Aratrmaya yazn taramas yaplarak balanmtr. Yazn bilgileri ve Afganistan’a yaplan ziyaretten edinilen veriler nda aratrmaya yön verilmitir.
Aratrmann yöntemi, betimleme (survey) yöntemidir. Betimsel aratrmalarda kullanlan yönteme survey ya da betimleme yöntemi denir.
Betimleme aratrmalar olaylarn, objelerin, varlklarn, kurumlarn, gruplarn ve çeitli alanlarn “ne” olduunu betimlemeye, açklamaya çalr. Bu tür incelemeler mevcut durumlar, artlar ve özellikleri olduu gibi ortaya koymaya çalr. Buna “tarama modeli” de denilmektedir. Verilerin analizi ve açklanmas suretiyle yorumlama, deerlendirme ve yeni durumlara uygulanacak ekilde genellemelere varma gibi ilemlere yer vermektedir. (Yldrm,2000,56). Genellikle güncel sorunlarn çözümüne yönelik olup, pratikte yarar gözetilerek yaplan uygulamal aratrmalardr (Ural ve Klç, 2005:18).
Veriler, yazl soru formu tekniinden yararlanlarak elde edilmitir. Soru formu sonuçlar saysallatrlarak bilgisayar programlar araclyla ilenmi ve deerlendirilmitir. Elde edilen veriler, tablo sunumlaryla incelenmi, yorumlanm ve sonuçlar ortaya konulmutur.
3.3.1. Verilerin Elde Edilmesi
Veriler, soru formlarnn hastalara yüz yüze uygulanmas yöntemiyle toplanmtr. Soru formu, 207 kiiye uygulanabilmitir. Uygulanm olan bu 207 soru formunun 9 adeti eksik doldurulmu olmalarndan dolay çalmaya dahil edilmemitir. 198 adet soru formundan elde edilen verilerin istatistiki analizi yaplarak deerlendirilmitir.
Uygulanm olan 207 soru formundan birinde, birinci bölümünün eksik doldurulduu tespit edildiinden deerlendirmeye dahil edilmemitir. Hastalardan 8’i, 32 numaral soru olan ‘Daha önce yaadnz yerde salk hizmeti veren herhangi bir birimden (hastane, salk oca, v.s.) salk bakm hizmeti aldnz m?’ sorusuna ‘Hayr’ yant vererek ikinci bölümü cevaplandrmamtr. Çalmada, sivil hastalarn asker hastanelerini tercih etme nedenlerini ortaya çkarabilmek için sivil ve asker hastanelerle ilgili memnuniyet boyutlarnn karlatrlmasndan faydalanlmas planlandndan, ikinci bölümü cevaplamayan bu sekiz hastann soru formlar da çalmaya dahil edilmemitir.
3.3.2. Soru Formunun Özellikleri
Veri toplamakta kullanlan soru formunun tipi son derece önemlidir. Soru formunun tüketicinin görüünü saptrmamas gerekir. MOS (Medical Outcome Study)’da hastann medikal bakm konusundaki memnuniyeti her alt ayda bir ve özellikli hekim ziyaretlerini takiben ölçülmesi önerilmektedir. Periyodik ve rastlantsal muayeneye yönelik memnuniyeti deerlendirmek için farkl soru formlar kullanlmaktadr. Günümüzde kullanlan soru formlar üçüncü jenerasyon hasta memnuniyet soru formlardr (Patient Satisfaction Questionnaire III, PSQ-III). Aratrmann uygulama ksmnda veri toplama arac olarak PSQ-III-Ksa Formun kullanlmasnn uygun olaca deerlendirilmitir.
