B. Kitâbü‟l-Vâkıât‟a Yapılan Atıflar
III. TAHKĠKTE ESAS ALINAN NÜSHALARDAN ÖRNEK VARAKLAR
Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Kara Mustafa PaĢa, nr. 312/18979, vr. 2a
Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Kara Mustafa PaĢa, nr. 312/18979, vr. 415b
SONUÇ
Tahkikini yaptığımız Kitâbü‟l-Vâkıât es-SadruĢĢehîd‟in Hanefî mezhebi nevâzil literatürü alanında beĢ farklı kaynaktan yararlanarak hicrî VI. asrın ilk çeyreğinde telif ettiği önemli çalıĢmalardandır.
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın telifinde kullanılan beĢ eser Hanefî mezhebinin Belh,
Buhârâ, Semerkant ve Irak‟tan oluĢan dört farklı fıkıh merkezinde meydana gelen ilmî birikimi aktarması bakımından dikkate değer bir çalıĢmadır.
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın ismi kaynaklarda ve nüshaların kapaklarında Fetava‟l- Vâkıât, el-Fetâva‟l-kübrâ, Fetâva‟l-Hüsâmî, el-Ecnas, el-Vâkıât, Vâkıâtü‟l-Hüsâmî,
Vâkıâtü‟s-Sadrişşehîd ve el-Vâkıâtü‟l-Hüsâmîyye gibi farklı Ģekillerde
kaydedilmiĢtir. Ancak kitabın doğru ismi müellifin önsözünde Kitâbü‟l-Vâkıât Ģeklinde verdiği isimdir.
Otuz‟dan fazla eserin atıf yapıldığı bu çalıĢma onun ilmî değerini göstermesi açısından önem arzetmektedir. Müellifin eserini telifederken kullandığı kaynakların bir kısmı henüz gün yüzüne çıkmasa da Kitâbü‟l-Vâkıât yoluyla bunlardan dolaylı da olsa yararlanma imkânı buluyoruz. Bu açıdan da eser önemi haizdir.
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın eksik olduğu, Ģehit edilmesi neticesinde tamamlanamadığı
ile ilgili bazı müstensihlerin ortaya attığı iddiaları bilimsel olarak kanıtlayabilmiĢ değiliz. Ancak Kitabü‟l-Ġcârat‟tan sonraki bölümlerde nüsha farkları, metinerdeki düĢüklük ve ibarelerdeki birtakım eksiklikler Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın sonradan tamamlandığı iddialarını doğrular niteliktedir. Yeğeni ve öğrencisi olan Burhânüddîn el-Buhârî Tetimmetü‟l-Fetâva‟da ve Mergînânî et-Tecnîs ve‟l-mezîd‟de es- SadruĢĢehîd Ģehit düĢtüğü için eserini tamamlayamadığını ifade etmiĢlerdir. Fakat bu eserin el-Fetâva‟l-kübrâ mı? yoksa Kitâbü‟l-Vâkıât olduğunu belirtmemiĢlerdir. Nüsha incelemelerimiz sonucunda Merginânî‟nin et-Tecnîs ve‟l-mezîd‟i el-Fetâva‟l-
kübra‟yı ilaveler tamamlamak maksadıyla yazdığı anlaĢılmıĢtır. Yine aynı Ģekilde
elyazma nüsha incelemelerimiz neticesinde Burhânüddîn el-Buhârî‟nin Tetimmetü‟l-
Fetâva‟yı el-Fetâva‟s-sugra üzerine yazdığını söyleyebiliriz.
Tespit edebildiğimiz kadarıyla Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın dünya kütüphanelerinde toplam 36 nüshası bulunmaktadır. Bunların bazıları eksiktir ve belirli bölümlerden
oluĢmaktadır. Tam nüshaları arasında mukabeleli nüshalar da bulunmaktadır. Tahkik çalıĢmamızda müellifin vefatına yakın bir dönemde istinsah edilmiĢ mukabeleli ve tashih edilmiĢ üç nüshayı esas almıĢ bulunmaktayız.
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın muhtevasına bakılacak olursa toplumda günlük hayatta
insanların birbiriyle olan münasebetlerinde en çok karĢılaĢtıkları evliklik, boĢanma, yemin, adak ve alıĢveris konularına ağırlık verilmiĢtir. Esasen fıkıh literatüründeki nevâzil türünün öne çıkan özellikleri de budur.
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın muhtevasına bakıldığında ileride sorulması mutemel olan
farazî meselelerin çözümüne de yer verilerek fıkhî düĢüncenin geliĢmesi amaçlanmıĢtır. Bu husus Hanefî ekolünün bir tercihidir. Mezhebe ait birçok eserde bunun görülmesi mümkündür.
