C. TİCARİ DEFTER VE BELGELERİN İNCELENMESİ
3. Ticari Defterlerin İbrazı
a. Genel Olarak
Ticari defterlerin tesliminden farklı olarak defterlerin ibrazında, tarafların katılımı ile defterlerin uyuşmazlıkla ilgili kısımlarının incelenmesi söz konusudur (TTK m. 84/1). Her ne kadar ibrazda, sadece uyuşmazlık konusu kısımların inceleneceği öngörülmüş ise de, defterlerin delil olarak kullanılabilmesi için kanunda belirtilen şartları taşıdığının tespiti bakımından tüm defterlerin incelenmesi gerekir497. Bu açıdan teslimden farklı olan ibraz kavramının daha açık anlaşılabilmesi için defterlerin ibrazı konusunun; ibraza ilişkin TTK ve HMK’da yer alan düzenlemeler, ibrazı istenen defterlerin taraflara ait olması, ibrazda defterlerin incelenmesi usulü ve defterlerin ibraz edilmemesinin sonucu olarak dört alt başlıkta incelenmesi isabetli olacaktır.
b. Ticari Defterlerin İbrazı Konusunda TTK ve HMK’ da Yer Alan Düzenlemeler
Ticari defterlerin ibrazı konusunda, biri TTK m. 83/1’de diğeri ise, HMK m. 222/1’de olmak üzere iki düzenleme söz konusudur. TTK m. 83/1’de, ticari uyuşmazlıklarda mahkemenin yabancı gerçek veya tüzel kişi bile olsalar tarafların ticari defterlerinin ibrazına re’sen ya da taraflardan birinin istemi üzerine karar verebileceği öngörülmüştür. HMK m. 222/1’de ise, mahkemenin ticari davalarda, tarafların ticari defterlerinin ibrazına kendiliğinden veya taraflardan birinin talebi üzerine karar verebileceği hüküm altına alınmıştır.
TTK m. 83/1 ve HMK m. 222/1 hükümleri içerik itibari ile birbirlerine çok benzemektedir. Oysa TTK m. 83/1’in içeriği ile birlikte kenar başlığı da
495 Arkan, s. 355; Ayhan/Özdamar/Çağlar, s. 416, 417 496
Ayhan/Özdamar/Çağlar, s. 417; Topal, s. 190; Polat, s. 53
497
135
değerlendirildiğinde TTK m. 83/1 ve HMK m. 222/1’in birbirinden farklı düzenlemeler olduğu anlaşılmaktadır. TTK m. 83/1 hükmünde, ticari uyuşmazlıklarda taraflara ait ticari defterlerin ibrazına, mahkemece karar verilebileceği öngörülmesine karşın, bu maddenin kenar başlığı “Hukuki uyuşmazlıklarda ibraz” olarak belirtilmiştir. Bu açıdan bakıldığında, maddenin içeriği ile kenar başlığının birbiri ile çeliştiği görülmektedir. Ancak bu maddenin kenar başlığını gözetmeden, yalnızca maddenin lafzını dikkate alarak, TTK m. 83/1’in hukuki uyuşmazlıklarda değil de, ticari uyuşmazlıklarda defterlerin ibrazına ilişkin bir düzenleme olduğunu kabul etmek isabetli değildir498. Aksi halde, HMK m. 222/1 hükmüne gerek kalmazdı499
.
O halde TTK m. 83/1 hükmü, hukuki uyuşmazlıklarda taraflara ait ticari defterlerin ibrazına ilişkin bir düzenleme iken, HMK m. 222/1 ise, ticari uyuşmazlıklarda taraflara ait ticari defterlerin ibrazı ile ilgilidir.
c. İbraz Edilen Ticari Defterlerin Taraflara Ait Olması
TTK m. 83/1 ve HMK m. 222/1 çerçevesinde ibrazı istenebilecek defterler, uyuşmazlığın taraflarına ait olan defterlerdir500. Zira ilgili maddeler kapsamında, taraflara ait ticari defterlerin ibrazına karar verilebileceği hususu hem TTK m. 83/1’in hem de HMK m. 222/1’in lafzından açıkça anlaşılmaktadır. Taraflar dışında, üçüncü kişilere ait ticari defterlerinin ibrazında ise, HMK’ nın genel hükümleri uygulanır501
.