Uygulanacak soru formunun aratrlmasnda; yazn taramas sonucu elde edilen dokümanlardan, Salk Bakanlnn uygulad soru formlarndan, Urla Devlet Hastanesinde uygulanan Toplam Kalite Yönetimi çalmalar kapsamnda uygulanm bir ‘Hasta Memnuniyetini Ölçme Anketi’nden, bir yabanc kaynakl organizasyon olan ‘Bureau of Primary Health Care’e ait hasta memnuniyetini aratrma çalmalarna ait yaynlardan, internet aratrmalar ile de YÖK Dokümantasyon Merkezi eriim sayfasndan konuyla ilgili tezlerden faydalanlmtr. Bu çalma neticesinde, NCHSR (National Center for Health Services Research: Ulusal Salk Hizmetleri Aratrma Merkezi) için Ware, Synder ve Wright (1976: 288- 329) tarafndan gelitirilmi olan PSQ-III-Short Form (Patient Satisfaction Questionnaire III – Short Form: Hasta Memnuniyeti Soru Formu-III – Ksa Formu)’un kullanlmasna karar verilmitir. Bu soru formu 18 sorudan olumaktadr. Yukarda sözü geçen farkl soru formlar ile 18 soruluk bu formun karlatrlmas neticesinde tespit edilen farkl 5 soru, Afganistan salk hizmetlerini konu alan bu çalma için aratrlmaya deer bulunduundan kullanlan soru formuna dahil edilmitir. Soru formunda mevcut 18 sorunun sonuna ilave edilen bu 5 soru ayrca deerlendirilmitir.
PSQ, Ware, Synder ve Wright tarafndan NCHSR için yaklak 30 yl kadar önce gelitirilmitir (Ware, vd.,1976). NCHSR projesi 1972 ve 1976 yllar arasnda Güney llinois Üniversitesi Tp Okulunda hazrlanmtr. Amac, genel popülasyon çalmalarnda uygulanabilir ve planlamada teorik ve pratik önemi olan kabul
edilebilir deerler elde edilmesi için ksa, tek, uygulanabilir memnuniyet anketi gelitirmektir.
1976 ylnda 80 soru olarak hazrlanan PSQ-I, 1983 ylnda 68 soruluk PSQ- II anketi halinde düzenlenmitir. PSQ-II’nin 68 sorusundan 55’i doktorlar ve tbbi bakm servislerinden olan memnuniyeti belirlemede kullanlmtr. Konu kapsamna unlar dahil edilmitir: Muayeneye giri, acil bakm, servisin uygunluu, doktora ulalabilirlik, hastaneye ulalabilirlik, bakm ücreti, bakmn devamll, açklama, bakm kalitesi, doktorlarn kaliteleri, yeterlilikleri, imkanlar, davranlar, kiileraras tavr, honutluk gibi.
Ware ve çalma arkadalar ile Davies ve çalma arkadalarnn özetledii gibi PSQ ölçümlerinin geçerlilii geçtiimiz 30 yl boyunca çeitli çalmalarn sonuçlaryla desteklenmitir. PSQ’nun geçerlilii yaymlanm yeterli skalalarla ve hasta memnuniyeti konseptleri hakkndaki teorilerle sistematik olarak incelenmitir. PSQ madde ve skalalar için faktör analizi ve ayr uygulanabilirlik çalmalar, skalalarn, salk hizmetleri için farkl bir boyut getirdiini ortaya koymutur.
PSQ-II’nin modifikasyonlar ile PSQ-III oluturulmutur. Bu modifiye PSQ-III, MOS için kullanlmadan önce birçok pilot çalmada test edilmitir. lk olarak; finansal düzenlemelerden ayr olarak tbbi bakm hazrlklaryla ilgili madde içerii gelitirilmesine yönelik çalmalar yaplm, daha sonra salk bakm finansal durumunu deerlendirmek için daha açk maddeler gelitirilmitir. kinci olarak; verilen öneme göre genel memnuniyet skalasnn doruluunu ve hipotezin hassasiyetini artrmak için maddeler eklenmitir. Üçüncü olarak; hasta ve doktor arasndaki ilikinin uygunluunu deerlendirmek için maddeler eklenmitir. Dier maddeler kiiler aras ve teknik durumu ölçen skalann uygulanabilirliini gelitirmek için eklenmi veya deitirilmitir. Dördüncü olarak; fiyat-içerik basklarndan etkilenen kaynaklardan temel alan maddeler gelitirilmi veya eklenmitir. Son olarak da; bakm devamllyla memnuniyeti deerlendiren skalalar gözden geçirilmitir.
PSQ-I ve PSQ-II’de olduu gibi PSQ-III maddeleri de memnuniyetin belirlenmesi amacyla yaplandrlmtr. Her madde 5 cevap kategorisi ile birliktedir: Kesinlikle katlyorum, katlyorum, kararszm, katlmyorum, kesinlikle katlmyorum.
Cevap format, NCHSR aratrma projesi srasnda çeitli metodolojik çalmalarda test edilmitir. Önermelerin sana iaretlenmemi cevaplar yerletirilmitir (Tablo 2).