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın incelemelerinden sonra bir fıkhî terim olan nevâzil veya
vâkıâtı kapsayıcı bir biçimde yeniden Ģöyle tanımlanabileceği kanaatindeyiz:
Nevâzil, sonraki dönem müctehidlerin kendilerine sorulan, vuku bulan veya sorulması ve vuku bulması mutemel olan fıkhî meselelerle ilgili mezhep imamlarından görüş bulunmayan veya görüş bulunsa da onlardan sonra değişen siyasî, sosyal ve ekonomik şartlar neticesinde müctehidlerin onlara muhalefet ederek birtakım fıkhî metotlarla elde ettikleri çözümler ve bunları içine alan metinlerin bütününe denir.
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın bazı bölümlerinde (kitâblarında) sembol harflarla belirtilen
telif kaynakların tümünden mesele nakledilmemesinin iki temel nedeni olabilir: Birinci: Müellif Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın bazı bölümlerinin (kitâblarının) altına telif kaynaklarından dikkate değer bir mesele bulamadığından ilgili kaynaklar için bab oluĢturmamıĢtır.
Ġkincisi: Müstensihlerin ihmali sebebiyle bu bablar kitaba yazılmamıĢ olabilir.
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta meĢayıhın farklı konulardaki görüĢlerinin yanında
Ġctihadlarının oluĢumunda değiĢen sosyal Ģartlar ve zamanla meydana gelen geliĢmeler etkili olmuĢtur denilebilir.
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta örfe dayalı hükümlerin varlığı dikkat çekicidir. Bu özellik
sosyolojik olarak da ilgiyi haketmektedir. Bunun yanında eserde Hanefiler ile özdeĢleĢmiĢ bulunan istihsan prensibinin de çok iĢletildiğini görebilmekteyiz.
Tahkik çalıĢmamızın değerlendirme kısmında bizden önceki araĢtırmacıların onun hayatı, eserleri ve ailesiyle ilgili eksiklerinin giderilmesine özen gösterilmiĢ hatalı olduğu düĢünülen bilgilere iĢaret edilerek düzeltilmesi yönünde gayret gösterilmiĢtir.
ÇalıĢmamızı tamamlarken ileride es-SadruĢĢehîd hakkında yapılacak çalıĢmalarla ilgili bazı önerilerimizi de kaydetmek istiyoruz:
1- Bir fıkıh usulü âlimi de olan es-SadruĢĢehîd‟in bu alandaki faaliyetleri bir araĢtırma konusu yapılabilir.
2- Henüz tahkik edilemeyen fürû-ı fıkha dair eserleri çalıĢmalara konu edilebilir.
3- Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta örfün yeri ve önemi üzerine yapılacak bir çalıĢma dönemin sosyolojisi ile ilgili önemli ipuçları verebilir.
BĠBLĠYOGRAFYA
Aclûnî, Ġsmail b. Muhammed (ö. 1162/1749), Keşfü‟l-hafâ ve mezi‟l-ilbas (thk. Yusuf b. Mahmud el-Hac Ahmed), DımaĢk 1421.
Adenevî, Ahmed b. Muhammed (ö. h. XI. asır), Tabakâtü‟l-müfessirîn (thk. Süleyman b. Salâh Kazzi), 1. bs., Medine 1417/1997.
Ali el-Kârî, Nuruddin Ali b. Sultan (ö. 1014/1605), el-Esmârü‟l-ceniyye fi esmâi‟l-
Hanefiyye (thk. Abdülhasan Abdullah Ahmed), 1. bs., Bağdat 1430/2009.
______, el-Esrarü‟l-merfua fi‟l-ahbari‟l-mevzua (thk. Muhammed es-Sabbağ), 2. bs., Beyrut 1406/1986.
Anonim, Tezkiretü‟l-mülûk, (nĢr. Muhammed Debir Siyakî), Tahran 1332/1913. Apaydın, H. Yunus, “Kerhî”, DİA, XXV (285-287), Ġstanbul 2002.
Aruzî Semerkandî, Ahmed b. Ömer (ö. 552/1157), Mecme„u‟n-nevâdir =Çehar
Makale (thk. Muhammed Kazvînî, nĢr. Muhammed Muin), Tahran 1958.
Atar, Fahrettin, “Fetva”, DİA, XII (486-496), Ġstanbul 1995.
Avfî, Nûrüddîn Muhammed b. Muhammed (ö. 629/1232), Lübâbü‟l-elbâb (ed. Edward Granville Browne, Mirza Muhammed b. Abdülvehhab Kazvînî‟nin ta„likleri ile birlikte), Leiden 1903-1906.
Aynî, Bedruddin Muhammed b. Ahmed (ö. 855/1451), el-Binâye şerhu‟l-Hidâye, 1. bs., Beyrut 1420/2000.
