, 2013: 165-168).

Tuncer, Ayhan ve Varoğlu‟na (2014: 226-231) göre, motivasyon aracı olarak kullanılabilecek bazı araç ve teknikler vardır. Bunlar: Ġnsanı harekete geçiren en temel araçlardan biri olan “para ve maddi ödüller”, belirli davranıĢ ve performans düzeyini sağlamak için kullanılan “örgütsel kurallar ve düzenlemeler”, örgütlerde mutlaka bu konuda

güven sağlanması gereken “çalıĢanların iĢ baĢarısı ve eĢitlik”, ödüller yoluyla olumlu davranıĢları “olumlu destekleme”, sürece kendisi de katılacağı için kararları sahipleneceğinden dolayı “karar verme sürecine katma”, dikey yönde geniĢleme ve daha fazla sorumluluk alma Ģeklinde “iĢ zenginleĢtirme”, monotonluğu gidermek amacıyla yapılan iĢin sayısının arttırılması ve belirli bir sıklıkta değiĢtirilmesi olan “iĢ geniĢletme ve değiĢtirme yani rotasyon” ve yöneticilerin beraber çalıĢtıkları astlarda mutlaka yönlendirme yapması gereken “amaç birliği sağlama”dır.

Güdülemenin bu Ģekilde olarak genel ifade edilmesinin ardından öğretmenlerde güdülemeden bahsetmek gerekir. Çüm ve Doğan (2016) öğretmenlerle yaptıkları çalıĢmalarında Türkiye‟de sunulan olanakların kendilerini çalıĢma hayatlarında yeterince güdüleyip güdülemediğini sormuĢlar, ortaya çıkan sonuç oldukça düĢündürücü olmuĢtur.

%1,24 “Evet” cevabını verirken %95,04 “Hayır” cevabını vermiĢlerdir. Öğretmenlere onları güdüleyecek etmenleri en etkiliden en az etkiliye doğru sıralamaları istendiğinde ortaya çıkan sonuç Ģu Ģekilde olmuĢtur:

1. Öğretmenlik mesleğinin saygınlığını artırmaya yönelik çalıĢmaların yapılması 2. MaaĢ ve ücretlerin artırılması

3. Evrak iĢlerinin azaltılması

4. Öğretmenlerin, eğitimin planlanması, geliĢtirilmesi ve yönetimi süreçlerine katılmalarının (öğretmen özerkliği) sağlanması

5. Meslekte yükselme olağanının sağlanması 6. Okulun fiziki koĢullarının iyileĢtirilmesi

7. Eğitim teknolojilerine ve öğretim materyallerine eriĢim olanaklarının artırılması 8. Atama ve yer değiĢtirme süreçlerinde karĢılaĢılan sorunların çözülmesi

9. Öğretim programlarındaki yoğunluğun azaltılması 10. Öğrenci velilerine çeĢitli konularda eğitim verilmesi

Görüldüğü üzere öğretmenlik mesleğinin ülkemizde yeterince saygın olmadığı düĢüncesi öğretmenler arasında genel kanıdır. Öyle ki bu maddenin, maaĢ ve ücretlerle ilgili

maddenin de önünde olması oldukça düĢündürücüdür. Ġlk iki madde, öncelikle psikolojik güdülemenin sonrasında ise mali güdülemenin önemli olduğunu göstermektedir. Evrak iĢlerinin de kendisine listenin bu kadar üst sırasında yer bulabilmesi düĢünülmesi gereken bir baĢka konudur. Denilebilir ki öğretmenler asıl iĢlerine odaklanmak istemektedirler.

Eğitimin bir ülkenin bel kemiği olduğu düĢünülerek, karar alıcılar tarafından, alanyazına büyük katkıları olan bu ve benzeri araĢtırmalardan çıkan sonuçlar doğrultusunda kararlar alınmasını beklemek yanlıĢ olmaz.

1.23.1.1. ĠĢ doyumu ve güdüleme

ĠĢ doyumu ve güdüleme, yapılan çalıĢmalarda aralarındaki iliĢki araĢtırılan kavram ikilileri arasındadır. Bu iki kavram dıĢında daha pek çok faktörün de iĢin içinde olduğu ve insanın karmaĢık bir yapıya sahip bir varlık olduğu düĢünülürse, iliĢkileri konusunda net bir yargıya varmak kolay değildir. Çok basit bir Ģekilde düĢünüldüğünde yöneticilerin çalıĢanlarını bir önceki bölümde sözü edilen güdüleme araç ve teknikleri ile çağdaĢ güdüleme kuramlarının önerilerini kullanarak güdüleyip, iĢ doyum düzeylerini arttırabileceklerini, yani güdülemenin iĢ doyumunu olumlu bir Ģekilde etkilediğini söyleyebiliriz. Ancak iĢ doyumu kiĢiden kiĢiye değiĢebilen, kiĢinin tutumlarına bağlı öznel bir kavram niteliği taĢıdığı için bu düĢünce doğru da olabilir bizi yanıltabilir de. 2002 yılında Balıkesir‟de görev yapmakta olan 80 baĢhekim yardımcısı üzerinde gerçekleĢtirilen, güdüleme araçları ve iĢ tatmini iliĢkisi üzerine bir araĢtırmada (AğırbaĢ, Çelik ve Büyükkayıkçı, 2005) araĢtırma sonuçları, güdüleme araçlarından bazılarının hekim yöneticilerin iĢlerini sevme ve iĢ doyumu üzerinde önemli etkilerinin olduğunu göstermiĢtir.

