Ülkemizde devlet memurluğu ve emeklilik

Devlet, vatandaĢlarına karĢı yükümlü bulunduğu kamu hizmetlerini kamu görevlileri aracılığıyla yürütür. Dolayısıyla kamu görevlilerinin atanmaları, görev ve yetkileri, hakları ve yükümlülükleri, aylık ve ödenekleri, emeklilik iĢlemleri ve tüm özlük iĢleri kanunla düzenlenir. 657 sayılı Devlet Memurları kanuna göre, kamuda istihdam Ģekilleri dört gruba

ayrılır ve bu dört grup dıĢında personel çalıĢtırılması söz konusu değildir. Bu gruplar, memur, sözleĢmeli personel, geçici personel ve iĢçiler Ģeklindedir.

Devlet memurları da kendi içinde sınıflandırılır. Devlet memurları on sınıfa ayrılmıĢtır ve bu sınıflar dıĢında da kadro tahsisi gerçekleĢtirilemez. Bu gruplar:

1. Genel idare hizmetleri sınıfı 2. Teknik hizmetler sınıfı

3. Sağlık hizmetleri ve yardımcı sağlık hizmetleri sınıfı 4. Eğitim ve öğretim hizmetleri sınıfı

5. Avukatlık hizmetleri sınıfı 6. Din hizmetleri sınıfı 7. Emniyet hizmetleri sınıfı 8. Yardımcı hizmetler sınıfı

9. Mülki idare amirliği hizmetleri sınıfı 10. Milli istihbarat hizmetleri sınıfı

Devlet Memurları Kanunu‟na göre, bir kiĢinin memur sayılabilmesi için, a) Devlette veya diğer kamu tüzel kiĢiliklerinde,

b) Genel idare esaslarına göre,

c) Asli ve sürekli kamu hizmetlerini sürdürmek için görevlendirilmesi gerekir (Güçlü, 2009: 22-25).

Devlet memurluğu kavramını kısaca böyle özetledikten sonra, devlet memurunun emekliliğinden de söz edebiliriz. “Emeklilik deyimi, belli bir yaşa gelmiş veya belli bir görev süresini doldurmuş bulunan bir memurun, memur statüsünden çıkıp, emeklilik statüsüne girmesi halini ifade eder” (Gözübüyük, 1969‟dan akt. Toptop ve Anahtar, 1976:

118). Emeklilik, memurun görevinden ayrıldığında kazandığı bir hak olup, önceden sadece

memurlara tanınmıĢ bir ayrıcalık gibi görünse de günümüzde tüm çalıĢanlara tanınmaktadır.

Emeklilik, hem Anayasanın 48.maddesinde yer alan sosyal güvenlik ilkesinin bir gereğidir, hem de devletin sürekli eleman sağlamasının zorunlu bir sonucudur. Bu hizmet de 1949 yılı 5434 sayılı kanunla kurulmuĢ olan Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı tarafından yürütülmektedir. Hem tüzel kiĢiliği olup Maliye Bakanlığı‟na bağlı olan, hem de kendine özgü organları bulunan karma yapılı bu kuruluĢ, ana gelirlerini memur aylıklarından her ay kesilen emekli kesenekleri ve kurumları tarafından yapılan ödemeler, aylıkları artanların ilk aya ait artıĢ farkları ve yatırım gelirlerinden sağlamaktadır (Toptop ve Anahtar, 1976: 118;

Sönmez, 1977: 200-201). Sandığın kuruluĢu, sandıktan faydalanacaklar, tanınan haklar, sandığın geliri ve tahsil Ģekilleri, emekli keseneğine esas tutulacak aylık, ücret ve ödenekler, emekli keseneklerinin kesilme ve sandığa gönderilme Ģekli 1949 yılı 5434 sayılı bu kanunda yer almaktadır.

Maliye Bakanlığı‟na bağlı olarak kurulan bu kamu tüzel kiĢiliğinin kendi organları Ģunlardır: Genel kurul, yönetim kurulu, genel müdürlük ve sağlık kurulu. Merkez kuruluĢu;

genel kurul, genel müdürlük ve ana hizmet binalarından oluĢmaktadır. Genel Müdürlüğe bağlı Bölge Müdürlükleri ve onlara bağlı iller de sandığın taĢra teĢkilatını oluĢturmaktadır.

Sandık kapsamına girebilmenin ilk ve en önemli Ģartları, Türk uyruğunda olmak ve 18 yaĢını bitirmiĢ olmaktır. Diğer Ģartlar da kanunun 12.maddesinde düzenlenmiĢtir (Karan, 2003: 169-172).

Güçlü (2009) ve Karan‟a (2003) göre, devlet memurluğunun sona ermesi,

a) Devlet memuriyetinden çıkarılma suretiyle memuriyetin sona ermesi

b) Memurluğa alınma Ģartlarının bulunmadığının sonradan anlaĢılması veya memurluk sırasında bu Ģartlardan birinin kaybedilmesi nedeniyle memuriyetin sona ermesi

c) Memurluktan çekilme veya çekilmiĢ sayılma nedeniyle memuriyetin sona ermesi d) Emeklilik nedeniyle memuriyetin sona ermesi

e) Ölüm nedeniyle memuriyetin son bulması

f) Aday memurların memuriyetinin sona ermesi, Ģekillerinde olabilmektedir.