Bağdatlı Ġsmail PaĢa (ö. 1338/1920), İzahu‟l-meknûn fi‟z-zeyli alâ keşfi‟z-zunûn (Haz. ġerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge), Ġstanbul 1945.
______, Hediyyetü‟l-ârifîn esmâü‟l-müellfin ve asâru‟l-musannifin (Haz. Kilisli Rifat Bilge, Ġbnülemin Mahmud Kemal Ġnal), Ġstanbul 1951.
Bahcıvan, Seyit, “Yazma Eserlerin Tahkikinde Metodolojik Problemler”, Selçuk
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2006, sayı: 21, (s. 61-69), Konya
2006.
Barthold, Vasillii Vladimirovic (ö. 1930), Türkistannâme (Far. Çev. Kerim KiĢaverz), 2. bs., Tahran 1366/1987.
Bedir, Murteza, Buhârâ Hukuk Okulu, Gözden GeçirilmiĢ 2. bs., Ġstanbul 2014. Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin (ö. 458/1066) el-Cami li şuabi‟l-iman,
(thk. Abdülali Abdülhamid Hamid, ed. Muhtar Ahmed en-Nedevî), 1. bs Mumbay/Rıyad. 1423/2003.
Bilmen, Ömer Nasuhî (ö. 1971), Hukuk-i İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu, Ġstanbul ts.
Boynukalın, Mehmet, Fıkıh Usûlü Alimleri ve Eserleri, Ġstanbul 2017.
______, “el-Câmi„u‟s-Sagir li‟l-Ġmâm Muhammed b. el-Hasen eĢ-ġeybânî, Dirâse Tevsîkıyye Tahlîliyye Nakdiyye”, İslâm Araştırmaları Dergisi, sayı: 20 (1- 38), Ġstanbul 2008.
Bosworth, C. E., Galmard, J., M. Athar Ali, “Sadr”, EI, VIII (748-751), Leiden 1995. Brockelmann, Carl (ö. 1956) Tarihu‟l-edebi‟l-Arabî (Ar. Çev. Abdühalim en-Neccâr,
Ramazan Abdüttevvab), Kahire 1977.
Buharî, Tahir b. Ahmed (ö. 542/1147), Hulasatü‟l-fetâva Min bidayeti Kitâbi‟l-Gasb
ila nihayeti kitâbi‟ş-Şufa (thk. Âla Abdullah Hamud es-Sadun, YL tezi el-
Camiatü‟l-Ġslamiyye), Bağdat 2009.
Burhân, Muhammed Hüseyin b. Halef Tebrizî, Burhân-ı kât„i ( thk. Muhammed Muin, ReĢidiye Ofset Baskısı Ġbn Sina KitâbfuruĢî‟nin maddi desteğiyle), 2. bs., Tahran H. ġ. 1342/1963.
Kallek, Cengiz, “Ġbn Semâa”, DİA, XX (313-314), Ġstanbul 1999.
Cevherî, Ġsmail b. Hammad (ö. 393/1003), es-Sıhah tâcü‟l-luğa ve sıhahu‟l-Arabiyye (thk. Ahmed Abdülgafur Attar, nĢr. Dârü‟l-Ġlm li‟l-melayin), 4. bs., Beyrut 1407/1987.
Cuzcânî, Abdülhakim ġer„î, İslam Hukuku Hanefi Mezhebi ve Türkistan Fakihleri (Özbekçe Kırıl harflerden Özbekçe Arap Harflerine Çev. Abdulgafur Detyar), Kabil 2015.
Çeker, Huzeyfe, “Hanefi Fıkıh Silsileleri (Ebu Hanife‟den Hicrî VI. Asrın Sonuna Kadar)”, İslam Hukuku Araştırmalar Dergisi, sy. 19 (s. 163-201), Konya 2012.
Dâîyü‟l-Ġslam, Seyyid Muhammed Ali, Ferheng-i Nizâm (nĢr. ġirket-i DaniĢ) 2. bs., Tahran 1362/1983.
Dâvûdî, Muhammed b. Ali (ö. 945/1538), Tabakâtü‟l-müfessirin (thk. Âlimlerden bir heyet) Beyrut ts.
Deny, Jean, “Sadr”, İA, X (s. 46), Ġstanbul 1979. Deny, Jean, “Sadrâzam”, İA, X (s. 46), Ġstanbul 1979.
Dihhuda, Ali Ekber (ö. 1956), Lugatnâme-i Dihhuda (Sazmân-ı Müdiriyet ve Bernamerizi-yi KiĢver) Tahran 1341-1342/1962-1963.
