F. Kaynakları
2. Diğer Kaynaklar
es-SadruĢĢehîd Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta telif kaynakları dıĢında yaklaĢık 35 eserden yararlanmıĢtır. Bunların içinde kedisinin Zâhirü‟r-rivâye diye bilinen Ġmam Muhammed‟in eserlerine yaptığı Ģerhler ve baĢka eserler vardır. Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta zaman zaman Hanefi fakihlerinin kitaplarına değinilmeden fakihlerin isimiyle görüĢleri zikredilmiĢtir. ġüphesiz onun yararlandığı bu eserler ve görüĢlerine baĢvurduğu fakihler Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın ilmî değeri açısından önem arzetmektedir.
a. Fıkıh Kitapları
es-SadruĢĢehîd Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın 5 adet telif kaynağı ile birlikte aĢağıdaki eserlere de müracaat etmiĢtir. Biz bu eserleri kronolojik sırasına göre müellifleriyle birlikte vereceğiz.
1. el-Emâlî (ٌٟبِلأا), Ebû Yusuf (ö. 182/798)
Ebû Yusuf‟un bu eserine 2 defa atıf yapılmıĢtır. Esere ait bir adet elyazma nüshası Süleymaniye Ktp., Veliyüddin Carullah nr. 632‟de kayıtlıdır.383
2. en-Nevâdir (سدإٌٛا), Ebû Yusuf (ö. 182/798)
Ebû Yusuf‟un bu eserine 2 defa atıf yapılmıĢtır. Eser hakkında herhangi bir bilgiye ulaĢamadık.
4. Zahirü’r-Rivâye Kitaplar
Zahirü‟r-rivâye Ebû Hanife, Ġmam Muhammed (ö. 189/805) ve Ebû
Yusuf‟un görüĢlerini içine alan eserlerin ismidir. Ġmam Muhammed tarafından kaleme alınmıĢtır. Bu eserler rivayet açısından kuvvetli bulunduğu için zâhirü‟r- rivâye, muhtevası Hanefî fıkhının temelini teĢkil ettiği için mesâilü‟l-usûl yahut el-
Usûl olarak isimlendirilmiĢtir.384
383 bk. el-Fihrisü‟ş-şâmil li‟l-mahtûtât (el-Fıkh ve usûlihi),I/695.
384 Temîmî, et-Tabakâtü‟s-seniyye (Kahire 1970), I/45; Katib Çelebî, Keşfü‟z-zunûn, I/911; Saffet Köse, İslam Hukukuna Giriş, s. 236; Eyyüp Said Kaya, “Zahirü‟r-rivâye”, DİA, XLIV/101.
a. el-Asl = el-Mebsût (غٛغجٌّا=ًصًلأا)
Ġmam Muhammed‟in zahirü‟r-rivaye adıyla bilinen eserlerinden biridir. el-
Asl, Kitâbü‟l-Asl ve el-Mebsût adlarıyla tanınmıĢtır. Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta 30 defa atıf
yapılmıĢtır. Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta müellifi belirtilmeden mutlak olarak zikredilen el-
Mebsût Ġmam Muhammed‟in el-Asl adlı eseridir. el-Asl matbu olup 12 cilt halinde
ilmî neĢrini Mehmet Boynukalın tarafından 2012 yılında neĢredilmiĢtir. b. el-Cami‘u’l-Kebîr (ش١جىٌاَغِبغٌا)
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta 4 defa atıf yapılmıĢtır. Eser matbudur.
c. el-Cami‘u’s-sagîr (ش١غصٌاَغِبغٌا)
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta 14 defa atıf yapılmıĢtır. Eser matbudur.
d. ez-Ziyâdât (دادب٠ضٌا)
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta 14 defa atıf yapılmıĢtır. Eser henüz neĢredilmemiĢ olup
elyazma eser kütüphanelerinde 8 adet nüshası mevcuttur.385 e. es-Siyerü’l-Kebîr (ش١جىٌاَش١غٌا)
En son telif ettiği eseri olup Serahsî‟nin Ģerhi içinde günümüze ulaĢmıĢtır.386 es-SadruĢĢehîd bu esere 9 defa atıf yapmıĢtır.
Ayrıca es-SadruĢĢehîd zâhirü‟r-rivâye‟ye 17 defa atıf yapmıĢtır. 5. er-Rakkıyyât (دب١لشٌا), Ġmam Muhammed (ö. 189/805)
Ġmam Muhammed‟in Zâhirü‟r-rivâye dıĢında kalan görüĢlerinin toplandığı eseridir. es-SadruĢĢehîd 2 defa bu esere atıf yapmıĢtır.
