3.MİLLİ GELİRİN DENGE SEVİYESİ:TOPLAM ARZ-TOPLAM TALEP
3.1. Toplam Arz
Bir ekonomide bir yıllık dönemde üretilen tüketim amaçlı mal ve hizmetler, yatırım malları ve hizmetleri kamuya yönelik mal ve hizmetler ile ihraç edilmek üzere üretilen mal ve hizmetlerdir.2 Başka bir deyişle bütün firmaların üretip piyasaya arz ettiği mal ve hizmetlerin toplamına arz edilen toplam mal ve hizmet miktarı denir. Bu miktar parasal olarak reel GSYİH ile ölçülür.
Toplam arz (aggregate supply= toplam arz =AS) fiyat düzeyi ile arz edilen reel GSYİH arasındaki ilişkiyi belirtir. Bu ilişki diğer değişkenlerin sabit kaldığı (ceteris paribus) varsayımı altında ele alınır.
Toplam arz zaman çerçevesine göre ikiye ayrılır: Kısa dönem ve uzun dönem
Kısa dönem, gerçekleşen reel GSYİH’nın tam istihdam düzeyindeki reel GSYİH’dan (potansiyel GSYİH) sapmalar gösterebileceği bir dönemdir.
Kısa dönemde gerçekleşen reel GSYİH, potansiyel (tam istihdamdaki) reel GSYİH’nın altında ya da üstünde gerçekleşebilir.
Kısa dönemde fiyat düzeyi arttıkça firmalar daha fazla mal ve hizmet üretip arz edeceklerdir. Dolayısıyla kısa dönem toplam arz eğrisi yukarı doğru eğimli olacaktır. Yani kısa dönem toplam arz miktarı ile fiyat düzeyi arasında pozitif bir ilişki vardır.
Potansiyel GSYİH: Tam istihdam düzeyindeki reel GSYİH, kaynakların tam fakat normal yoğunlukta kullanıldığında üretilen mal ve hizmetleri belirtir.
Uzun dönemde fiyat düzeyi ne olursa olsun, ekonomi tam istihdam düzeyinde üretim yapmaktadır. Yani uzun dönem toplam arz miktarı fiyat düzeyinde bağımsızdır.
Toplam Arz Eğrisi her fiyat seviyesinden firmaların üretip satmak istediği mal ve hizmetlerin miktarlarını gösterir. Toplam arz incelenirken dönem farklılığı önemlidir. Kısa toplam arz eğrisi (SRAS) pozitif bir eğime sahiptir. Uzun dönemli toplam arz eğrisi (LRAS) dikey kabul edilir. Tekrarlayacak olursak, kısa dönem, gerçekleşen reel GSYH’nın tam istihdam düzeyindeki reel GSYH’dan (potansiyel GSYH) sapmalar gösterebileceği bir dönemdir.
3.1.1. Toplam Arzın Belirleyicileri
Toplam arz ilişkisinin temel faktörleri üç başlık altında toplanabilir. Bunlar, kaynak fiyatları, teknoloji ve beklentiledir.
2Kenan ÇELİK, Makro İktisada Giriş, Murathan Yayınevi, 2008, Trabzon s: 38
62
3.1.1.1.Kaynak Fiyatları
Üretimin gerçekleşmesi için girdi kullanımı olmazsa olmaz bir şarttır. Bu durumda son çıktıyı üretecek firmalar maliyet hesabını yaparken kullanacakları girdilerin fiyatlarını kontrol ederler. Girdi fiyatlarında bir artış, firmalar için maliyet artışı anlamını taşıyacağı için üretim miktarı ve dolayısıyla makroekonomideki toplam arz miktarı azalacaktır.
3.1.1.2.Teknoloji
Günümüz dünyasında teknolojik değişimin ivmesinin de her geçen gün arttığı düşünülürse teknolojinin toplam arzı belirlemede ne derece önemli olduğu daha iyi anlaşılabilir.