Efendioğlu, Mehmet, “Sem„ânî, Abdülkerîm b. Muhammed”, DİA, XXXVI (461- 462), Ġstanbul 2009.
el-Fihrisü‟ş-şâmil li‟l-mahtûtât (el-Fıkh ve usûlihi),Müessesetü Ali Beyt, Amman, I.
cilt: 1999, II., III. ve IV. cilt: 2000,. V. ve VI. cilt: 2001, VII. ve VIII. cilt: 2002, IX. ve X. cilt: 2003, XI. Ve XII. cilt: 2004.
el-Müderris, Muhammed Mahrus Abdüllatif, Meşayıhu Belh mine‟l-Hanefiyye ve ma
inferedü bihi min mesâili‟l-fıkhiyye, Bağdat 1978.
en-Nakib, Ahmed b. Muhammed Nasiruddin, el-Mezhebu‟l-Hanefî (Merahiluhu ve
tabakâtuhu, zavabituhu ve mustalahatuhu, hasaisuh ve müellefatuhu), Rıyad
1422/2001.
Erdoğan, Mehmet, “Hinduvânî”, DİA, XVIII (118), Ġstanbul 1998.
Eroğlu, Muhammed, “Hâkim el-CüĢemî”, DİA, XV (185-187), Ġstanbul 1997. es-SadruĢĢehîd, Ömer b. Abdilaziz (ö. 536/1141), Kitâbü‟l-Hîtân: dirâse fıkhiyye li-
ahkâmi‟l-binâ ve‟l-irtifâk; ve yelihi Kitâbü‟l-Vakf (thk. Abdullah Nezir
Ahmed Mezzi, Beyrut/Mekke 1435/2014.
______, el-Fetava‟s-sugrâ, Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 18980, Ġstinsah Tarihi: 584/1188.
______, el-Fetâva‟s-sugrâ, Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi nr. 1047. ______, Fetâva‟l-kübrâ, Sülemaniye Kütüphanesi, Karaçelebîzâde nr. 210.
______, Hayretü‟l-fukaha, Princeton Üniversitesi Kütüphanesi, nr. 690. New Jersy. ______, Kitâbü‟l-Vâkıât, Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi, nr. 573.
______, Kitâbü‟l-Vâkıât, Süleymaniye Ktp., Haci Selim Ağa, nr. 434 ve 435 (1 ve 2. Cilt).
______, Kitâbü‟l-Vâkıât, Sülemaniye Kütüphanesi, Veliyyüddin Carullah Efendi nr. 918.
______, Kitâbü‟l-Vâkıât, Sülemaniye Kütüphanesi, Fatih nr. 2491.
______, Kitâbü‟l-Vâkıât, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi nr. 18979.
______, Kitâbü‟n-Nafakat ma şerhihi (thk. Ebü‟l-Vefa el-Efgânî), Mumbay 1365/1945.
______, Kitâbü‟t-Tezkiye (thk Halid b. Zeyd el-Vezinanî) Mecelletü Camiatü‟l-İmam
Muhammed b. Suud el-İslamiyye, Rıyad, sy: 51, yıl: Ağustos 1426/2005.
______, Şerhu Edebi‟l-kâdî (thk. Muhyî Hilal es-Serhan), 1. bs., Bağdat 1397/1977. ______, Şerhu‟l-Cami„i‟s-sagîr (thk. Salah Avvad Cuma Abdullah el-Kubeysî,
Humeys Dehham Mazan ez-Zevbeî, Hatem Abdullah ġüveyĢ el-Ġsâvî), 1. bs., Beyrut 1427/2006.
______, „Umdetü‟l-fetâvâ (thk. AyĢe Biçer), BasılmamıĢ Dr. Tezi, Selçuk Üniversitesi SBE, Konya 2010.
______, „Umdetü‟l-müftî (thk. Hüseyin Aydın), BasılmamıĢ YL. Tezi, Erciyes Üniversitesi SBE, Kayseri 2014.
es-Suğdî, Ebü‟l-Hasan Ali b. el-Hüseyin Muhammed (ö. 461/1068), en-Nütefi fi‟l-
fetâva (thk. Salahuddin en-Nâhî), 2. bs., Beyrut 1404/1984.
Ezherî, Muhammed b. Ahmed (ö. 370/1980), Tehzîbü‟l-luğa, (thk. Muhammed Ġvaz Murib), 1. bs., Beyrut 2001.
Ferfur, Abdurrahman, el-Hafız, Muhammed Muti„, el-Müntekâ min mahtûtâti
maahadi‟l-Birûnî li‟d-dirasati‟ş-şarkıyye (nĢr. Merkezü Cuma el-Macid li‟s-
Sekafeti ve‟t-Türas), Dubai 1416/1995.
Frye, Richard Nelson (ö. 2014), Buhârâ destâverd-i kurûn-i vustâ (Far. Çev. Mahmoud Mahmoudy, nĢr. Büngah-i Tercüme ve NeĢr-i kitâb), 2. bs., Tahran 1348/1969.
Görgün, Tahsin, “Ġcî, Adudüddin”, DİA, XXI (410-414), Ġstanbul 2000.
