Telli Çalgılar

a. Bağlama ve Ailesi

Anadolu’nun hemen hemen her bölge ve yöresinde yaygın olarak icra edilen bağlama ve ailesi, Türk halk müziğinin sevilmesinde ve etkili oluşunda en önemli etkendir. Bunun yanı sıra, yörelere göre çeşitli düzen ve tavırlarla çalınıyor olması da bu sazı daha cazip hale getirmiştir. “Bu çalgılar, çeşitli boylarda ve değişik adlarla bütün Türk dünyasında da yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu aileye giren çalgılara ülkemizin çeşitli yerlerinde bağlama, saz, divan sazı, meydan sazı, tambura, cura on iki telli, çöğür, bozuk, ırızva, kopuz vb. adlar verilmektedir” (Ozanoğlu, 2011: 64). “Bağlamanın gövde kısmı armudumsu biçimde ağaçlardan oyularak yapıldığı gibi dilimler halinde de yapılmaktadır. Tekne kısmında her cins ağaç kullanılır. Uzunca bir sapı vardır, sap üzerine kirişten veya misinadan 13 ile 30 arasında perde bağlanır. Perdelerin ileri geri kaydırılma imkânına sahip olması ise Bağlama ile her tür müziğin çalınabilmesine imkân sağlamaktadır” (Açın, 1994: 89).

Meydan Sazı: “Genellikle meydanlarda ve genel yerlerde çalındığı için bu ad verilmiştir. 12 tel takıldığı için 12 telli de denilen sazımızda da 30-32 perde vardır. Bas ses veren bas telleri takılır. Gerekli tellerin kalın oluşu çalım güçlüğü vermektedir. Tel boyu 112-115 cm’dir” (Emnalar, 1998: 59). “En ince teli 35-40 numaradır. Davudi bir sesi vardır ve gayet sade bir şekilde çalınır. Fiziksel yapısı oldukça büyük olması nedeniyle, icrası da oldukça zor olmaktadır. Bu nedenle icracılar meydan sazı çalmaktan kaçınmaktadırlar.

Ölçüleri:

Sap boyu: 70 cm Tel boyu: 112 cm

Form eni ve derinliği: 31.5 cm’dir” (Açın, 1994: 90-94).

Divan Sazı: “Meydan Sazından biraz daha küçüktür. Üçerli gruplar halinde 9 teli vardır. Boyu takriben 102-104 cm’dir. Uzun havalardaki açılışlarda anlamlı ve mistik bir hava yaratır. Divan sazının tel düzeni tanburanın bir oktav pesidir. Ses genişliği 2 oktavdır” (Emnalar, 1998: 60). “Bazı icracılar alta 3, ortaya ve üste ikişerli olmak üzere 7 tel de takmaktadırlar. Meydan sazının alt teli “la” sesine, divan sazının alt teli ise “re” sesine akort edilir. Bağlama ailesi sazlarında, genel olarak alt tellerin akortları değişmez. Değişen orta ve üst tellerin akortlarıdır” (Açın, 1994: 91). “Ölçüleri:

Tekne Boyu: 49cm. Sap boyu: 65 cm. Bütün boy: 136 cm. Tel sayısı: 3 çift Perde: 19

Akort: C-G-D” (Ozanoğlu, 2011: 64). “Tel boyu: 104 cm

Form eni ve derinliği: 29.5 cm’dir” (Açın, 1994: 94).

Bağlama: “En çok kullanılan halk çalgımızdır. Bu yüzden diğer bağlama ailesi aletleri de bu isimle anılırlar. Birçok yöremizde de enstrüman anlamında saz da denilir. Teller üçerli veya ikişerli olabilir. 18-24 perdesi vardır. Orta ve üst tellerin değişik düzenlere akordu ile birçok düzende çalınabilir. Bağlamanın ses genişliği 2 oktavdır” (Emnalar, 1998: 60). “Üçerli gruplar halinde 6 ile 9 tel takılır. Alt telleri la

sesine akort edilir. Bağlama düzeni alt la, orta re, üst mi, ayrıca 19 ayrı düzende çalınır. Ölçüleri: Form boyu: 42 cm Sap boyu: 55 cm Tel boyu: 88 cm

Form eni ve derinliği: 25 cm’dir” (Açın, 1994: 91-94).

Tanbura (Tambura): Bağlamadan bir boy küçüktür. 3 grup halinde 6 teli vardır. Her grupta tel oktavlı akort edilir. Alt ve üst tellerin yanına bir sırma, orta telin yanına bir cim (cin) teli takılır. Ses genişliği 2 oktavdır (Emnalar, 1998: 60). “Bu çalgıya halk arasında saz, bağlama, çöğür gibi adlar verilmektedir.