Yine 2008 yılında dört ve beĢ yıldızlı otellerde çalıĢan iĢgörenlerin güdülenmeleri ile iĢ doyumları arasındaki iliĢkiyi belirlemeye yönelik yapılan bir baĢka araĢtırmada (Çolak, 2008) benzer sonuçlar çıkmıĢ, araĢtırmanın temel hipotezleri olan; ekonomik, psikolojik ve örgütsel-yönetsel özendirme araçları ile iĢ doyumu arasındaki iliĢkilere yönelik oluĢturulan hipotezler doğrulanmıĢtır. Sıralamaya bakıldığında özendirme araçları, iĢ doyumu üzerindeki önemleri açısından; psikolojik, örgütsel-yönetsel ve ekonomik araçlar olarak sıralanmıĢlardır. Görüldüğü gibi, iĢ doyumu ve güdüleme iliĢkisi dikkatle irdelenmesi gereken bir durumdur.

1.23.1.2. Eğitim çalıĢanlarında iĢ doyumu ve güdüleme

Pek çok alanda olduğu gibi eğitim alanında da iĢ doyumu ve güdülenmenin birlikte değerlendirildiği çalıĢmalar yapılmıĢtır. Yılmaz (2014) öğretmenlerin güdülenme ve iĢ doyumu düzeylerindeki iliĢkiye yönelik birtakım sonuçlara ulaĢmıĢtır. Bu sonuçlara göre öğretmenlerin psiko-sosyal güdülenmeleri ile genel ve içsel doyumları arasında düĢük düzeyde, pozitif yönde anlamlı; psikososyal güdülenmeleri ile dıĢsal doyumları arasında düĢük düzeyde pozitif yönde ancak anlamlı olmayan; örgütsel-yönetsel güdülenmeleri ile genel iĢ doyumu ve içsel doyumları arasında düĢük düzeyde, pozitif yönde anlamlı; maddi güdülenmeleri ile genel iĢ doyumları, içsel doyumları ve dıĢsal doyumları arasında da düĢük düzeyde pozitif yönde anlamlı; genel güdülenmeleri ile genel iĢ doyumları ve içsel doyumları arasında düĢük düzeyde, pozitif yönde anlamlı bir iliĢki tespit edilmiĢtir. Bu sonuçlar doğrultusunda araĢtırmacının sunduğu öneriler, öğretmenlerin özlük hakları ve meslek statülerinin, terfi ve yükselme olanaklarıyla kariyer yönetim sistemlerinin yeniden düzenlenmesi; okulların fiziksel koĢullarının iyileĢtirilmesi, yöneticilerin çalıĢanlarla iyi iliĢkiler içinde olmaları Ģeklinde olmuĢtur.

Yavuz ve Karadeniz (2009) öğretmen güdülenmesinin iĢ doyumu üzerine etkilerinin boyutlarını inceledikleri çalıĢmalarında iĢ tatminini etkileyen faktörler olarak sosyal imkan, çalıĢma ortamı, ihtiyaçlar, terfi ve ödüllendirme sistemi, verilen görevler ve eğitim seviyesi olarak altı faktörü incelemiĢlerdir. AraĢtırma sonucu araĢtırmacıların yorumları Ģu Ģekilde olmuĢtur:

1. Genç öğretmenler çalıĢmaya yüksek beklentilerle baĢlarlar. O yüzden baĢlangıçta iĢten doyum alamazlar ve bu durum güdülenmelerini de olumsuz etkiler. YaĢlı öğretmenler sahip oldukları sosyal imkanlardan daha kolay güdülenirler.

2. Her birey çevreden kabul gören ve özellikli olarak algılanan örgütlerde çalıĢmayı tercih eder. Öğretmenler için de çalıĢma ortamı kiĢisel rahatlık açısından ve güdülenme ve iĢ doyumu açısından önemlidir.

3. Ġhtiyaçlar açısından bakıldığında üniversite mezunu bir öğretmen kademe ilerlemesi ihtiyacı için yüksek lisans yapmak ister. Ondan da doyum almazsa doktora yapmaya yönelir. Bu Ģekilde güdülenerek doyuma ulaĢır.

4. Terfi iĢ doyumunu sağlayan bir araç olması bakımından önemlidir. Ama yaĢlı öğretmenler için terfi ve ödüller genç öğretmenler için olduğundan daha az öneme sahiptir.

Genç öğretmenler için yaĢ ilerledikçe iĢ doyumu artmaktadır.

5. Eğitim seviyeleri doğrultusunda üst düzey sosyal statü sahibi olan öğretmenlere yeteneklerini kullanabilecekleri üst düzey görevler verilir ve de bu öğretmenlerin iĢ doyum düzeyleri artar.

Kısaca diyebiliriz ki eğitim çalıĢanlarının güdülenmeye ve bu Ģekilde iĢ doyumuna ulaĢarak kendilerinden en üst düzeyde faydalanılmaya ihtiyaç vardır. Bunun için yönetici konumunda bulunanların öğretmenleri güdüleyen araç ve tekniklerin farkında olup uygulamaları gereklidir.