Ancak, “insan duyularıyla algılanan” kavramına tanım içinde yer verilmemesi yerinde olmamıştır102.
II. Tasarım Türleri
Tasarımların türlere ayrılmasında farklı yöntemler söz konusudur.
Tasarımcılar, tasarımı tasarlanan ve tasarımın uygulandığı ürünü esas alarak tasarımları konularına göre türlerine ayırma eğilimdedirler. Örneğin: çevresel tasarımlar, ürün, grafik ve ambalaj tasarımları gibi.103. Bazı hukukçuların, tasarımları çevresel tasarımlar, ürün tasarımları, grafik ve bilgi verici tasarımlar olmak üçe ayırdıkları görülmektedir104. Bu ayrımda tasarımların uluslararası sınıflandırılmasına ilişkin Locarno Sözleşmesi’ nin 105 etkisi söz konudur.
Tasarım hukuku bakımından, 554 sayılı KHK’ da belirtilen ürün tanımına girmek kaydıyla, ürün çeşidinin kural olarak bir önemi bulunmamaktadır106. Öğretide yapılan yorumlar ve hukuki açıdan taşıdıkları önem dikkate alındığında tasarımları, tescilli ve tescilsiz tasarımlar, işlevsel ve estetik tasarımlar, iki ve üç boyutlu tasarımlar şeklinde üçlü bir ayrıma tabi tutmak mümkündür.
A. Tescilli ve Tescilsiz Tasarımlar
Tescilli ve tescilsiz tasarımlar, kavram bazında ele alındığında şunlar
söylenebilir:
101 Aksi yönde bkz. KORKUT/HASDOĞAN/EVYAPAN, s. 386; ETMK, Taslak Üzerine Görüşler 1, s.2. Tasarımcılar, eski tanımın korunması gerektiğini; söz konusu tanımın uygulamada sorun yarattığına ilişkin herhangi bir veriye rastlanmadığını dile getirmekte ve şu tanımı önermektedirler: “ Tasarım, bir ürünün tümünün veya bir parçasının veya üzerindeki süslemenin, çizgi, genel hatlar,
şekil, biçim, renk, doku, malzeme veya esneklik gibi insan duyularıyla algılanan özelliklerin oluşturduğu bütünü ifade eder”.
102 KORKUT/HASDOĞAN/EVYAPAN, s. 386; ETMK, Taslak Üzerine Görüşler 1, s. 2. 103 BORJA DE MOZOTA, s. 11-15.
104 Bkz. SULUK, Tasarım Hukuku, s. 78; SUTHERSANEN, ss.17-19; TEKİNALP, Fikri, s. 613. 105
Sözleşme hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Aşağıda s. 45-46 ve Locarno sınıflandırmasının güncel listesi için bkz. www.wipo.int/classifications/en/classifications.html.
Tasarımlar, tescil kriterine göre, tescilsiz ve tescilli tasarımlar olmak üzere ikiye ayrılır. Tescilli tasarımlar, Türk Hukukunda 554 sayılı KHK hükümlerine; tescilsiz tasarımlar ise genel hükümlere tabidir (554 sayılı KHK m.1). Tescilsiz tasarımlar, marka ve fikir ve sanat eserlerine ilişkin hükümlerin yanı sıra şartları varsa haksız rekabete ve kişiliğin korunmasına ilişkin hükümlerle de korunabilecektir107. İki tasarım türünde “çoklu koruma ilkesi”108 çerçevesinde birden
çok hüküm grubunun bir arada uygulanması da mümkündür109.
Tescilsiz tasarımlar, dünyadaki hukuk düzenlerinin çoğunda genel düzenlemelere tabi olup yalnızca İngiliz ve Topluluk Hukuku’nda tescilsiz koruma sisteminin yanında ikinci bir koruma modeli ile özel olarak korunmuşlardır110. Tescilsiz tasarımlar, Topluluk Hukukunda ilk kamuya sunulduğu tarihten itibaren 3 yıl süreyle korunurken; tescilli tasarımlar, 25 yıllık bir korumadan yararlanır.
Tescilsiz tasarımların özel olarak korunması gereği, özellikle moda, tekstil ve ambalaj gibi tasarımların piyasaya sürülme, kullanılma ve yenilenme döngüsünün çok kısa olduğu sektörlerde kendini göstermektedir111. Tasarım sayısının fazla olduğu bu sektörlerde fikri emek, çaba ve sermaye harcanarak yaratılan ve geliştirilen bazı tasarımlar, pazar koşulları nedeniyle tescilin ekonomik bulunmaması, tescil işlemlerinin çok yavaş işlemesi ve tasarım sahiplerinin bu konudaki bilgisizlik ve duyarsızlıkları gibi nedenlerle korunamamaktadır112.
Tescilli tasarımlar, sahibine verdiği inhisari haklarla tasarım hakkı sahibinin daha açık ve güvenilir bir ortamda korunmasını sağlamakla birlikte tescil süreci, para
106 Bu kuralın bir takım istisnaları vardır. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. SULUK, Tasarım Hukuku, s. 78.