Gelişen teknoloji ile üretimin verimi hızlı şekilde artar, daha fazla çıktı üretme imkânı elde edilir. Bu daha fazla üretim ve dolaysı ile de daha fazla toplam arz anlamını taşır.
3.1.1.3.Beklentiler
Firmalar hem girdi piyasası hem de çıktı piyasası ile ilgilenmek durumundadırlar. Eğer ekonomide çıktı fiyatlarının gelecekte artmasına yönelik beklenti oluşmuşsa hem firmalar gelecekte arz edebilmek için bugünkü arz imkânlarını kısarlar; hem de gelecekte fiyat artışları beklentisi ücret ve diğer girdi fiyatlarını artmasına yol açacağı için bugün artan maliyetler firmaların bugünkü toplam arzı kısmalarına yol açar. Her iki durum da toplam arzın azalmasına yol açar.
3.1.2.Kısa Dönemde Toplam Arz
Kısa dönemde fiyat düzeyi arttıkça firmalar daha fazla mal ve hizmet üretip arz edeceklerdir. Artan fiyatları kendileri için daha fazla kar potansiyeli olarak algılar ve arzlarını arttıracaklardır. Bu da ekonominin tamamında toplam arz miktarı artışına neden olur.
Dolayısıyla kısa dönem toplam arz eğrisi yukarı doğru eğimli olacaktır.
Şekil 3.1:Kısa Dönem Toplam Arz Eğrisi
63 Kısa dönemli toplam arzın artmasına ya da azalmasına yol açan faktörler 4 ana başlık altında toplanabilir. Bunlar, a- ücret oranları, b- emek dışı girdi fiyatlarında değişiklik, c- verimlilikteki volatalite ve d- arz şoklarıdır.
a- Kısa dönemde firmaların üretim yaparken sermaye miktarlarını değiştiremedikleri varsayılır. Bu durumda çıktı miktarını arttırmanın tek yolu, kullanılan emek miktarındaki artıştır. Bu anlamda emeğe ödenen ücret oranı maliyetlerini kontrol altında tutmak isteyen firmalar için önemli bir ölçüt haline gelir. Ücretlerde bir artış maliyet artışına bu da toplam arzda düşüşe yol açacaktır. Sonuçta SRAS eğrisi sola doğru kayar.
Kısa dönem üretim sürecinde emek hariç diğer girdiler sabit kabul edilse de bu girdilerin fiyatlarında meydana gelecek bir değişiklik toplam arzı etkileyecektir. Örneğin, artan petrol fiyatları artan maliyet anlamına gelecektir. Bu durumda ülkedeki toplam arz daralacak ve reel çıktı miktarı azalacaktır. Yani SRAS eğrisi sola doğru kayacaktır.
c- Üretim sürecinde toplam arzı değiştirecek bir diğer faktör ise verimliliktir. Emek ve ya diğer girdilerin verimlilik artışı sağlamaları durumunda ülke aynı miktar kaynağı kullanarak daha fazla çıktı miktarı elde etmeyi başaracaktır. Bu durumda toplam arz artacak ve SRAS eğrisi sağa doğru kayacaktır.
d- Arz şokları SRAS kaymalarının en son nedenidir. Bu şoklar olumlu ya da olumsuz ekonomik sonuç doğurmalarına göre yararlı ve ters arz şokları diye iki gruba ayrılmıştır. İklim koşullarında hiç beklenmedik ani bir aşırı durum söz konusu olduğunda ya da dünyada bir çok ülkenin dahil olacağı bir savaş durumunda ters arz şokları meydana gelecektir. Ters arz şokları SRAS eğrisinin sola kaymasına neden olacaktır.