Tablo 2: PSQ-III Soru ve Cevap Örnek Formu
Kesinlikle
katlyorum Katlyorum Kararszm Katlmyorum
Kesinlikle katlmyorum Doktorlar beni son derece samimi ve kibar bir ekilde tedavi ettiler. 1 2 3 4 5
Her uygulamada soru formunu cevaplayan kiilere soru formunun doldurulmasyla ilgili açklayc bilgi verilmitir. öyle ki: ‘Lütfen her bir önermeyi cevaplarken aldnz tbbi bakm aklnzda bulundurunuz. Aldnz tbbi bakm hakkndaki iyi ve/veya kötü duygularnzla ilgileniyoruz. Aadaki durumlarn her birine ne kadar kuvvetli katlyor veya katlmyorsunuz?’. Cevaplayandan daha sonra görüüne en yakn yant iaretlemesi istenmitir.
PSQ-III’te 51 önerme mevcuttur. Daha sonra bu soru formunun uzun olmas nedeniyle 18 soruluk PSQ-III- Ksa Form gelitirilmi ve PSQ-18 ismi verilmitir.
Temel MOS veri analizleri PSQ-18’in güvenilirliini ortaya koymutur. MOS temel örneinde 0.77-0.89 arasnda deien güvenilirlik sonucuna ulalmtr.
Bu 18 önermeye ait puanlamalar, her biri bir modülde yer alacak ekilde Tablo 3’te görülen 7 alt gruba dalm göstermitir.
Tablo 3: PSQ-18’in 7 Alt Gruba Soru Dalmlar
Kaynak: Marshall ve Hays, 1994: 25
(http://www.rand.org/pubs/papers/2006/P7865.pdf Eriim Tarihi: 05.12.2007)
Önermelerin puanlanmasna yönelik kural, her bir maddenin olumlu veya olumsuz bir görü beyan etmi olmasdr. Her bir önerme benzer ekilde olumludan olumsuza doru 1-5 arasnda puanlandnda önermelerin ayn ekilde cevaplanmas en yüksek puana ulalmasna yol açar. Güvenilirlii ve homojeniteyi salamak amacyla önermeler yeniden kodlanm, böylece olumlu ve olumsuz görüe yönelik cevap deerlendirmesi baz önermeler için tersine çevrilmitir (Tablo 4). Her bir önermenin belirlenmi 7 alt gruptan birine yerlemesine dikkat edilmitir. Bu alt gruplara ait sorular ardk olarak sralanmayarak soru formunun içine kark olarak datlmtr. BOYUT SORULAR Genel Memnuniyet 3, 17 Teknik Kalite 2, 4, 6, 14 Kiileraras likiler 10, 11 letiim 1, 13 Finansal Yön 5, 7
Doktorla Geçirilen Zaman 12, 15
Tablo 4: Önermelere Cevaplarn Puanlanmas
Önermelerin Numaras Orijinal Cevabn Deeri Puanlama Deeri
1, 2, 3, 5, 6, 8, 11, 15, 18 1 5 2 4 3 3 4 2 5 1 4, 7, 9, 10, 12, 13, 14, 16, 17 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5
Kaynak: Marshall ve Hays, 1994: 24
(http://www.rand.org/pubs/papers/2006/P7865.pdf Eriim Tarihi: 05.12.2007)
Çalmada kullanlan soru formu, demografik bilgilere yönelik bölüm dahil 55 soru içeren üç bölümden olumaktadr:
Aratrmada kullanlan soru formunun ilk 18 sorusu PSQ-18 formu olup çeitli hasta memnuniyetine yönelik çalmalarda defalarca kullanlm ve güvenilirlii tespit edilmi olmasndan dolay orijinal olarak kullanlmtr. 19-23ncü sorular ise aratrmaya yönelik yazn taramalarndan elde edilen hasta memnuniyetine yönelik farkl soru formlarnn deerlendirilmesi neticesinde, PSQ- 18’in içeriinden farkl olup aratrmaya deer bulunan sorulardr.
Demografik bilgiler (EK Form 1) cinsiyet, ya, medeni hal, eitim durumu, meslek, ortalama gelir düzeyi ve sosyal güvence varln sorgulayan 7 soru ile deerlendirilmitir.
Soru formunun doldurulduu tarih, soru grubuna dahil edilerek 24’ncü soru srasyla demografik bilgilerin sorulduu bölümün bana yerletirilmitir.