107
TEKİNALP, Fikri, s. 613 ve aynı yönde bkz. KARAHAN, Sami/ SULUK, Cahit/ SARAÇ, Tahir/ NAL, Temel: Fikri Mülkiyet Hukukunun Esasları, Seçkin, Ankara 2007, s. 21. ŞEHİRALİ, Feyzan Hayal: “Türk Hukukunda Tasarımlara Yönelik Uygulamalar (Özellikle Tescilsiz Tasarımların Korunma Yolları)”, www.abgm.adalet.gov.tr/8-2-TR_Sehirali,pdf, s.1, 10.10.2007 (Anılış:Tasarımlara Yönelik Uygulamalar).
108 Geniş bilgi için aşağıda bkz. s. 60 vd. 109 TEKİNALP, Fikri, s. 613.
110 SULUK, Tasarım Hukuku, s. 61. Topluluk hukukundaki düzenleme hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Aynı Yazar, Topluluk Tasarımı, s. 139-149.
111 ETMK, Taslak Üzerine Görüşler 1, s. 12. Aynı yönde bkz. SULUK, Tasarım Hukuku, s. 62. 112 Aynı yönde bkz. GÜRLER, Cemalettin: “Takı Tasarımlarının Korunması”, FMR, C.2, S. 2002/4, s. 58; SULUK, Tasarım Hukuku, s. 62; GÜNEŞ, Uygulama Sorunları, s. 29.
ve zaman kaybına yol açmakta ve korumaya ilişkin hükümler, çoğu zaman gerçek anlamda hukuk güvenliğini sağlayamamaktadır. Tescilsiz tasarımlar da ise hak, herhangi bir formaliteye gerek kalmadan kendiliğinden doğmaktadır113. Bu nedenle yasa koyucuların tescilli ve tescilsiz tasarımların korumasına ilişkin hükümler arasındaki dengeyi iyi kurmaları gerekmektedir.
B. İşlevsel ( Fonksiyonel/Faydalı) ve Estetik Tasarımlar
Modern tasarım anlayışında tasarımcı, insan ihtiyaç ve isteklerine hizmet
eden ürünleri yaratmak için bulunduğu yeri, zamanı ve sosyal şartları dikkate alır114. Bu nedenle bu şartlara bağlı olarak tasarımların kimi sadece insan duygularına/zevkine, özellikle görme duyusuna hitap eder ki bu tasarımlara estetik tasarımlar denir115. Örneğin, bir ipek kadın şalı üzerindeki motifler116, bir bıçağın üzerinde işlenmiş olup bıçağın kullanımında herhangi bir fonksiyonu bulunmayan süslemeler117 gibi. Bazı tasarımlar ise, ürünün kullanımın amacına yöneliktir118 ve bir ihtiyaca cevap verir ki bu tasarımlara da işlevsel tasarım denir. Örneğin, ütü masası119 ve bir şişenin görünümü gibi. Zira bir şişenin görünümü farklı tasarımlarla
şekillendirilebilmekle birlikte, bu alternatiflerin tümünün şişeden beklenen fonksiyonu gerçekleştirebilmesi için gerekli tüm teknik özellikleri içermesi gerekir120. Suluk’ a göre, işlevsellik kavramı, ürünün teknik işlevi olup estetik özelliğin zıddıdır. Yazar, estetik özelliğin iki ve üç boyutlu tasarımlarda; işlevselliğin ise sadece üç boyutlu tasarımlarda bulunabileceğine dikkat çekmekte ve genellikle
113 Ayrıntılı bilgi için bkz. SULUK, Tasarım Hukuku, ss.172-177. 114 SUTHERSANEN, s. 12.
115
SULUK, Tasarım Hukuku, s. 67; TEKİNALP, Fikri, s. 16; ŞEHİRALİ, Tasarımlara Yönelik Uygulamalar, s. 2.
116 TEKİNALP, Fikri, s. 16.
117 ŞEHİRALİ, Tasarımlara Yönelik Uygulamalar, s. 2. Aynı yönde SULUK, s. 67. Yazar, işlevsellik kavramının ürünün teknik işlevini olup estetik özelliğin zıddı olarak kullanmaktadır ve estetik özelliğinin iki ve üç boyutlu tasarımlarda; işlevsel tasarımların ise sadece üç boyutlu tasarımlarda bulunabileceğini belirtmektedir.
118 ŞEHİRALİ, Tasarımlara Yönelik Uygulamalar, s. 2. 119
TEKİNALP, Fikri, s. 16’.
120 ŞEHİRALİ, Tasarımlara Yönelik Uygulamalar, s. 2. Yazar, işlevsel tasarımlardan teknik fonksiyonun zorunlu kıldığı tasarımları anlamaktadır. Nitekim Suluk, bu duruma başka yazarlar açısından işaret etmiştir. Bkz. SULUK, Tasarım Hukuku, s. 68.