F. Kaynakları
1. Telif Kaynakları
es-SadruĢĢehîd Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın dibacesinde verdiği bilgilere göre eserini aĢağıdaki beĢ temel kaynaktan yararlanarak telif ettiğini belirtmiĢtir. Bu kaynakların her birine bir harf ile iĢarette bulunmuĢtur. Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın telifinden olduğu gibi
el-Fetâva‟l-kübrâ‟yı telif ederken de aynı kaynaklardan yararlandığını belirtmek
istiyoruz.
a. Kitâbü’n-Nevâzil, Ebü‟l-Leys Semerkandî (ٌْٕٛا)
Ebü‟l-Leys Semerkandî Hanefi fıkhı sahasında eĢsiz çalıĢmalar yaparak geliĢimine katkı yapmıĢtır. Onun Kitâbü‟n-Nevâzil‟i Hanefi mezhebinde nevâzil literatürü alanında ilk telif edilen eserdir. Eserde Ebü‟l-Leys Semerkandî‟nin kendisiyle birlikte meĢayıhtan on kiĢinin görüĢlerine yer verilmiĢtir.359
Kitâbü‟n-Nevâzil‟in ġemsü‟l-Ġslam matbaası tarafından Haydarâbâd‟da 1354/1936 yılında yapılan baskısı ve Daru‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye tarafından es-Seyyid
358 Tashif: Birbirine benzeyen harflerden oluĢan kelimelerin nokta veya harekelerinin değiĢtirilerek yazılması anlamına gelir. bk. Emrullah ĠĢler, “Tashif”, DİA, XL/128.
Yusuf Ahmed‟in tahkikiyle Beyrut‟ta 2004 yılında yapılan neĢri Ebü‟l-Leys Semerkandî‟ye ait değildir; çünkü her iki baskıda farklı sayfalarda ġemsüleimme Serahsî (ö. 483/1090), Pezdevî, es-SadruĢĢehîd (ö. 536/1141) ve Fahruddin Kâdîhan‟dan (ö. 592/1195) nakiller360 yapılmıĢtır. Bu nakiller eserin Ebü‟l-Leys Semerkandî‟ye ait olmasını imkânsız kılmaktadır.361
Haydarâbâd ve Beyrut‟ta Ebü‟l- Leys Semerkandî‟ye nispet edilerek yapılan hatalı neĢirler Burhânüddin Mergînânî‟nin (ö. 593/1197) Muhtârâtü‟n-Nevâzil adlı eseridir. Muhtârâtü‟n-
Nevâzil 2010 yılında Ahmed Salih Ahmed Gyunesh tarafından yüksek lisans tezi
olarak tahkik edilmiĢ ve daha sonra ĠrĢad Kitabevi tarafından Ġstanbul‟da neĢrildilmiĢtir. Muhtârâtü‟n-Nevâzil‟in en kapsamlı dört ciltlik neĢri Halid Seyfullah er-Rahmanî‟nin tahkikiyle New Delhi‟de Müessesetü Ġfa tarafından 2013 yılında yapılmıĢtır.