Soru formunun birinci bölümü (EK Form 2) 23 soru ve ikinci bölümü (EK Form 3) 24 sorudan olumaktadr. lk 23 soru ile son 23 soru birbirinin ayndr. Son 23 sorunun bana eklenen 32 sra numaral soru ile hastalara bir açklama cümlesi verilmitir. 32nci soruda, hastalara Afganistan’n yerel salk hizmetinden daha önce faydalanp faydalanmadklar sorulmaktadr. ‘’EVET’’ ve ‘’HAYIR’’ olarak iki cevap seçenei sunulmutur. ‘’EVET’’ olarak iaretleyenlerin soru formunun ikinci bölümüne devam etmelerini talep eden açklamada sorunun altna eklenmitir. Bu bölümle de hastalarn Afganistan’n yerel salk ileyiiyle ilgili memnuniyet alanlarnn ortaya konulmas hedeflenmitir.
33-50. sorular yine PSQ-18’in orijinal olarak kullanlmasyla oluturulmutur. 51-55. sorular, aratrmaya yönelik yazn taramalarndan elde edilen hasta memnuniyetine yönelik farkl soru formlarnn deerlendirilmesi neticesinde, PSQ- 18’in içeriinden farkl olup aratrmaya deer bulunan ve birinci bölümde de 19-23. sralarda yer alan sorulardr.
Soru formunun ikinci bölümüne devam edilmesinin, 32’nci sorunun olumlu cevaplanmasna baml olmas nedeniyle demografik bilgilere yönelik sorular içeren bölüm, birinci ve ikinci bölümün arasna yerletirilmitir. Bu ekilde 32nci soruya ‘’HAYIR’’ cevab veren hastalarn son ksma bakmayarak demografik verilere yönelik sorular atlama ihtimallerinin engellenmesi hedeflenmitir. Demografik bilgilere yönelik sorularn ba tarafa yerletirilmeme sebebi de, Afgan hastalarn bata çekince duymayarak soru formuna lml yaklamalar hedeflenmitir.
Önermeler beli Likert Ölçei ile ölçeklendirilmitir. Bu ölçekte “1: Kesinlikle Katlyorum”, “2: Katlyorum”, “3: Kararszm”, “4: Katlmyorum”, “5: Kesinlikle Katlmyorum” olarak ifade edilmitir.
Aratrmann istatistiki deerlendirmesi için her iki bölümü de cevaplanm olan soru formlar kullanlmtr.
3.3.3. Soru Formunun Uygulanma ekli
ngilizce veya Türkçe bilen hastalar ile Afganl olup kendi dillerinden farkl dil bilmeyen ve/veya okuma-yazma problemi olan hastalara uygulamada soru
formlarn okuyacak olan tercümanlar için soru formlar, Türkçe ve ngilizce olarak çoaltlmtr.
Hastalara, soru formlar muayenelerinin bitiminde yüz yüze soru formu uygulama teknii ile uygulanmtr. Hastalara önce çalma ve uygulama hakknda açklama yaplmtr. Uygulamaya katlmda gönüllülük esas dikkate alnmtr. Türkçe veya ngilizce bilip kendileri okuyarak soru formunu cevaplamak isteyenlere, soru formlar kendilerine verilmek suretiyle cevaplamalar salanmtr. Türkçe veya ngilizce bilmeyenler ile okuma yazma bilmeyenlere sorular, Afgan dilleri olan Petunca ve Darice dillerinde birer kopya olarak hazrlanm soru formlarndan tercümanlar tarafndan okunmak suretiyle uygulanm, cevaplar yine tercümanlar tarafndan, hastaya tahsis edilmi olan soru formu üzerine iaretlenmitir.
3.3.4. Aratrmann Evreni ve Örneklem Yöntemi
Aratrmann soru formu yoluyla veri toplama aamas Mart 2009 – Temmuz 2010 tarihleri arasnda gerçekletirilmitir. Güvenlik ve ulam sorunlar nedeniyle evren, Kabil’deki iki adet yabanc meneli seyyar cerrahi asker hastanesi ile snrl tutulmutur. Evreni, yaknmas olan ve muayene olmak için Kabil’deki, bu belirlenmi iki adet yabanc meneli seyyar cerrahi asker hastanelerine bavuran kiiler oluturmutur.
Örneklem, basit rastlantsal olarak seçilmi, rasgele örneklem sonucu seçilen kiilere soru formu uygulanmtr.