Güney, Necmeddin, Kudûrî‟nin “Şerhu Muhtasari‟l-Kerhî” Adlı Eserinin „Siyer‟
Bölümünün Edisyon Kritiği, Selçuk Üniversitesi. SBE, BasılmamıĢ YL. Tezi,
Konya 2006.
HabeĢî, Abdullah Muhammed, Câmi„u‟ş-şurûh ve‟l-havaşî, Abu Dabi 2004.
Halil b. Ahmed, el-Halil b. Ahmed el-Ferâhidî (ö. 170/786) Kitâbü‟l-„Ayn (Tertib ve thk. Abdülhamid Hidâvî), 1. bs., Beyrut 1424/2003.
Hakim ġehîd, Muhammed b. Muhammed el-Mervezî (ö. 334/945), el-Kâfî fi‟l-fürû, Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 922.
Hamevî, Ahmed b. Muhammed ġihabüddin (ö. 1098/1686) Gamzu „uyûni‟l-besâir
şerhu‟l-Eşbah ve‟n-nezâir, 1. bs., Beyrut 1405/1985.
Hamidullah, Muhammed, “Serahsî, ġemsüleimme”, DİA, XXXVI (544-547), Ġstanbul 2009.
Ġbn Abidin, Muhammed Emin b. Ömer (ö. 1252/1836) Redd‟l-muhtar „ale‟d-Dürri‟l-
muhtar, 2. bs., Beyrut 1412/1992.
Ġbn Hacer, Ahmed b. Ali (ö. 852/1448), Tebsîrü‟l-muntebeh bi tahriri‟l-müştebeh (thk. Ali Muhammed el-Becâvî, Gözden Geçiren: Muhammed Ali en- Neccar), Kahire ts.
Ġbn Kutuboğa, Zeynüddin Kasım b. Kutluboğa (ö. 879/1474), Tacü‟t-teracim, (nĢr. Gustav Flügel), Leipzig 1862.
______, Tacü‟t-teracim (thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf), 1. bs., DımaĢk 1992.
Ġbn Mâze, Buhânüddin Mahmud b. Ahmed (ö. 570/1174?), el-Muhîtü‟l-Burhânî fi‟l-
fıkhı‟n-Nu„mânî (thk. Abdülkerim Sami el-Cündî), 1. bs., Beyrut 1424/2004.
______, Tetimmetü‟l-Fetâva, Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, nr. 1005.
Ġbn Tağrîberdî, Cemalüddin Yusuf b. Tağrîberdî (ö. 874/1469), en-Nücûmü‟z-zahire, Dâru‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye, 1. bs., Beyrut 1413/1992.
Ġbnü‟l-Abbâd, Ġsmail b. Abbad (ö. 385/995), el-Muhît fi‟l-luğa (thk. eĢ-ġeyh Muhammed Alu Yasin), 1. bs., Beyrut 1414/1994.
Ġbnü‟l-Esir, Ebi‟l-Hasan Ali b. Ebu‟l-Mukarrem (ö. 630/1233), el-Kamil fi‟t-tarih (thk. Ebu‟l-Fida Abdullah el-Kâdî), 1. bs., Beyrut 1407/1987.
Ġbnü‟Ģ-ġihne, Ahmed b. Muhammed (ö. 882/1477), Lisanü‟l-hükkâm, , 2. bs., Kahire 1393/1973.
ĠltaĢ, Davut, “Üsmendî”, DİA, XLII (388-389), Ġstanbul 2012.
Ġsnevî, Cemâlüddîn Abdürrahîm b. el-Hasan (ö. 772/1370), Tabakâtü‟ş-Şafiîyye (thk. Kemal Yusuf el-Hut), 1. bs., Beyrut 1407/1987.
ĠĢler, Emrullah, “Tashif”, DİA, XL (128-129), Ġstanbul 2011. ĠpĢirli, Mehmet, “Sadrazam”, XXXV (414-419), Ġstanbul 2008.
Kadîhân, Fahrüddîn Hasen b. Mansûr (ö. 592/1196) „Umdetü‟l-müftî (en-Nükâye fi
ilmi‟l-Hidâye), Rıyad Üniversitesi, Yazma Eserler Böümü nr. 2342.
Karabulut, Ali Rıza- Karanbulut, Ahmet Turan, Mu„cemu‟t-tarihi‟t-türasi‟l-İslamî fi
mektebâti‟l-âlem, Kayseri ts.
Karaman, Hayreddin, İslam Hukuk Tarihi, 4. bs., Ġstanbul 2004.
Katib Çelebî, Mustafa b. Abdullah (ö. 1067/1657), Keşfü‟z-zünûn „an esami‟l-kütüb
ve‟l-funûn (Haz. ġerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge), Ankara 1941.
Kavakçı, Yusuf Ziya, XI. ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Maveraünnehir
İslam Hukukçuları, Ankara 1976.