b. ‘Uyûnü’l-mesâil, Ebü‟l-Leys Semerkandî (ٓ١ؼٌا)
Ebü‟l-Leys Semerkandî‟nin Ebû Hanife ve öğrencilerinin zahirü‟r-rivaye dıĢındaki görüĢlerinin (nadirü‟r-rivaye) derlediği önemli kayanaklardandır. Eseri, Abdürrezzak el-Kadirî, Haydarâbâd‟da 1960‟te; Selahaddin en-Nâhî Bağdat‟ta 1385- 1387/1965-1967 yılları arasında, Seyyid Muhammed Mühenna, Beyrut‟ta 1998 yılında neĢretmiĢtir.362
c. el-Vâkıât, Ebü‟l-Abbas en-Natıfî et-Taberî (ٚاٌٛا)
Natıfî‟nin (ö. 446/1054) nevâzil literatürü ile ilgili telif ettiği önemli eseridir. es-SadruĢĢehîd‟in Kitâbü‟l-Vâkıât‟ının telif kaynaklarındadır. Nâtıfî‟nin el-Vâkıât‟ı kendisinden sonraki birtakım nevâzil yazarlarının baĢvurduğu kaynak eserlerden olup günümüze ulaĢmamıĢtır. BaĢka bir ifadeyle henüz gün yüzüne çıkmadığını söyleyebiliriz. Süleymaniye Kütüphanesi Hasan Hüsnü PaĢa nr. 1/345‟te Nâtıfî‟nin el-Vâkıât‟ı Ģeklinde kaydedilen eser Eyyüp Said Kaya‟nın belirttiğine göre içinde daha sonraki fakihlerden nakiller barındırması sebebiyle ona ait olması imkânsızdır. Kaya, Hasan Hüsnü PaĢa nr. 1/345‟te kayıtlı nüshanın Kadrî Efendi diye meĢhur olan Abdulkadir b. Yusuf‟un (ö. 1083/1704) el-Fetâva‟l-Kadriyye‟si (el-Fetâva‟l-
360
bk. Fetâva‟n-Nevâzil (Haydarâbâd 1354/1936), s. 138, 163, 350; (Beyrut 2004), s. 64, 208, 209, 240, 435.
361 Ġshak Yazıcı, “Semerkandî, Ebü‟l-Leys”, DİA, XXXVI/474. 362 Yazıcı, “Semerkandî, Ebü‟l-Leys”, DİA, XXXVI/474.
Kâdiriyye‟si) olabileceğini söylemiĢtir.363 Vâkıâtü‟l-Müftîn adıyla da anılan eser 1301/1884 yılında Bulak‟ta neĢredilmiĢtir.364
d. el-Fetâvâ, Ebû Bekir Muhammed b. Fazl el-Buharî (ءبجٌا)
Buhârâ Ġmamı olarak bilinen Ebû Bekir Muhammed b. Fazl‟ın (ö. 381/991)
el-Fetavâ ve Fetâva‟l-Fazlî adlı eseri günümüze ulaĢmayan önemli eserlerdendir. es-
SadruĢĢehîd‟in Kitâbü‟l-Vâkıât‟ının telif kaynaklarından biri olup çok sayıda fıkhî mesele aktarmıĢtır. Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın önsözünde es-SadruĢĢehîd‟in Muhammed b. Fazl‟ın Fetava‟sı ifadesi bunun eser mi fetvalar mı olduğu net değildir. Ancak es- SadruĢĢehîd‟in Ġbn Mâze diye Ģöhret bulan yeğeni Burhânüddin el-Mergînânî
Muhîtü‟l-Burhânî‟de “Fetâva‟l-Fazlî‟nin ġehâdât bölümünde geçtiği üzere” (َ یفٚ
ٍعفٌاَیٚبزفَدادبٙش
ٟ ), ve “Fetâva‟l-Fazlî‟de böyle zikredildiğine göre (َٜٚبزفَٟفَشورَازک٘ ٍٟعفٌا)” Ģeklindeki365
atıflarından el-Fetavâ ve Fetâva‟l-Fazlî‟nin Muhammed b. Fazl el-Buharî‟nin fetvaları (görüşleri) değil telif ettiği eseri anlaĢılmalıdır. Nitekim Murteza Bedir de Fetâva‟l-Fazlî‟nin Muhammed b. Fazl‟ın günümüze ulaĢmayan telif eseri olduğuna vurgu yapmıĢtır.366
et-Tecnîs ve‟l-mezîd‟in tahkikli neĢrini yapan Muhammmed Emin el-Mekkî Ebû Bekir Muhammed b. Fazl‟ın eserinin elyazma nüshalarını kataloglardan aradığını, fakat bu eserle ilgili herhangi bir nüshaya ulaĢamadığını belirtmiĢtir.367
el-
Fihrisü‟ş-şâmil li‟l-mahtûtât‟ta Süleymaniye Kütüphanesi Atıf Efendi nr. 1169‟da Fetâva‟l-Fazlî isimiyle, AĢır Efendi nr. 386/8‟de el-Fetâva, el-Fevâid adıyla iki adet
elyazma nüsha müellifi belirtilmeden kaydedilmiĢtir. Nüshaları maalesef inceleme imkanımz olmadı.368
e. Fetâva Ehli Semerkand, Müellifi Meçhül )ٓ١غٌا(
es-Sadruşşehîd‟in Kitâbü‟l-Vâkıât‟ının telifinde yararlandığı eserlerdendir. Fetâva Ehli Semerkand bazı araĢtırmacılar tarafından Semerkant‟lı âlimlerin
363
Kaya, Hanefi Mezhebinde Nevazil Literatürünün Doğuşu ve Ebü‟l-Leys es-Semerkandi‟nin Kitabü‟n-Nevazil‟ı, s. 97; Özcan, Tahsin, “Natıfî”, DİA, XXXII/438.