d. Ticari Defterlerin İbrazında Defterlerin İncelenmesi Usulü
Ticari defterlerin ibrazı, defterlerin tüm içeriklerinin değil yalnızca uyuşmazlık konusu ile ilgili kısımlarının, tarafların katılımı ile incelenmesi için mahkemeye verilmesidir (TTK m. 84/1)502. Ticari defterlerin ibrazı, TTK m. 83/2’ de HMK’ ya yapılan
498
Ülgen/Helvacı/ Kendigelen/Kaya/Ertan, s. 624; Poroy/Yasaman, s. 229
499 Ülgen/Helvacı/ Kendigelen/Kaya/Ertan, s. 624 500 Domaniç/Ulusoy, s. 327; Arslanlı, s. 138 501
Topal, s. 181; Domaniç/Ulusoy, s. 327; Doğanay, İnceleme, s. 27
502
“…. mahkemece, davacının davanın ispatı yönünden dayandığı tarafların ticari defterlerinin ibrazının sağlanması, defterlerin ibrazından sonra bilirkişi vasıtasıyla defterler üzerinde dava konusu uyuşmazlık hakkında inceleme yapılması ve oluşacak sonuca göre bir karar verilmesi gerekirken, davacının dayandığı bu delillere başvurulmadan, yemin deliline başvurularak yazılı gerekçe ile hüküm kurulması doğru olmamıştır” (Y. 11. HD, 20.01.2014 tarihli, E. 2013/12150, K. 2014/1044,
http://www.hukukmedeniyeti.org/karar/119835/yargitay-11-hukuk-dairesi-e-2013-12150-k-2014-1044/,
136
atıf dolayısıyla HMK’ da senetlerin ibrazı zorunluluğuna ilişkin hükümlere tâbidir. HMK m. 192/1’e göre, taraflar kendilerinin veya karşı tarafın delil olarak dayandıkları ve ellerinde bulunan ticari defterleri mahkemeye ibraz etmek zorundadır503
. Defterler ibraz edilirse, gerekli görüldüğü takdirde, defterlerin ilgili yapraklarından suret alınır (TTK m. 84). Dolayısıyla TTK m. 84 ile birlikte HMK m. 219/2’de yer alan; ticari defterler gibi devamlı kullanılan belgelerin sadece ilgili kısımlarının onaylanmış örneklerinin mahkemeye ibraz edilebileceği hükmü de uygulanır (HMK m. 219/2).
Elektronik belgelerin ibrazına ilişkin olarak HMK m. 219/2’de, belgenin çıktısı alınarak ve talep edildiği takdirde incelemeye uygun biçimde elektronik ortama kaydedilerek mahkemeye ibraz edileceği hükme alınmıştır. Elektronik ortamda tutulan defterler açısından ise, elektronik defterlerin ibrazına ilişkin TTK ve HMK’ da herhangi bir açık hükme yer verilmemiş; fakat bu husus EDGT’ de öngörülmüştür. Anılan tebliğin ilgili hükmüne göre, elektronik defterler; TTK, Vergi Kanunları ve diğer düzenlemelerde öngörülen süreler içerisinde elektronik, manyetik veya optik araçlar vasıtasıyla eksiksiz ve okunabilir şekilde ibraz edilmelidir (EDGT m. 4.1-c). Yine söz konusu defterlerin ibraz yükümlülüğü kapsamına; elektronik defter ve beratların doğruluğuna, bütünlüğüne ve değişmezliğine ilişkin olan her türlü kayıt ve veri, veri tabanı dosyası, saklama ortamı ile doğrulama ve görüntüleme araçlarının tümü girmektedir (EDGT m. 4.1-ç). EDGT m. 4.1- ç’ ye göre ibraz yükümlülüğü, elektronik defterlere istenildiğinde kolaylıkla erişebilmeyi, anlaşılır ve eksiksiz bir biçimde görüntüleyebilmeyi ve okunabilir kağıt baskılarını üretebilmeyi sağlayacak şekilde yerine getirilmelidir.
