İnsan Duyularıyla Algılanabilen Görünüm

ürünü oluşturan parçaları…” ifadesi kullanılmış ve bileşik ürün kavramı,

tanımlanmıştır90. Böylece tasarım hakkının korunması açısından önem arz eden bileşik ürün kavramı, açıklığa kavuşturulmuştur.

2. İnsan Duyularıyla Algılanabilen Görünüm

Tasarımın tanım unsurlarından biri de ürün ve ürün parçasının “insan

duyularıyla algılanabilen görünümü” dür. Bu kavram, kaynak AT Tasarım Yönerge

ve Tüzük Taslaklarında ve yasalaşan metinlerde kullanılmamıştır. AT Tasarım Yönergesi’ nin m.1/a ve Tasarım Tüzüğü’nün 3/a maddelerinde “malzemenin cinsi”( the choice of materials) sayılmıştır. Bu maddelerin Resmi Yorum’unda91

“malzemenin cinsi”nin yani sıra ağrılığından ve esnekliğinde bahsedilmektedir92.

Tasarımın taşıyabileceği özellikler, 554 sayılı KHK m.3/a’ da “çizgi, şekil,

biçim, renk, doku, malzeme, esneklik” şeklinde sınırlayıcı olmayan bir ifade ile

sayılmıştır93. Burada önemli olan tasarımın konu aldığı ürün ve ürün parçasının görünümünün insan duyularıyla algılanabilen bir “özellik” taşımasıdır94. Tanımda geçen “görünüm” kavramı, tasarımın sadece görme duyusu ile algılanabileceği izlenimi vermektedir. Ancak, “görünüm” kavramı “insan duyularıyla algılanabilen”

90

Taslağın 2/c hükmüne göre, “Bileşik ürün: Sökülüp takılma yoluyla değiştirilebilen veya yenilenebilen bileşen parçalardan oluşan ürünü” ifade eder. Taslağın ilk metninde, bileşik ürün tanımına “ …aralarında fiziki bağlılık bulunan…” ifadesi ekliydi. Endüstriyel Tasarımcılar Meslek Kuruluşu (ETMK), Türk Patent Enstitüsü’nün istemi üzerine kuruma sunduğu görüşünde bu ifadenin bileşik ürün kavramını sınırlayacağı ve farklı bir içtihata yol açacağını belirtmiş ve bu ifadenin çıkarılması önermiştir. Kanımızca, meslek kuruluşundan gelen bu öneri çerçevesinde bu ifade, son taslağa konulmamıştır. Bkz. ETMK, Taslak Üzerine Görüşler 1, s. 3.

91 _{Green Paper on the Legal Protection of Industrial Design ( Bundan sonra Yeşil Kitap olarak} anılacaktır) , III/F/5131/91-EN, 5(4)(3)(1).

92 _{Bu konuda bkz. SUTHERSANEN, Uma: Design Law in Europe, London 2000, s. 14;} TEKİNALP, Fikri, s. 613. SULUK, Yedek Parça Tasarımı, s. 62; TEKİNALP, Fikri, s. 610 dpn.1. Fakat Avrupa Parlamentosu, tasarım uzmanlarının savunduğu bu tanım şekline karşı çıkmakta tasarımın insan duyuları içinde göze hitap eden özelliğinin önemli olduğunu, bu hususun tanımda vurgulanması gereğini vurgulamaktadır. Bkz. SUTHERSANEN, s. 13; ARIKAN, Tasarımların FSEK Çerçevesinde Korunması, s. 73 dn 7.

93 _{Aynı yönde bkz. TEKİL, s. 238; SULUK, Tasarım Hukuku, s. 58.} 94

TEKİL, s.238. Yazar, bu durumu rengin tek başına tescil edilmesinin mümkün olmamakla birlikte değişik renklerin kompozisyonu içeren desen veya bir malzemenin olağan kullanım alanı dışında başka bir nesneyi biçimlendirmek üzere değerlendirilmiş şeklin tasarım olarak tescil edilebileceğini belirtmektedir.

ifadesiyle ele alındığında tasarımın işitme95, dokunma gibi diğer duyularla da algılanabileceği anlaşılmaktadır96.

Tanımda sayılan özellikler arasında “doku, malzeme ve esneklik” de yer almaktadır. Bu nedenle, insanın görme duyusu dışında diğer duyularıyla algıladığı: Örneğin, boyun kireçlenmesi hallerinde kullanılan boyunluğun boyna ve çeneye uygunluğunun biçimi, plastiğin amaca uygun ölçüde esnekliği ya da katılığı ile üstündeki kumaşın terletici olamaması gibi97 özellikler, görünüme katkı sağlamak koşuluyla tasarım korumasından yararlanır98. Aksi görüş, tasarımı salt “biçim”e veya “görünüş”e indirgemek olur ki; bu durum, 554 sayılı KHK’ nın koruma alanının daraltılması anlamına gelir99.