Soru formuna cevap verebilecek durumdaki tüm bavuranlar çalma kapsamna dahil edilmitir. Cevap veremeyecek kadar rahatsz olanlar, çeitli nedenlerle iletiim kurulamayanlar ve 18 yandan küçük olanlar çalmaya dahil edilmemitir.
3.3.5. Aratrmann Yapld Bölge ve Kurumlarn Tantlmas
Kabil, Afganistan’n bakenti olup ülkenin orta hattnda, dou snrna daha yakn olarak yerleimlidir. ehir, ortas düz, etraf dalarla çevrili bir arazide kuruludur. ehrin orta-batsna yerleik 2 adet yüksek tepe mevcuttur. ehrin
nüfusu, sava sonras geri dönüler ve göçler sebebiyle tam bilinmemekle birlikte 3 milyonun üzerinde olduu tahmin edilmektedir. Söz konusu dalarn yamaçlarnda da yerleim mevcuttur. Arazi son derece çoraktr.
Halkn geneli orta ve alt gelir düzeyine sahiptir. Çou küçük ticaret iletmeleriyle geçimini salamaktadr.
ehrin ortalama onda biri alana yabanc askerlere ait birlikler yerlemi olup, ehrin içinde ve çevresinde asayi ve güvenlii salamakla sorumludurlar. Bu görevlerinin yan sra hükümetin ilgili birimleriyle ülkenin eitim, salk, güvenlik, alt yap gibi temel konularda geliimine katk salayacak ortak faaliyetler yürütmektedirler.
Ülkede ve bakent olmasna ramen Kabil ehrinde güvenlik problemi halen devam ettiinden, harp cerrahisi olarak adlandrlan, özellikle ateli silah yaralanmalarna bakan tp dal önem arz etmektedir. Bu maksatla NATO ülkeleri askeri birimleri, yaplm olan planlama ve anlamalar kapsamnda Kabil’e üç adet ikinci basamak seyyar cerrahi asker hastanesi kurmutur. Bu hastaneler uygun yer, güvenlik ve ihtiyaç durumlarnn deerlendirilmesi neticesinde ehrin dousuna kurulmutur.
Kabil’deki ikinci basamak seyyar cerrahi asker hastanelerinde dahiliye, göz, ortopedi, genel cerrahi ve anestezi bölümleri faaliyet göstermektedir. Üç hastanede de laboratuar ve röntgen imkan mevcut iken bir hastanede ek olarak tomografi imkan da mevcuttur. Üç hastanede de çeitli ameliyatlar yaplabilmektedir.
Söz konusu dallarda birer doktor çalrken bunlara yardmc salk personelleri (hemire, teknisyen, hizmetli, v.b.) yeteri sayda mevcuttur. Tüm çalanlar 2 ile 6 ay arasnda deien sürelerde rotasyonla çalmaktadrlar. Yani söz konusu sürelerde bu seyyar cerrahi asker hastanelerinde çalan personel ülkelerine geri dönmekte, yerlerine yeni personel gönderilmektedir.
3.3.6. Veri Analiz Yöntemi
Aratrmada yaplan bilgi analizleri SPSS (Special Programme For Social Studies) 15.0 istatistik paket program kullanlarak yaplmtr. Bu program örnekleme ait verilerin aada sralanm olan analizlerinin yaplmasnda kullanlmtr.
- Cronbach Alpha Katsays: Bu aratrma kapsamnda ölçek boyutlarnn güvenirliklerini test etmek amac ile Alfa katsays formülünden yararlanlmtr. Cronbach Alpha deeri 0.70’in üzerinde olan ölçeklerin içsel tutarlla sahip olduu, yani kullanlan ölçein güvenilir olduu söylenmektedir (Bayram, 2004; 128 içinde Carter, 1997).
- Tanmlayc statistikler: Çalmada betimleyici istatistiklerden merkezi eilim ölçüsü olarak aritmetik ortalama, yaylm ölçüsü olarak da standart sapma ve kii saylar kullanlmtr.
- Eletirilmi ki Grup Aras t-Testi (Paired Samples t-Test): Kontrollü ve
deneysel çalmalarda ayn deneklerin farkl durumlar altnda sergiledikleri davranlar ve alglarnn incelenmesi arzu edildiinde kullanlr (Altunk, vd., 2005:179). Dier bir deyile, paired samples t testi, baml örneklem ortalamalarnn karlatrlmasnda kullanlr.