6762 sayılı TTK’ da defterlerin ibraz edilebilmesi için bir takım şartlar öngörülmüştü (6762 sayılı TTK m. 80/1). Anılan hükme göre, defterlerin ibrazı için haklı bir menfaatin varlığının ispat edilmesi ve mahkemenin ispat bakımından defterlerin ibrazını zorunlu görmesi gerekmekteydi (6762 sayılı TTK m. 80/1). Ancak gerek 6102 sayılı TTK’ da gerekse HMK m. 222’de defterlerin ibrazı için herhangi bir şart
503
“Bu durumda zaman itibariyle uygulanması gereken 6762 sayılı TTK’ nın 80 ve 81. ve HMK ‘ nın 219 vd maddeleri (HUMK’ nın 326 vd maddeleri) uyarınca davalının tutmak zorunda olduğu ticari defterlerin ibrazı için davalı tarafa mehil verilerek oluşacak sonuç çerçevesinde bir karar vermek gerekirken eksik incelemeye dayalı, yazılı şekilde davanın reddine karar verilmesi doğru olmamış kararın bu nedenle davacı yararına bozulmasına karar vermek gerekmiştir” (Y. 11. HD, 25.06.2014 tarihli, E. 2014/6114, K. 2014/12050, http://www.hukukmedeniyeti.org/karar/119006/yargitay-11-hukuk-dairesi-e-2014-6114-k-
137
öngörülmemiştir. 6102 sayılı TTK ve 6100 sayılı HMK’ da defterlerin ibrazının herhangi bir şarta bağlanmamış olması, hâkime defterlerin ibrazına karar verme hususunda geniş bir takdir hakkı tanımaktadır504
.
TTK m. 84/1 ve HMK m. 219/2’de, ticari defterlerin uyuşmazlıkla ilgili kısımlarının, tarafların katılımı ile inceleneceği hüküm altına alınmıştır. Her ne kadar ibrazda, ihtilafa konu olan kısmın inceleneceği öngörülmüş ise de, defterlerin sahibi lehine delil olması için HMK m. 222/2’de öngörülen şartları taşıdığının tespiti bakımından tüm defterlerin incelenmesi önem arz etmektedir505. Zira defterlerin açılış ve kapanış onaylarının yapıldığının, kanuna göre eksiksiz ve usulüne uygun olarak tutulduğunun saptanabilmesi, tüm defterlerin incelenmesi sonucunda mümkündür. Yine tüm defter kayıtlarının birbirini doğruladığının tespit edilmesi, defterlerin sadece uyuşmazlık konusuna ilişkin kısmının ibrazı ile olanaklı değildir. Başka bir ifade ile ibrazı istenen defterlerdeki kayıtların birbirini doğruladığı, defterlerin tümünün incelenmesi ile belirlenebilir.
