AraĢtırmada dört farklı nitel veri toplama yönetimi ve bu yöntemlere uygun araçlar kullanılmıĢtır. Bu veri toplama yöntemlerinden birincisi, bireysel görüĢme formlarıdır. Katılımcıların görüĢlerini almak amacıyla acık uçlu sorulara dayanan yarı yapılandırılmıĢ görüĢme formu hazırlanmıĢtır. Stewart ve Cash (1985), görüĢmeyi “önceden belirlenmiĢ ve ciddi bir amaç için yapılan, soru sorma ve yanıtlama tarzına dayalı karĢılıklı ve etkileĢimli bir iletiĢim süreci” olarak tanımlamıĢtır (Yıldırım ve ġimĢek, 2006, s.92). Siedman‟a (1991) göre, görüĢme tekniğinin kullanılmasının temel amacı, genellikle bir hipotezi test etmek değil; aksine diğer insanların deneyimlerini ve bu deneyimleri nasıl anlamlandırdıklarını anlamaya çalıĢmaktır. Bu nedenle odaklanılan nokta diğer insanların öyküleri, betimlemeleri ve düĢünceleridir. Bir baĢka anlatımla kiĢinin zihindeki kültürel kategorileridir (Türnüklü, 2000, s.543–559). Nitel araĢtırmalarda amaç, sayılar yoluyla sonuçlara ulaĢmak değil; okuyucuya konu ile ilgili betimsel ve gerçekçi bir resim sunmaktır. Ancak yine de nitel yöntemlerle toplanan veriler üzerinde bazı sayısal analizler yapmak olasıdır (Yıldırım ve ġimĢek, 2005, s.27).
72
AraĢtırmada ikinci veri toplama yöntemi metaforlardır. Katılımcıların, öğretmen liderliğine iliĢkin metafor üretmeleri istenmiĢtir. Bu amaçla katılımcılara “Öğretmen liderleri bir canlı veya nesneye benzetirseniz, neye benzetirdiniz? Neden?” sorusu sorulmuĢtur.
AraĢtırmada üçüncü veri toplama yöntemi gözlemdir. Katılımcılarla yapılan görüĢmeler dıĢında, onların nasıl bir ortamda çalıĢtıkları ve nasıl davranıĢlar sergiledikleri not tutma yöntemiyle EK-3‟te verilen öğretmenler odası gözlem formlarına kaydedilmiĢtir.
AraĢtırmada dördüncü veri toplama yöntemi dokümanlardır. Nitel araĢtırmada doğrudan gözlem ve görüĢmenin olanaklı olmadığı durumlarda veya araĢtırmanın geçerliğini arttırmak amacıyla, görüĢme ve gözlem yöntemlerinin yanı sıra, çalıĢılan araĢtırma problemiyle iliĢkili yazılı ve görsel materyal ve malzemeler de araĢtırmaya dâhil edilebilir (Yıldırım ve Simsek, 2005, s.120). AraĢtırma problemine iliĢkin olarak yazılı ve görsel dokümanların incelenmesi, daha zengin ve kapsamlı bir çıkarım sağlanması açısından oldukça önemlidir. Zira olgu ya da olgulara iliĢkin çok çeĢitli kaynaklardan bilgi toplanması, farklı bakıĢ açıları ve farklı yaklaĢımların da incelenmesine ve sentezlenmesine imkân sağlayacak; bu da araĢtırmanın geçerliğini arttıracaktır (BaĢ ve Akturan, 2008, s.99). Bu kapsamda okul etkinliklerinde, öğretmenler odasında, ortak çalıĢmalarda ve okul dıĢında öğretmenler bir aradayken çekilmiĢ fotoğraflar ve okulda yapılan toplantılarda yazılan toplantı tutanakları incelenmiĢtir. Ayrıca bilimsel açıdan kanıtlanabilirlik amacı güdüldüğünden fotoğrafların analizi; ne, nerede, ne zaman, nasıl, niçin ve kim sorularına cevap verecek Ģekilde 5N1K kuralına göre incelenmiĢtir.
Veri toplama araçları toplu olarak EK‟te sunulmuĢtur.
4.3.1. Geçerlik ve Güvenirlik
Nitel araĢtırmada geçerlik, bilimsel bulguların doğruluğu; güvenirlik ise bilimsel bulguların tekrarlanabilirliği ile ilgilidir (Yıldırım ve ġimĢek, 2005, s.255). Bu doğrultuda, araĢtırmanın geçerlik ve güvenirliğini artırmak için aĢağıdaki uygulamalar gerçekleĢtirilmiĢtir:
73
a) AraĢtırmanın yapı geçerliğini artırmak için, birden fazla veri toplama yöntemi (bireysel görüĢme, gözlem ve doküman analizi) kullanılmıĢtır. Bir baĢka anlatımla veri toplamada çeĢitleme yoluna gidilmiĢtir. Ayrıca araĢtırmacı görüĢme ve gözlem esnasında yönlendirici davranmayarak ve verileri kendisinden veri toplanmıĢ kiĢiye okutup görüĢ ve onayını alarak veri toplama sürecinde öznel yargılarını iĢe karıĢtırmamıĢtır.