Bunlardan emeklilik nedeniyle memuriyetin sona ermesi ise, istek, yaĢ haddi, malullük veya re‟sen emeklilik sebeplerinden dolayı olabilir. Bu emeklilik sebeplerinden, yaĢ haddi, malullük ve re‟sen emeklilik zorunlu emeklilik durumlarıdır.

1. Ġstek üzerine emekliye ayrılma: Ġdarenin herhangi bir zorlaması olmaksızın memurun, emeklilik haklarını düzenleyen özel kanunlarda belirlenen hizmet ve yaĢ Ģartlarını tamamlaması halinde, kendi isteği ile emekliye ayrılmasıdır. Bu durumda memur, emeklilik dilekçesini çalıĢtığı kuruma verir ve emeklilik isteminin kabulüne gerek olmadan en yüksek amirin onayı ile, ilgili memurun emekli olmak istediğini belirttiği tarih itibariyle emekliye sevk iĢlemleri baĢlatılır. Talebin kayıtlara geçmesinden itibaren de bir ay sonra görevinden ayrılabilir. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun yürürlüğe girmesinden önce memuriyete baĢlamıĢ olanlar, öncesinde tabi bulundukları kanunlara göre emekli olacaklardır. Ancak bu kanunun yürürlüğe girmesinden sonra memuriyete baĢlamıĢ olanlar da bu kanun hükümlerine göre emekli olabileceklerdir. Emekli Sandığı Kanununun 25/08/1999 tarih ve 4447 sayılı kanunla (b) bendi değiĢtirilmiĢ ve istek üzerine emekli olabilmek için 25 fiili hizmet yılını doldurmuĢ olmanın yanı sıra kadın memur için 58, erkek memur için ise 60 yaĢını doldurmak Ģartları getirilmiĢtir.

2. YaĢ haddi nedeniyle emeklilik: 5434 sayılı Emekli Sandığı Kanunu ile belirlenmiĢ yaĢ hadlerini dolduranlar hakkında zorunlu emeklilik iĢlemleri yapılması gerekir ve bu durumda ne memurun ne de idarenin herhangi bir takdirinin olması mümkün değildir. Ġlgili kanunun 40.maddesine göre, memurun görevi ile iliĢiğinin kesilmesi gereken yaĢ haddi 65 yaĢını doldurduğu tarih olarak belirlenmiĢ olup, hizmetin içeriğine göre bu sınır bazı memuriyetler için 65 yaĢın üstü olarak, bazı memuriyetler içinse 65 yaĢın altı olarak belirlenmiĢtir.

Kanunun aynı maddesine göre, hizmetin gereğinin ve niteliğinin zorunlu kıldığı durumlarda 61 yaĢını dolduran memurlarla ilgili olarak da kurumlarınca yaĢ haddi uygulaması yapılabileceğine dair bir hüküm yer alıyor olmasına rağmen, Anayasa Mahkemesi‟nin 03.04.2007 tarihli bir kararı ile bu hüküm iptal edilmiĢtir.

3. Maluliyet sebebiyle emeklilik: Ġngilizce karĢılığı “disablement” olan, sözlük karĢılığı “vücutça sakat olma durumu” olan “malüllük” ifadesi, 5434 sayılı Emekli Sandığı Kanununun 44.maddesinde, “her ne sebep ve suretle olursa olsun, vücutlarında hasıl olan arızalar ve düçar oldukları tedavisi imkansız hastalıklar yüzünden vazifelerini yapamayacak

duruma girme” Ģeklinde tanımlanmıĢtır. Memuriyeti sırasında malul duruma düĢen memur için malulen emeklilik iĢlemi uygulanır. Bu durumda, memurun maluliyet nedenine ve hizmet süresine göre emekli aylığı bağlanır ya da kendisine toptan ödeme yapılabilir.

Malullük nedeniyle emekliye ayrılma üç Ģekilde gruplandırılmakta ve bu gruplamalara göre farklı uygulamalar yapılmaktadır. Vazife malullüğü, adi malullük ve harp malullüğü. Kanun kapsamında ayrıntılarıyla yer alan bu malullük hükümleri, memuriyetin sona ermesine neden olabildiği gibi, memurun isteği üzerine malul sayılmak yerine maluliyetin engel teĢkil etmediği bir göreve tayin edilerek çalıĢması da mümkün olabilmektedir.

4. Re‟sen emeklilik: “Kimseye danıĢmaksızın, bağımsız olarak” anlamına gelen re‟sen ifadesi, idarenin, memurun isteğine bakmaksızın, 5434 sayılı kanundaki Ģartların oluĢması durumunda memuru emekliye sevk edebileceği ve tayine yetkili makamın onayı ile gerçekleĢebileceği anlamına gelmektedir. Emekliye sevk edildiği yazısı kendisine ulaĢtığı tarihte memur görevinden ayrılmalıdır. Kanuna göre, oluĢabilecek re‟sen emeklilik Ģartları Ģunlardır:

a) Otuz hizmet yılını tamamlayanların re‟sen emekliliği b) 65 yaĢını dolduranların re‟sen emekliliği

c) Olumsuz sicil nedeniyle re‟sen emeklilik

Genel hatlarını bu Ģekilde çizebileceğimiz emeklilik nedeniyle memuriyetin sona ermesi görüldüğü gibi birtakım koĢulların yerine gelmesi ile gerçekleĢir ve ilgili kanunla hükümlere bağlanmıĢtır (Güçlü, 2009: 155-176; Karan, 2003: 169-190).