Ticari defterlerin, HMK m. 222/2’de öngörülen şartlara uygun olarak tutulmuş olduğunun belirlenmesinden sonra, defterlerde uyuşmazlıkla ilgili kayıtlar tespit edilerek, tarafların katılımıyla incelenir506. Ancak, ticari defterler üzerinde uyuşmazlıkla ilgili kısımlar, tarafların katılımıyla incelense de, ihtilaf konusu kayıtlar, objektif iradeye sahip kimseler tarafından belirlenmelidir507. Yine delil olarak başvurulan ticari defterlerde, uyuşmazlık konusu ile ilgili kayıtların tayin edilebilmesi için defterlerin tamamının incelenmesi gerekmektedir508. O halde, defterlerin tümünün incelenmesi, yalnızca defterlerin kanunda öngörülen şartları sağlayıp sağlamadığının ve uyuşmazlık konusu kısımların tespiti bakımından önemli olup, delil olarak kullanılacak kısım ise yalnızca uyuşmazlıkla ilgili kısımdır509 . 504 Topal, s. 177 505 Domaniç/Ulusoy, s. 327 506 Topal, s. 177
507 Topal, s. 181; Bu hususta bkz. 502 No.lu dipnot 508
Topal, s. 181
509
138
e. Ticari Defterlerin İbraz Edilmemesinin Sonucu
Delillerin diğer tarafın defterlerine hasredilmesi halinde, diğer tarafın defterlerini ibrazdan kaçınmasının sonucu HMK m. 222/5’de öngörülmektedir. Buna göre delillerini hasreden taraf, yani defterlerin ibrazını talep eden taraf, iddiasını ispat etmiş sayılır. Ancak HMK m. 222’ye göre uyuşmazlığın her iki tarafının tacir olduğu durumlarda taraflardan birinin defterlerini ibraz etmemesi halinde, defterleri ibraz etmemenin sonuçları düzenlenmemiştir. Bu konuda, TTK m. 4/2 ve TTK m. 83/2’ de, HMK’ ya yapılan atıf nedeniyle HMK m. 220 hükmü kıyasen uygulanabilir510
.
HMK m. 220/2 gereğince, ibrazı istenen belgelerin mahkemeye ibraz edilmemesi halinde, belgelerin elinde bulunmadığını iddia eden tarafa, mahkemece böyle bir belgenin elinde bulunmadığına, özenle aradığı halde bulamadığına ve nerede olduğunu da bilmediğine ilişkin yemin teklif edilir. Taraf, elindeki belgeyi süresi içinde ibraz etmez, ibraz etmemesine ilişkin geçerli bir mazeret göstermez ya da kendisine teklif edilen yemini yerine getirmezse, belgenin içeriği konusunda mahkeme, karşı tarafın beyanını kabul edebilir (HMK m. 220/3). Bu hususta Yargıtay, “Davalıların haksız rekabet eylemi sabit
olduğuna göre, mahkemece HMK’ nın 220. (HUMK m.330, 331, 332.) maddesi uyarınca, asıl davada davalı şirkete ait ticari defterlerini sunması için kesin mehil verilmesi, kendisine verilen sürede defterlerini ibraz etmez ve aynı sürede delilleriyle birlikte ibraz etmemesi hakkında kabul edilebilir bir mazeret göstermez ise duruma göre belgenin içeriği konusunda diğer tarafın beyanının kabul edilebileceğinin ihtar edilmesi ve sonucuna göre davacının maddi tazminat talebi konusunda bir karar verilmesi gerekirken, yazılı şekilde hüküm kurulması doğru görülmemiş, kararın bu nedenle asıl davada davacı yararına
bozulması gerekmiştir” şeklinde karar vermiştir511
.
Yukarıda da belirtildiği üzere, her ne kadar ticari defterlerin ibrazında uyuşmazlıkla ilgili kısımların inceleneceği öngörülmüş ise de, defterlerin sahibi lehine delil olması için HMK m. 222/2’de belirtilen şartlara uygun olarak tutulduğunun tespiti bakımından defterlerin tamamının incelenmesi önemlidir. Bu açıdan görülüyor ki, defterlerini ibrazdan
510 Topal, s. 182; “ 511 Y. 11. HD, 27.11.2014 tarihli, E. 2013/18216, K. 2014/18514, http://www.hukukmedeniyeti.org/karar/118972/yargitay-11-hukuk-dairesi-e-2013-18216-k-2014-1851/ Erişim; 04.04.2017
139
kaçınan tarafın defterlerinin; kanuna göre eksiksiz ve usulüne uygun olarak tutulduğunun, defterlerin içerik bakımından birbirini doğruladığı tespit edilemeyeceğinden, defterlerini ibrazdan kaçınan taraf, iddiasını ispat edemeyecektir512
.
4. Ticari Defterlerle Birlikte Dayanak Belgelerin de İbrazının Gerekip