364 Özel, “Kadri Efendi”, DİA, XXIV/141.
365 bk. Ġbn Mâze, Muhîtü‟l-Burhânî, III/45, 59, 190, 243, 563, IV/232, 314, 320, VI/547, 548, 576, VIII/79.
366 Bedir, Buhara Hukuk Okulu, s. 90.
367 Mergînânî, et-Tecnîs ve‟l-mezîd (NeĢredenin giriĢi), I/58. 368 el-Fihrisü‟ş-şâmil li‟l-mahtûtât (el-Fıkh ve usûlihi),VII/53, 820.
fetvaları Ģeklinde algılanmıĢsa da gerçeği yansıtmamaktadır. Muhammed Emin el-
Mekkî et-Tecnîs ve‟l-mezîd‟e yazdığı mukaddimede “Fetâva Ehli Semerkand isimli bir eseri kaynaklarda bulamadım, bu isimde bir eserin var olup olmadığını da bilmiyorm, muhtemelen bundan kasıt Semerkant‟lı fakihlerin farklı zamanlarda dağınık bir Ģekilde verdikleri fetvalar olup es-SadruĢĢehdid bu fetvaları kendi eserinde toplamıĢtır”369
demiĢtir. Ancak Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın içinde bir yerde “Fetâva
Ehli Semerkand‟da zikredildiğine göre” (ذٕلشّعًَ٘أَٜٚبزفَٟفَشور) Ģeklinde370 geçmiĢtir ki, onun eser olduğunu açıkça göstermektedir.
Aynı Ģekilde es-SadruĢĢehîd‟in yeğeni Burhânüddin el-Buharî‟nin Muhîtü‟l-
Burhânî‟de Fetâva Ehli Semerkand‟ın Kerahiyye bölümünde geçtiği üzere” ( یفٚ
خ١٘اشو
ذٕلشّعًَ٘أَٜٚبزف ), ve “Fetâva Ehli Semerkand‟ın Nikâh bölümünde böyle geçtiği üzere (ذٕلشّعَ ً٘أَ ٜٚبزف ػبىٔ یفٚ)” Ģeklindeki371 atıflarından telif eser olduğu anlaĢılmaktadır.
Elimzde mevcut elyazma kataloglarda Fetâva Ehli Semerkand‟in müstakil bir nüshasına ulaĢamadık. Ancak el-Fihrisü‟ş-şâmil li‟l-mahtûtât‟ta TaĢkent Birunî Doğu AraĢtırmaları Enstitüsü (ġarkĢinaslık Enstitüsü) Kütüphanesi‟nde nr. 2638‟de kayıtlı Fetâva Semerkandî adlı bir elyazma eser bulunmaktadır.372
Eseri temin edemediğimiz için muhtevası hakkında bilgimiz yoktur.
Kısaca tanıtımını yaptığımız Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın telif kaynaklarına bakıldığında Hanefi mezhebinin dört temel fıkıh merkezi veya ekolü nevâzil kapsamında karĢımıza çıkar: Belh Fıkıh Ekolü, Irak Fıkıh Ekolü, Buhârâ Fıkıh
Ekolü, Semerkand Fıkıh Ekolü.