Tasarımların Korunması Hakkında Kanun Taslağı m.2/a’ da yapılan tasarım tanımda100 AT tasarım düzenlemelerinde yer alan tanıma uyum sağlamak amacıyla “

insan duyularıyla algılanan” kavramına yer verilmemiş; çeşitli “unsur ve özelliklerin oluşturduğu bütün” yerine “…özelliklerden kaynaklanan görünüm…”

ifadesi getirilmiştir. Kanımızca bu düzenleme, ancak görünüme yansıyan özelliklerin

95 _{Aynı yönde bkz. HASDOĞAN, Yansımalar, s. 25; Aksi yönde bkz. SULUK, Tasarım Hukuku, s.} 38. Tasarımcı Hasdoğan, tasarımın görme, dokunma duyusu yanında işitme duyusuyla da algılanabileceğini ifade ederken Suluk, AT Tüzük Taslağının madde gerekçesinde olduğu gibi tasarımın işitme ve koklama duyusuyla algılanamayacağını belirtmektedir. Kanımızca tasarımın algılanmasını üç duyu organı ile sınırlamak tasarım tanımına uygun değildir. Tanımda sayılan özellikler, sınırlayıcı değildir. Bu nedenle tasarımın “görünüm”e (bu kavramı biçim ya da görünüşe indirgememek gerekir) katkısı olan sesinde korunabilmesi gerekir. Buna karşı 554 sayılı KHK’ nın 34. maddesinde yer alan bu tür özelliklerin görsel anlatımının nasıl gerçekleşeceği, savunulabilir. Ancak bu savunma, diğer dokunma ve esneklik gibi özellikler için de geçerlidir. Nitekim bu duruma Suluk da dikkat çekmiştir. Bkz. s. 60. Ayrıca bağlayıcı olamamakla birlikte TPE tarafından 1997 de yapılan 554 sayılı KHK’ nın tanım maddesinin İngilizce çevirisinde “sound/ses”e yer verilmiştir. Bkz. TEKİL, s.237 dn 20.

96 _{Aynı yönde bkz. HASDOĞAN, Yansımalar, s.25; SULUK, Yedek Parça Tasarımı,} s.61;KORKUT/HASDOĞAN/EVYAPAN, s. 385; TEKİNALP, Fikri, s. 610.

97 _{Örnek, TEKİNALP, Fikri, s. 17’ den alınmıştır.}

98 _{Aynı yönde bkz. TEKİL, s. 238; SULUK, Tasarım Hukuku, s. 60; ATAMER, s. 31. Ancak Suluk,} malzemenin cinsi, esneklik gibi özelliklerin tasarım korumasında tek başına belirleyici unsur değil tali unsur olduğunu bu nedenle de tek başına koruma göremeyeceğini; tasarımın diğer özellikleri ile bir araya geldiğinde korunabileceğine ifade etmektedir. Yazar, söz konusu özelliklerin tek başına koruma görebilmesinin istisnai bir durum olduğunu renk kombinasyonu örneği ile açıklamaktadır ki kanımızca, bu örnekte korunan tek başına renk değil renklerin kompozisyonudur.

99

“Biçim”e indirgemenin yanlışlığına Tekinalp, işaret etmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. TEKİNALP, s. 610; “görünüş”e indirgemenin yanlışlığına ise tasarımcılar işaret etmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. HASDOĞAN, Yansımalar, s. 23-25.

korunabileceğini açık bir şekilde ortaya koymaktadır ve bu nedenle yerindedir101. Ancak, “insan duyularıyla algılanan” kavramına tanım içinde yer verilmemesi yerinde olmamıştır102.

II. Tasarım Türleri

Tasarımların türlere ayrılmasında farklı yöntemler söz konusudur.

Tasarımcılar, tasarımı tasarlanan ve tasarımın uygulandığı ürünü esas alarak tasarımları konularına göre türlerine ayırma eğilimdedirler. Örneğin: çevresel tasarımlar, ürün, grafik ve ambalaj tasarımları gibi.103. Bazı hukukçuların, tasarımları çevresel tasarımlar, ürün tasarımları, grafik ve bilgi verici tasarımlar olmak üçe ayırdıkları görülmektedir104. Bu ayrımda tasarımların uluslararası sınıflandırılmasına ilişkin Locarno Sözleşmesi’ nin 105 etkisi söz konudur.

Tasarım hukuku bakımından, 554 sayılı KHK’ da belirtilen ürün tanımına girmek kaydıyla, ürün çeşidinin kural olarak bir önemi bulunmamaktadır106. Öğretide yapılan yorumlar ve hukuki açıdan taşıdıkları önem dikkate alındığında tasarımları, tescilli ve tescilsiz tasarımlar, işlevsel ve estetik tasarımlar, iki ve üç boyutlu tasarımlar şeklinde üçlü bir ayrıma tabi tutmak mümkündür.

A. Tescilli ve Tescilsiz Tasarımlar

Tescilli ve tescilsiz tasarımlar, kavram bazında ele alındığında şunlar

söylenebilir:

101 _{Aksi yönde bkz. KORKUT/HASDOĞAN/EVYAPAN, s. 386; ETMK, Taslak Üzerine Görüşler} 1, s.2. Tasarımcılar, eski tanımın korunması gerektiğini; söz konusu tanımın uygulamada sorun yarattığına ilişkin herhangi bir veriye rastlanmadığını dile getirmekte ve şu tanımı önermektedirler: “ Tasarım, bir ürünün tümünün veya bir parçasının veya üzerindeki süslemenin, çizgi, genel hatlar,

şekil, biçim, renk, doku, malzeme veya esneklik gibi insan duyularıyla algılanan özelliklerin oluşturduğu bütünü ifade eder”.

102 _{KORKUT/HASDOĞAN/EVYAPAN, s. 386; ETMK, Taslak Üzerine Görüşler 1, s. 2.} 103 _{BORJA DE MOZOTA, s. 11-15.}

104 _{Bkz. SULUK, Tasarım Hukuku, s. 78; SUTHERSANEN, ss.17-19; TEKİNALP, Fikri, s. 613.} 105

Sözleşme hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Aşağıda s. 45-46 ve Locarno sınıflandırmasının güncel listesi için bkz. www.wipo.int/classifications/en/classifications.html.