b) AraĢtırmanın iç geçerliğini (inandırıcılığını) artırmak için, görüĢme formu geliĢtirilirken ilgili alanyazın incelemesi sonucunda konu ile ilgili kavramsal bir çerçeve oluĢturulmuĢtur. Ġçerik analizinde temalar ve temaları oluĢturan alt temaların kendi aralarındaki ile her bir temanın kendi aralarındaki iliĢkisi kontrol edilerek bütünlük sağlanmıĢtır. Diğer taraftan görüĢmelerin Antalya Milli Eğitim Müdürlüğünün izni ve desteğiyle yapılması ve görüĢme öncesi okul müdürü ve öğretmenler ile görüĢmede kaydedilen bilgilerin sadece bilimsel amaçlı kullanılacağı ve gizliliği konusunda anlaĢma imzalanması karĢılıklı güvenin sağlanmasında önemli bir etken olmuĢtur. Böylece görüĢme sürecinde toplanan verilerin gerçek durumu yansıtması sağlanmıĢtır.
c) AraĢtırmanın dıĢ geçerliğini (aktarılabilirliğini) artırmak için, araĢtırma süreci ve bu süreçte yapılanlar ayrıntılı bir Ģekilde açıklanmaya çalıĢılmıĢtır. Bu bağlamda araĢtırmanın modeli, çalıĢma grubu, veri toplama aracı, veri toplama süreci, verilerin çözümlenmesi ve analitik genelleme yöntemiyle alanyazında yapılmıĢ konu ile ilgili araĢtırmalarla yapılan karĢılaĢtırmalarla kurama genelleme yapılarak yorumlanması ayrıntılı bir biçimde tanımlanmıĢtır.
d) AraĢtırmanın iç güvenirliğini (tutarlılığını) artırmak için, bulguların tamamı yorum yapılmadan doğrudan verilmiĢtir. Ayrıca görüĢmede elde edilen veriler üzerinde, nitel araĢtırma konusunda tecrübeli bir baĢka kiĢi tarafından ayrı ayrı kodlamalar yapmıĢ ve kodlamalar karĢılaĢtırılarak bir öğretim üyesi kontrolünde tutarlılık oranı hesaplanmıĢtır.
4.3.2. GörüĢme Kayıtları
Patton‟a göre (1987) görüĢmenin amacı, bir bireyin iç dünyasına girmek ve onun bakıĢ açısını anlamaktır. GörüĢme yoluyla, deneyimler, tutumlar, düĢünceler,
74
niyetler, yorumlar, zihinsel algılar ve tepkiler anlaĢılmaya çalıĢılır (Yıldırım ve ġimĢek, 2005, s.120).
Gunergin (1992)'e göre görüĢme “belli bir amaç doğrultusunda tarafların planlı olarak bir araya gelerek yüz yüze ve sözel olarak bilgi, düĢünce, öneri ve fikir alıĢveriĢidir”(Yiğenoğlu, 2007, s.67).
Bu çalıĢmada, liderlik kapasitesinin geliĢtirilmesi ve öğretmen liderliği ile ilgili farklı kaynaklar incelenmiĢ ve görüĢme soruları taslak biçiminde hazırlanmıĢtır. Açık uçlu sorulardan oluĢturulan taslak görüĢme formları, uygulama öncesinde nitel araĢtırma ile ilgili uzmanlara sunulmuĢtur. Böylelikle görüĢme formunun geçerlik sorunları giderilmeye çalıĢılmıĢtır. GörüĢme formuna uzman görüĢleri doğrultusunda son Ģekli verilmiĢtir. Katılımcıların liderlik kapasitesinin geliĢtirilmesi ve öğretmen liderliğine iliĢkin görüĢlerini almak amacıyla geliĢtirilen açık uçlu sorulardan oluĢan yarı yapılandırılmıĢ görüĢme soruları, katılımcı türüne uygun bireysel görüĢme formlarına dönüĢtürülmüĢ ve bu formlar uygulanmıĢtır. Öğretmen lider görüĢme formunda 13, müdür görüĢme formunda 10 soru yer almıĢtır.
AraĢtırmada yarı yapılandırılmıĢ görüĢme tekniğinin kullanılmasının nedeni, bu tekniğin araĢtırmacıya görüĢmenin akıĢına bağlı olarak değiĢik paralel ya da alt sorular sorma imkânı vermesi ve bu sayede araĢtırmacının görüĢmenin akıĢını etkileyerek kiĢinin yanıtlarını daha da açmasını ve aydınlatmasını sağlamasıdır.