Bunlar Ebü‟l-Leys Semerkandî‟nin (ö. 373/983) Kitâbü‟n-Nevâzil ve „Uyûnü‟l-mesâil adlı eserleri çerçevesinde Belh Fıkıh Ekolü, Ebü‟l-Abbas en- Natıfî‟nin (ö. 446/1054) el-Vâkıât‟ı çerçevesinde Irak Fıkıh Ekolü, Ebû Bekir
369
Mergînânî, et-Tecnîs ve‟l-mezîd (NeĢredenin giriĢi), I/58. 370 Kitabü‟l-Vâkıât, vr. 74a.
371 bk. Ġbn Mâze, Muhîtü‟l-Burhânî, II/197, III/5, 59, 213, 374, 536, IV/208, 225, V/435. 372 el-Fihrisü‟ş-şâmil li‟l-mahtûtât (el-Fıkh ve usûlihi),XII/85 Müstedrek kısmında.
Muhammed b. Fazl‟ın (ö. 381/991) el-Fetâvâ‟sı çerçevesinde Buhârâ Fıkıh Ekolü ve
Fetâva Ehli Semerkand çerçevesinde Semerkand Fıkıh Ekolü‟dür.373
Belh Fıkıh Ekolü: Ebü‟l-Leys Semerkandî yukarıda adı geçen iki eseriyle
Belh Fıkıh Ekolü‟nü temsil etmesinin nedeni Semerkant‟lı olmasına rağmen Belh‟e
gitmiĢ ve Belh meĢayıhından olan hocası Ebû Ca„fer el-Hindivânî‟den (ö. 362/972) fıkıh öğrenmiĢtir. Uzun süre Belh‟te yaĢayan Ebü‟l-Leys Semerkandî orada vefat etmiĢ ve hocasının kabri yanında defnedilmiĢtir.374
Belh‟li fakihlerin çoğunun fıkhî görüĢlerini biz Ebü‟l-Leys Semerkandî‟nin eserlerinden öğrenebilme imkânımız vardır. Ebü‟l-Leys Semerkandî‟nin ders aldığı Buhârâ‟lı ve Belh‟li hocalarından hareketle fıkıh silsilesi tespit edilebilir. Nitekim hocası Ebû Ca„fer el-Hinduvanî‟nin fıkıh eğitimi silsilesinden375
onun fıkıh silsilesini aĢağıdaki gibidir: 1- Ebü‟l-Leys Semerkandî el-Belhî (ö. 373/983)
2- Ebû Ca„fer el-Hinduvânî el-Belhî (ö. 362/973) 3- Ebû Bekir el-A„meĢ (ö. 340/951)
4- Ebû Bekir el-Ġskâf el-Belhî (ö. 333/944) 5- Muhammed b. Seleme el-Belhî (ö. 278/891) 6- Ebû Süleyman el-Cûzcânî (ö. 200/816)
7- Muhammed b. Hasan eĢ-ġeybânî (ö. 189/805) 8- Ebû Hanîfe (ö. 150/767)
Irak Fıkıh Ekolü: Ebü‟l-Abbas en-Natıfî Irak Hanefî fakihlerinin önde gelenlerinden olup, “vâkıât veya nevâzil” türünde eser veren âlimlerdendir. Onun fıkıh tahsili silsilesi Ģöyledir:376
1- Ebü‟l-Abbas en-Natıfî (ö. 446/1054) 2- Ebû Abdullah el-Cürcânî (ö. 398/1007)377 3- Ebû Bekir el-Cessâs (ö. 370/981)
373
bk. Bedir, Buhara Hukuk Okulu, s. 95.
374 Vaiz-i Belhî, Fezâil-i Belh, s. 311-316; KureĢî, el-Cevâhirü‟l-mudıyye, II/196; Ġbn Kutluboğa, Tacü‟t-teracim (DımaĢk 1992), s. 310; Davudî, Tabakâtü‟l-müfessirin, II/346; Leknevî, el- Fevâidü‟l-behiyye, s. 220; Muhammed Mahrus Abdüllatif el-Müderris, Meşayıhu Belh mine‟l- Hanefiyye, I/51,71.