______, Hanefi Mezhebinde Nevazil Literatürünün Doğuşu ve Ebu‟l-Leys
Semerkandî‟nin Kitâbü‟n-Nevazil‟ı, Marmara Üniversitesi SBE., BasılmamıĢ
YL Tezi, Ġstanbul 1996.
Kazvînî, Zekeriyya b. Muhammed (ö. 682/1283), Âsâru‟l-bilâd ve ahbâru‟l-ibâd, Beyrut ts.
Kefevî, Mahmûd b. Süleyman (ö. 990/1582), Ketâ‟ibü a„lâmi‟l-ahyâr min fukahâ‟i
mezhebi‟n-Numâni‟l-muhtâr (thk. Saffet Köse, Murat ġimĢek, Hasan Özer,
Huzeyfe Çeker, GüneĢ Öztürk), Ġstanbul 2018.
Kehhâle, Ömer Rıza (ö. 1987), Mu„cemü‟l-mü‟ellifîn, 1. bs., Beyrut 1414/1993. Kılıçer, M. Esat, “Buhârî, Zahîrüddin”, DİA, XI (376-377), Ġstanbul 1992.
Kınalizâde, Alauddin b. Emrillah (ö. 979/1571), Tabakâtü‟l-Hanefiyye (thk. Muhyî Hilal es-Serhan), 1. bs., Bağdat 2005.
Kırbıyık, Kasım, “Ebû Hâzim el-Kâdî”, DİA, X (158-158), Ġstanbul 1994. Koca, Ferhat, “el-Fetâva‟l-Velvâliciyye”, DİA, XII (448-449), Ġstanbul 1995. Köse, Saffet, İslam Hukuk Tarihi, Gözden geçirilmiĢ 4. bs., Ġstanbul 2014.
______, “Fıkıh Literatürünün TartıĢmalı Ġki Eseri: el-Mecmû‟u‟l-Kebîr ve el- Mehâric fi‟l-Hiyel”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 2004, sayı: 3 [Prof. Dr. Hayreddin Karaman‟a Armağan], s. 289-312, Konya 2004.
______, İslam Hukukunda Hakkın Kötüye Kullanılması, Ġstanbul 1997.
KureĢî, Abdülkadir b. Muhammed (ö. 775/1373), el-Cevâhiru‟l-mudıyye fi
tabakâti‟l-Hanefiyye (thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv), 2. bs., Kahire
1413/1993.
______, el-Cevâhiru‟l-mudıyye fi tabakâti‟l-Hanefiyye (nĢr. Matbaatü Meclisi Dairetü‟l-maarifi‟n-nizâmiyye), Haydarâbâd ts.
Leknevî, Abdülhay (ö. 1304/1886), el-Fevâidü‟l-behiyye, Beyrut ts.
Mercânî, ġehabeddin b. Bahaiddin (ö. 1306/1889), Nâzûretü'l-hak fî farziyyeti‟l-işa
ve in lem yeğibi‟ş-şafak (thk. Orhan Encakar, Abdülkadir Yılmaz),
Mergînânî, Burhânüddin Ali b. Ebi Bekir (ö. 593/1196), et-Tecnîs ve‟l-mezîd (thk. Muhammed Emin Mekkî), Karaçî 1424/2004.
Mevsılî, Abdullah b. Mahmud (ö. 683/1284), el-İhtiyar li talil‟il-Muhtar (talik: Mahmud Ebû Dakika), Ġstanbul 1996.
Meydanî, el-Lübâb fi şerhi‟l-Kitâb, Beyrut ts.
Molla Hüsrev, Muhammed b. Feramerz (ö. 885/1480), Dürerü‟l-hükkâm şerhu
Gureri‟l-ahkâm, Kahire ts.
Mollaibrahimoğlu, Süleyman, Yazma Tefsir Literatürü, Ġstanbul 2007.
Muheymid, Ali b. Salih “el-Karahâniyyün ve cühüdihim fi neĢri‟l-Ġslam”, Mecelletü
Cami„ati‟l-İmam Muhammed b. Suud el-İslamiyye, sy: 16, yıl: 1417/1996.
Muînü‟l-fukarâ, Ahmed b. Mahmud, Tarih-i mollazâde der zikr-i mezârât-ı Buhârâ (thk. Ahmed Gulçin Meânî), Tahran H. ġ. 1339/1960.
Murteza Zebidî, Muhammed b. Muhammed (ö. 1205/1790), Tâcü‟l-„arûs min
cevâhiru‟l-kamûs, (thk. bir grup muhakkik tarafından yapılmıĢtır, nĢr.
Vüzâretü‟l-Ġlâm fi‟l-Kuveyt), Kuveyt 1965-1984.