“Ölçüleri:

Tekne Boyu: 38 cm. Sap boyu: 50 cm. Bütün boy: 108 cm. Tel sayısı: 3 çift Perde: 19

Akort: c’-g-d’ ” (Ozanoğlu, 2011: 65). “Tel boyu: 80cm

Form eni ve derinliği: 22.8 cm’dir” (Açın, 1994: 94).

Çöğür: “Cura ile tanbura arasında bir sazdır. Curadan büyük tanburadan küçüktür. Boyu 60-70 cm civarındadır. Anadolu’nun her yöresinde çalınır. Bağlama düzeni, aşık düzeni, avşar düzeni gibi isimlerle adlandırılan çöğür düzeni üç tellide olduğu gibidir. 15 perdesi vardır” (Emnalar, 1998: 60). Açın (1994: 89) çalışmasında

çöğürü, divan sazına yakın büyüklükte 9 ile 6 tel takılan ve 15 perdesi bulunan, alt iki tel la orta tellerin birisi la diğeri re, üst telleri sol sesinde akort edilen saz olarak tarif etmiştir. Cura ile karıştırıldığını, curanın adı geçen sazın bir oktav daha tizi ve küçüğüne dendiğini belirtmiştir.

Cura Bağlama: Curadan büyük bağlamadan küçüktür. Çöğür ile karıştırmamak gerekir. Boyu çöğürden büyüktür (Emnalar, 1998: 61). “6 telli, seri ve oynak çalınması gereken melodiler için çok kullanışlı bir sazdır” (Açın, 1994: 92).

Cura: Tezene ile çalınan bağlama ailesinin en küçük çalgısıdır. Kastamonu yöresinde bodur ve küçük olarak adlandırılır. Kastamonu’da bulgara da denmektedir. Boyu 50 cm civarındadır. Akordu, bağlama kara düzen akordunun bir oktav tizidir. Ses genliği 2 oktavdır (Emnalar, 1998: 61). “7-16 perdesi, 3-6 teli bulunmaktadır. Düzeni alttan üste doğru la-re –re olarak akortlanır. Burdur yöresinde bağlama düzenine akortlanmış curaların tezene yerine parmakla çalındığı görülmüştür” (Açın, 1994: 93).

“Ölçüleri:

Tekne Boyu: 25cm. Sap boyu: 30 cm. Bütün boy: 65 cm. Tel sayısı: 3 çift Perde: 13

Akort: c’’-g’-d’’ ” (Ozanoğlu, 2011: 69).

Üç Telli: Adını tellerden almıştır. Boyu 36-46 cm arasındadır. Parmak ile çalınır. Burdur ve yöresinde boğaz havaları işaret parmağı ile vurularak çalınır. Bu çalış şekline döğme denir. Güney Ege bölgesinde yaygındır. Genellikle bağlama düzeni kullanılır. İki Telli: Cura bağlama büyüklüğündedir. İki tane teli vardır. Adının çiftetelli oyunu ile ilgisi olduğu sanılmaktadır (Emnalar, 1998: 61).

Parlak (2000) çalışmasında iki telli ve üç telli bağlamalar ile ilgili, (…) ses bir buçuk oktav ses kapasitesine sahip olup perdeler tampere sistemdedir. Perde sayıları yedi ile on iki arasında değişen bu sazlarda alt tel (açık) la kabul edildiğinde perdeler; la, si bemol, si, do, do diyez, re, mi, fa, fa diyez, sol, la. Bu sazlarda re diyez ve sol diyez perdeleri bulunmamaktadır. Metal perdeler bu yöreye has bir teknikle bağlanmaktadır. Günümüzde ise misina perde kullanımına geçilmiştir (s. 119).

Bulgari: Müslümanlığı kabul etmiş bulunan bazı Bulgar Türk oymakları Trakya yoluyla Anadolu’ya inerek Toroslara komşu bazı yerlerde konaklamışlardır. Bulgari sazının onlardan geldiği anlaşılıyor (Emnalar, 1998: 61). “4 telli olduğu gibi 2 tellilerine de rastlanır. 16 perdeli Güneyde ve Kayseri yöresinde görülür” (Açın, 1994: 92).

Tar: Azerbaycan başta olmak üzere, Özbekistan, Türkmenistan, Gürcistan, İran, Türkiye’de Kars dolaylarında çok eskiden beri kullanılan müzik aletlerinden bir tanesi özellikle de Azerbaycan müzik sanatının ayrılmaz parçasıdır (Emnalar, 1998: 65). “Bu çalgının sesi genellikle mandolin ve buzukiyi andırır. Ancak daha değişik ses rengine sahiptir. Tar Türk halk çalgıların tümüyle uyum içinde kullanılabilir. En iyi uyum, iki ya da daha çok tar’ın birlikte çalınmasıyla elde edilir.

Ölçüleri: Boyu: 86 cm. Kol boyu: 57 cm. Tekne boyu: 29 cm. Tel sayısı: 11 Akort: cc’-g-c’ ” (Ozanoğlu, 2011:107).