375 Mehmet Erdoğan “Hinduvanî”, DİA, XVIII/118. 376 Tahsin Özcan, “Nâtıfî”, DİA, XXXII/438.
4- Ebü‟l-Hasan el-Kerhî (ö. 340/952) 5- Ebû Saîd el-Berdaî (ö. 317/929)378 6- Ebû Hâzim el-Kadî (ö. 292/905)379 7- Îsâ b. Ebân (ö. 221/836)
8- Muhammed b. Hasan eĢ-ġeybânî (ö. 189/805) 9- Ebû Hanife (ö. 150/767)
Bağdat‟ta yaĢayan Nâtıfî, burada ders vermiĢ ve 446/1054 yılında Rey‟de vefat etmiĢtir.380
Eyyüp Sait Kaya ve Murteza Bedir‟in de vurguladığı gibi onun el-
Vâkıât adlı eserinde Irak fakihlerinden rivayet edilen nevâzil meselelerinin önemli
bir kısmını bir araya getirdiği söylenebilir.381
Buhârâ Fıkıh Ekolü: Ebû Bekir Muhammed b. Fazl‟ın (ö. 381/991) el-
Fetâvâ‟sı ile Buhârâ Fıkıh Ekolü‟nün temsilcilerindendir. Buhârâ‟nın Kumar veya
Kemar köyüne nispetle Kemârî nispesiyle tanınır. Zamanının güvenilir fakihlerinden olan Muhammed b. Fazl çevre bölgelerden çoğu fakih ondan ders almıĢtır. Fıkıh eğitimini el-Üstaz lakabıyla meĢhur olan Abdullah b. Muhammed es-Sübezmûnî‟den (ö. 340/952) almıĢtır. Muhammed Ġsmail b. el-Hüseyin ez-Zahid (ö. 402/1011), Ebû Ali el-Hüseyin en-Nesefî (ö. 424/1032) yetiĢtirdiği talebelerdendir. Tabakât kitaplarında verilen bilgilere göre onun fıkıh silsilesi Ģöyledir:382
1- Ebû Bekir Muhammed b. Fazl (ö. 381/991)
2- Abdullah b. Muhammed es-Sübezmûnî (ö. 340/952) 3- Ebû Hafs es-Sagîr‟den (ö. 263/877)
4- Ebû Hafs el-Kebîr‟in (ö. 216/832)
5- Muhammed b. Hasan eĢ-ġeybânî (ö. 189/805) 6- Ebû Hanife (ö. 150/767)
378 Hayatı hakkında detaylı bilgi için bk. KureĢî, el-Cevâhirü‟l-mudıyye, I/163-166.
379 Hayatı hakkında detaylı bilgi için bk. KureĢî, el-Cevâhirü‟l-mudıyye, II/366-368; Kasım Kırbıyık, “Ebû Hâzim el-Kâdî”, DİA, X/158.
380
KureĢî, el-Cevâhirü‟l-mudıyye, I/113; Ġbn Kutluboğa, Tacü‟t-teracim (DımaĢk 1992), s. 102; Temîmî, et-Tabakâtü‟s-seniyye, II/71; Kınalızâde, Tabakâtü‟l-Hanefiyye, II/62-64; Leknevî, el- Fevâidü‟l-behiyye, s. 36; Ziriklî, el-A„lâm, I/213.
381 Kaya, Hanefi Mezhebinde Nevazil Literatürünün Doğuşu ve Ebu‟l-Leys Semerkandî‟nin Kitabu‟n- Nevazil‟ı, s. 97; Bedir, Buhara Hukuk Okulu, s. 95.
382 KureĢî, el-Cevâhirü‟l-mudıyye, II/107; Ali el-Kârî, el-Esmarü‟l-ceniyye, II/613-614, Kınalızâde, Tabakâtü‟l-Hanefiyye, III/10; Leknevî, el-Fevâidü‟l-behiyye, s. 184-185.
Semerkand Fıkıh Ekolü: Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta Fetâva Ehli Semerkand‟la Semerkand fıkıh merkezinden ortaya çıkan fetvalara Ģahit olmaktayız. Kitâbü‟l-
Vâkıât‟ın 5‟te birini oluĢturan bu eserin müellifi bilinmemektedir.