Mv.F.(el-Mevsu„atü‟l-Fıkhiyye el-Kuveytiyye), XII (337-338), (nĢr. Vüzâretü‟l-evkaf
ve‟Ģ-Ģüüni‟l-Ġslamiyye, Zatü‟l-Selasil baskısı, 2. bs., Kuveyt 1408/1988. Nefisî, Ferheng-i Nefisi=Nâzimü‟l-etibbâ (Haz. Muhammed Ali Furuğî, nĢr.
KitâbfuruĢî-yi Hayyam), Tahran 1355/1976.
Nesefî (ö. 537/1142), el-Kand fi zikri ulemâ-i Semerkand (thk. Yusuf el- Hadi),Tahran 1420/1999.
______, el-Kand fi zikri ulemâ-i Semerkand (thk. Nazar Muhammed Faryâbî) Rıyad 1991.
Nesevî, ġihâbüddîn Muhammed b. Ahmed (ö. 647/1249-50), Sîretü‟s-Sultân
Celâliddîn Mengübertî (thk. Hafız Ahmed Hamdî), Kahire ts.
Nizamülmülk, Kıvâmüddîn Hasen b. Alî (ö. 485/1092), Siyasetnâme =Siyerü‟l-
mülûk (Haz. Hubert Dark, nĢr. Büngah-i Tercüme ve NeĢr-i Kitâb), 2. bs.,
Orhan, Mehmet Ali Natifi'nin el-Ecnas ve‟l-Furuk Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili, Erciyes Üniversitesi, SBE., BasılmamıĢ Dr. Tezi, Kayseri 1996.
Öğut, Salim, “Ebû Yusuf”, DİA, X (260-265), Ġstanbul 1994. Öngül, Ali, “Burhân Ailesi”, DİA, VI (430-432), Ġstanbul 1992.
Özaydın, Abdülkerim “Sencer”, DİA, XXXVI (507-511), Ġstanbul 2009.
Özcan, Abdülkadir, “Kara Mustafa PaĢa”, DİA, XXIX (246-249), Ġstanbul 2004. Özcan, Tahsin, “Natıfî”, DİA, XXXII (438-439), Ġstanbul 2006.
Özcan, Tahsin, “Veliyyüddin Cârullah”, DİA, XLIII/38-40.
Özel, Ahmet “Kadri Efendi”, DİA, XXIV (140-141), Ġstanbul 2001. ______, “SadruĢĢehîd” DİA, XXXV (425-427), Ġstanbul 2008. ______, Hanefi Fıkıh Alimleri, TDV yay., 2. bs., Ankara 2006.
Özgüdenli, Osman Gazi, “Merv”, DİA, XXIX (221-223), Ġstanbul 2004.
Pekolcay, Necle “Karahanlılar Döneminde Ġslamî Eserler”, İslam Medeniyeti, yıl: 1967.
Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman (ö. 603/1207), Râhatü‟s-sudûr ve âyetü‟s-
sudûr der târih-i Âl-i Selcuk (thk. Muhammed Ġkbal, takdim: Bediüzzaman
Furûzanfer ve Mücteba Minevi), Tahran 1386/2007.
Safedî, Salahuddin Halil b. Aybek (ö. 764/1363), el-Vâfî bi‟l-vefeyât (thk. Ahmed el- Arnavud ve Türkî Mustafa), Beyrut 1420/2000.
Sehavî, Muhammed b. Abdirrahman (ö. 902/1497), el-Mekasidü‟l-hasene fi beyâni
kesirin mine‟l-ehadisi‟l-müştehere „ale‟l-elsine (thk. Muhammed Osman el-
HiĢt), 1. bs., Beyrut 1405/1085.
Sem„ânî, Abdulkerim b. Muhammed (ö. 562/1166), el-Ensâb (thk. Abdurrahman b. Yahya el-Muallimî el-Yemânî vd., nĢr. Meclisu Dairetü‟l-Maarifi‟l- Osmaniyye), Haydarâbâd 1382-1397/1977.
Semerkandî, Ebü‟l-Leys Nasr b. Muhammed (ö. 373/983?), Kitâbü‟n-Nevâzil, Süleymaniye Ktp., Damad Ġbrahim, nr. 725.
______, Kitâbü‟n-Nevâzil, Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 2414.
______, „Uyûnü‟l-mesâil (thk. Seyyid Muhammed Muhennâ), 1. bs., Beyrut 1998. Sezgin, Fuat (ö. 2018), Tarihü‟t-türasi‟l-Arabî (Ar. Çev. Mahmud Fehmi Hicazî),
Rıyad 1411/1991.
Sübkî, Tacüddin Abdülvehhab b. Ali (ö. 771/1369), Tabakâtü‟t-Şafiîyyeti‟l-kübrâ (thk. Mahmud Muhammed et-Tancî - Abdülfettah Muhammed el-Hulv, nĢr. Faysal Ġsa el-Babî el-Halebî), Kahire 1383/1964.