Kısa dönemli arz eğrisi başlangıçta SRAS1 pozisyonundadır. Varsayalım ki ücretlerde bir artış söz konusu olmuştur. Bu durumda reel çıktı miktarı azalacak ve toplam arz eğrisi sola, SRAS2gibi bir pozisyona kayacaktır. Şayet girdi fiyatlarında bir düşüş olmuşsa, bu durumda üretim maliyetleri azalmış ve firmaların çıktı miktarları artmıştır. Yaşanan bu süreçte toplam arz artmış ve kısa dönem toplam az eğrisi SRAS3 pozisyonuna, yani sağa doğru kaymıştır.
Şekil 3.2: Kısa Dönemde Toplam Arzdaki Değişmler
64
KISA DÖNEM TOPLAM ARZ EĞRİSİ (SRAS) SRAS eğrisinin sağa ya da sola kaymasına neden olan faktörler:
1.Ekonomik büyüme 2. Emek sermaye, ara mal
girdi fiyatlarındaki değişim
KISA DÖNEMDE TOPLAM ARZDAKİ DEĞİŞİMLER
SRAS0
3.1.3.Uzun Dönem Toplam Arz
Makroekonomi için uzun dönemde üretim açısından hem girdi hem de çıktı fiyatlarının tamamen esnek olduğu süre anlaşılır. Uzun dönem firma ve sektöre bağlı olarak birkaç hafta ya da birkaç yıl olabilir. Uzun dönemli toplam arz eğrisi tam istihdam üretim düzeyinde sabittir.
Ülkede fiyatlar genel seviyesi ne olursa olsun bütün kaynakların tam istihdam edildiği durumdaki çıktı miktarı uzun dönemli toplam arz miktarını belirler. AS eğrisi ‘doğal çıktı oranı’
seviyesinde dikey bir hal alır. LRAS eğrisinin dikey konumda işaret ettiği çıktı miktarı,
‘potansiyel üretim (çıktı)’ veya ‘tam istihdam üretimi (çıktısı)’ olarak adlandırılır. Aşağıdaki şekil’de uzun dönemli toplam arz eğrisi yer almaktadır.
Şekil 3.3:Uzun Dönem li Toplam Arz eğrisi
65 Teknolojik ilerleme ya da üretim faktörlerinin miktarlarındaki reel artıştan dolayı önceleri GSYHf1 düzeyinde olan uzun dönemli toplam arz, LRAS1’den sağa doğru LRAS2’e kaymıştır. Yaşanan teknolojik ilerleme ekonominin bütününün potansiyelini arttırmış ve GSYHf2düzeyi artık yeni tam istihdam çıktı düzeyi olmuştur.
Şekil 3.4: Kısa ve Uzun Dönem Toplam Arz Eğrileri
KISA VE UZUN DÖNEM TOPLAM ARZ EĞRİLERİ
P (Fiyat düzeyi) P (Fiyat düzeyi)
Y (Reel GSYİH) Y (Reel GSYİH)
Uzun dönem toplam arz eğrisi (LRAS)
YF
Kısa dönem toplam arz eğrisi (SRAS)
Ekonomide yer alan iktisadi birimlerin yaptıkları toplam harcamalardan meydana gelir.
Devletin ve dış dünyanın yer aldığı bir ekonomide toplam talep tüketim harcamaları, yatırım harcamaları, kamu harcamaları ve ithalatla ihracat arasındaki farkın toplamından meydana gelmektedir.
Toplulaştırılmış Talep (Aggregate Demand (AD): Bütün nihai mal ve hizmetlerin (reel GSYİH) talep edilen miktarları ile genel fiyat düzeyi (bütün nihai mal ve hizmet piyasalarındaki fiyatların ortalaması) arasındaki ilişkiyi ele alır. Bu ilişki diğer etkenlerin sabit olduğu (ceteris paribus) varsayımı altında ele alınır3
Ekonomide nihai mal ve hizmetlere olan toplam talep (AD);
3Tümay Ertek ,Makroekonomiye Giriş 3. Baskı Beta Yayınları, İstanbul, 2009