Katılımcılarla yapılan görüĢmeler ortalama olarak 35 dakika sürmüĢtür. Elde edilen verilerin daha iyi analiz edilebilmesi ve zamanın verimli kullanılması için görüĢmeler ses kayıt cihazına kaydedilmiĢtir. Kayıt cihazının kullanılması için tüm görüĢmecilerden sözlü izin alınmıĢtır. GörüĢmelerin tamamı araĢtırmacı tarafından gerçekleĢtirilmiĢtir. GörüĢmecilerin verdikleri cevaplar hakkında kendilerine dönüt verilmiĢ, yanıtların niteliğini artırmaya yönelik özendirici mesajlar iletilmiĢtir. GörüĢme sırasında herhangi bir zaman sınırlaması yapılmamıĢ olup, görüĢmenin olası süresi önceden katılımcılara bildirilmiĢtir. Yöneltilen sorulara görüĢmecilerin rahat, doğru ve dürüst cevaplar vermesini sağlamak amacı ile görüĢülen bireylere verilerin gizli tutulacağı, isimlerinin açıklanmayacağı, verilerin yüksek lisans tezi (araĢtırma amaçlı) için kullanılacağı ve baĢkalarıyla paylaĢılmayacağı belirtilmiĢtir. Bu sayede araĢtırmacı ile görüĢmeciler arasında bir güven ortamı sağlanmıĢtır. Ses kayıt cihazındaki bu kayıtlar daha sonra metne çevrilmiĢtir.
75 4.3.3. Metaforlar
Günlük hayatımız da dâhil, birçok durumda soyut olan Ģeyleri somutlaĢtırmak ve daha kolay anlatmak için metaforları kullanırız. Bu nedenle metaforların insan hayatındaki yeri ve önemi yadsınamayacak derecede büyüktür.
Balcı (1999)'a göre, metaforlar üzerine, aynı ölçüde de metaforları kullanarak sosyal bilimlerin değiĢik disiplinlerinde 1980‟lerden beri çok sayıda araĢtırıma yapılmıĢ ve çok Ģey yazılmıĢtır. Bunlar arasında metaforların bilimde kuram oluĢturmada, örgütlerin stratejik yönelimlerini değiĢtirmede, çalıĢanların çalıĢtıkları örgütleri nasıl algıladıkları, çocukların öğrenmelerini kolaylaĢtıran araçlar olarak nasıl kullanılabileceği, öğretmenlerin öğrencilerini nasıl algıladıkları, örgütsel değiĢimi açıklamakta nasıl aynı görevi gördükleri konularında çok sayıda çalıĢma vardır (Çelikten, 2006, s.270). Bu araĢtırmanın veri toplama yöntemlerinden birisi de metaforlardır. Üretilen metaforların öğretmen liderliğine iliĢkin bakıĢ açısına netlik kazandırması amaçlanmıĢtır.
4.3.4. Gözlem Formları
AraĢtırmada bir diğer veri toplama yöntemi olarak gözlem kullanılmıĢtır. “Gözlem, herhangi bir ortamda ya da kurumda oluĢan davranıĢı ayrıntılı olarak tanımlamak amacıyla kullanılan bir yöntemdir” (Yıldırım ve ġimĢek, 2005, s.169).
Gözlem tekniğinde veriler ikinci elden edilmez. AraĢtırmacı davranıĢı doğrudan ve doğal çevresi içinde gözler. Bu sayede gözlem, çalıĢılan konuyla ilgili bireylerin bütün yönleriyle ve derinlemesine irdelenmesine imkân sağlar (Yıldırım ve ġimĢek, 2005, s.173).
AraĢtırmacı, toplam üç gözlem yapmıĢtır. Bunlar öğretmenler odasında gerçekleĢmiĢtir. Öğretmenler odasında olan gözlemler 120 dakika sürmüĢtür. Öğretmenler odasında olan gözlemde de yine, araĢtırmacı not tutma yöntemiyle öğretmenlerin konuĢma ve davranıĢlarını not etmiĢ; sonra tutulan notlar gözlem formuna eklenmiĢtir. AraĢtırmacı tarafından gözlem tekniğinin uygulanması müdürlerin ve öğretmenlerin, liderlik kapasitesinin geliĢtirilmesi ve öğretmen liderliği ile ilgili görüĢlerinin davranıĢlarına yansımasını belirleme açısından katkı sağlayabileceği düĢünülmüĢtür.
76 4.3.5. Dokümanlar
“Nitel araĢtırmalarda, doğrudan gözlem ve görüĢmenin olanaklı olmadığı durumlarda veya araĢtırmanın geçerliliğini arttırmak amacıyla, görüĢme ve gözlem yöntemlerinin yanı sıra çalıĢılan araĢtırma problemiyle iliĢkili yazılı ve görsel materyal ve malzemeler de araĢtırmaya dâhil edilebilir” (Yıldırım ve ġimĢek, 2005, s. 120).
AraĢtırma problemine iliĢkin olarak yazılı ve görsel dokümanların incelenmesi, daha zengin ve kapsamlı bir çıkarım sağlanması açısından oldukça önemlidir. Zira olguya ya da iliĢkin çok çeĢitli kaynaklardan bilgi toplanması, farklı bakıĢ açıları ve farklı yaklaĢımların da incelenmesine ve sentezlenmesine imkân sağlayacak; bu da araĢtırmanın geçerliğini arttıracaktır. Bu çalıĢmada, araĢtırmanın geçerliğini artıracağı düĢünülerek, çeĢitli dokümanlar kullanılmıĢtır.