ġeyhîzâde, Abdurrahman b. Muhammed (ö. 1078/1667), Mecme„u‟l-enhur fi şerhi
multeka‟l-ebhur (tahric: Halil Ġmran el-Mansur), 1. bs., Beyrut 1419/1998.
ġimĢek, Murat, Mezhepleşme Sürecinde Hanefilik Tarih ve Usul, Konya 2014. ______, “Fıkıh Tarihinde Osmanlı Nereye DüĢer? Retorik Ġle Gerçeklik Modern/ÇağdaĢ Ġslam Hukuk Tarihi”, Osmanlı‟da İlmi Fıkıh Âlimler, Eserler,
Meseleler, ĠSAR yay., Ġstanbul 2017.
______, “Bir Hanefi Klasiği: Mergînânî‟nin el-Hidâye‟si ÜZerine Yapılan ÇalıĢmalar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, cilt: XII, sayı: 23, (279-321), Ġstanbul 2014.
TaĢköprizâde, Ahmed b. Mustafa (ö. 968/1561), Miftahu‟s-sa„âde ve misbahu‟s-
siyade fi mevzu„ati‟l-ulûm, 1. bs., Beyrut 1405/1985.
TaĢ, Aydın, “ġeybanî, Muhammed b. Hasan”, DİA, XXXIX (38-42), Ġstanbul 2010. Temimî, Takiyyüddin b. Abdülkadir (ö. 1010/1601), et-Tabakâtü‟s-seniyye fi
terâcimi‟l-Hanefiyye (thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv), I. cilt Kahire
1390/1970, II, III, ve IV. ciltler Rıyad 1410/1989.
Uzunpostalcı, Mustafa, “Burhâneddin el-Buharî”, DİA, VI (435-437), Ġstanbul 1992. Vaiz-i Belhî, Ebû Bekir Abdullah b. Ömer, Fezâil-i Belh (thk. Abdülhay Habibi, Far.
Çev. Muhammed b. Muhammed el-Belhî), H. ġ. 1350/1971.
Velvâlicî, Zahirüddin AbdurreĢid b. Ebi Hanife (ö. 540/1145), el-Fetâva‟l-
Velvâliciyye (thk. Mikdad b. Musa el-Ferivî) 1. bs., Beyrut 1424/2003.
Yazıcı, Ġshak “Semerkandî, Ebü‟l-Leys”, DİA, XXXVI (473-475), Ġstanbul 2009. Yazıcı, Nesimi, İlk Türk İslam Devletleri Tarihi, 7. bs., Ankara 2008.
Yiğit, Ġsmail, “Ömer b. Abdülaziz”, DİA, XXXIV (53-55), Ġstanbul 2007.
Zehebî, ġemsüddin Muhammed b. Ahmed (ö. 748/1348), el-İber fi haberi men
gaber, (thk. Ebû Hacer Muhammed es-Said b. Besyunî Zeğlul), Beyrut ts.
______, Siyeru a‟lami‟n-nübela (thk. ġuayip Arnavud, BeĢĢar Avvad Maruf vd.), Beyrut 1982-1988.
______, Târîhu‟l-İslâm ve vefeyatü‟l-meşâhir ve‟l-a„lam (thk. Ömer Abdüsselam Tedmurî), 2. bs., Beyrut 1410 1990.
Zernûcî, Burhânü‟l-Ġslam, Ta„lîmü‟l-mute„allim ve tariku‟t-t„alîm (thk. Mervan Kebanî), 1. bs., Beyrut 1401/1981.
Zerzûr, Adnan, el-Hâkim el-Cüşemî ve menhecühu fi tefsiri‟l-Kur‟ân, DımaĢk 1971. Zeyla„î, Cemalüddin Abdullah b. Yusuf (ö. 762/1360), Nasbü‟r-râye li ehâdisi‟l-
Hidâye (thk. Muhammed Avvame), Beyrut/Cidde, 1418/1997.
Zeyla„î, Osman b. Ali Fahruddin (ö. 743/1342), Tebyînü‟l-hakâ‟ik şerhu Kenzi‟d-
dekâ‟ik ve Hâşiyetü Şelebî, Bulak/Kahire 1313/1895.
Ziriklî, Hayruddin (ö. 1396/1976) el-A‟lam, Kamusu teracim li eşheri‟r-rical ve‟n-
nisa mine‟l-Arab ve‟l-mustaribin ve‟l-mustaşrikin, 7. bs., Beyrut 1986.
Zühaylî, Muhammed, Merce „ü‟l-ulûmi‟l-İslamiyye, DımaĢk ts.
Züfeyrî, Meryem Muhammed Salih, Mustalahâtü‟l-mezâhibi‟l-fıkhiyye, 1. bs., Beyrut 1422/2002.