6. Kitâbü’l-Hiyel=el-Mehâric fi’l-hiyel (ً١ؾٌاَ ٟفَ طسبخٌّا=ً١ؾٌاَ ةبزو), Ġmam Muhammed (ö. 189/805)
Ġmam Muhammed‟in hile-i Ģeriyye‟ye iliĢkin telif ettiği eseridir. Bu eserin ona nispeti tartıĢmalıdır. Nitekim Ebû Süleyman el-Cuzcânî (ö. 200/815) “kim Ġmam Muhammed‟in Kitâbü‟l-hiyel adlı bir eser vardır derse, onu kabul etmeyin, ona atfedilen ve insanların elinde olan eser Bağdat kırtasiyecileri (verrak) tarafından bir
385 Brockelmann, Tarihu‟l-edebi‟l-Arabî, III/248-249; Sezgin, Tarihu‟t-türasi‟l-Arabî, I/57-58. 386 Aydın TaĢ, “ġeybanî, Muhammed b. Hasan”, DİA, XXXIX/40-41.
araya getirilmiĢtir” der. Serahsî (ö. 483/1090) el-Mebsût‟ta bu konuya dikkat çekerek eserin Ġmam Muhammed‟e ait olduğunu savunmuĢtur.387
Saffet Köse el-Mehâric fi‟l-hiyel‟in müellifi hakkındaki tartıĢmaları değerlendirdiği makalesinde eserin üslup, düzen, kendisine nispet edilen Ġmam Muhammed‟in görüĢleriyle ilgili bazı çeliĢkileri barındırması bakımından Hanefi mezhebi imamlarından birisine nisbetini güçleĢtirdiğini belirtmiĢtir. Ona göre bu eser üç Hanefi Ġmam‟ının bazı görüĢlerinden de istifade edilerek bir baĢkası tarafından daha sonra derlenmiĢtir.388
es-SadruĢĢehîd Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta üç defa müellif belirtmeden eserin adını
Kitâbü‟l-Hiyel olarak zikretmiĢtir. 1999 yılında Mektebetü‟s-Sekafetü‟d-Diniyye
tarafından neĢredilen el-Mehâric fi‟l-hiyel adlı eserden es-SadruĢĢehîd‟in atıflarını kontrol ettiğimizde, aynı ibarelerin burada geçtiğini tespit ettik. Bu atıflardan es- SadruĢĢehîd‟in el-Mehâric fi‟l-hiyel‟in günümüze ulaĢan nüshasından yararlandığını söyleyebiliriz.
7. en-Nevâdir (سدإٌٛا), Ġmam Muhammed (ö. 189/805)
Hanefi mezhebi imamlarından Zahirü‟r-rivâye dıĢında kalan görüĢleri içeren eserlerin adıdır. el-Keysâniyyât, el-Haruniyyât, el-Cürcâniyyât ve er-Rakkiyyât bunlardandır. es-SadruĢĢehîd Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta “Muhammed Nevadir‟de
zikretmiĢtir” (سدإٌٛاَٟفَذّؾَِشورٚ) Ģeklinde bir defa atıf yapmıĢtır.
8. en-Nevâdir (سدإٌٛا), HiĢam b. Ubeydullah er-Râzî (ö. 201/816)
Ebû Yusuf ve Ġmam Muhammed‟in talebesi olan HiĢam b. Ubeydullah‟ın
zahirü‟r-rivâye dıĢında kalan görüĢleri içeren önemli eseridir. es-SadruĢĢehîd Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta 2 defa atıf yapmıĢtır.
9. el-Mücerred (دشغٌّا), el-Hasan b. Ziyad (ö. 204/819)
Hasan b. Ziyad‟ın Ebû Hanife‟den rivayet ettiği Zahirü‟r-rivâye dıĢında kalan görüĢleri içeren eseridir. es-SadruĢĢehîd Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta 2 defa atıf yapmıĢtır.
387 Serahsî, el-Mebsût, XXX/209, 244; Aydın TaĢ, “ġeybanî, Muhammed b. Hasan”, DİA, XXX/41. 388 Köse, “Fıkıh Literatürünün TartıĢmalı Ġki Eseri: el-Mecmû‟u‟l-Kebîr ve el-Mehâric fi‟l-
10. en-Nevâdir (سدإٌٛا), Ġb Rüstem (ö. 211/826)
Ġbn Rüstem‟in Ġmam Muhammed‟den rivayet ettiği Zahirü‟r-rivâye dıĢında kalan görüĢleri içeren eseridir. es-SadruĢĢehîd Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta 2 defa atıf yapmıĢtır.
11. en-Nevâdir (سدإٌٛا), Ġb Semâa (ö. 233/826)
Ġbn Semâa‟nın Ġmam Muhammed‟den rivayet ettiği Zahirü‟r-rivâye dıĢında kalan görüĢleri içeren eseridir.389 es-SadruĢĢehîd Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta 3 defa atıf yapmıĢtır.
12. el-Vakf=Kitâbü Ahkami’l-vakf (فلٌٛاََبىؽأَةبزک=فلٌٛا), Hilalü‟r-Rey (ö. 245/859)
Hilalü‟r-Rey‟in (ö. 245/860) günümüze ulaĢan tek eserine es-SadruĢĢehîd 6 defa (فلٌٛاَ شصزخَِ ،يلاٌٙاَ فلَٚ ،فلٌٛاَ ،فلٌٛاَ ةبزک) Ģekillerinde atıf yapmıĢtır. Eser Hindistan‟nın Haydarâbâd kentinde 1355/1936 yılında Matbaatü Meclisi‟d-Dâiretü‟l- Maarfi‟l-Osmaniyye tarafından neĢredilmiĢtir.
13. Kitâbü’n-Nafakat (دبمفٌٕاَةبزو), el-Hassaf (ö. 261/874)
Hassaf‟ın nafaka alanında telif ettiği müstakil çalıĢmasıdır. es-SadruĢĢehîd 3 defa bu esere atıfta bulunmuĢtur. Eser matbu olup farklı neĢirleri yapılmıĢtır. Sadettin Kalpakçı Murad Molla Kütüphanesi nr. 731/4 (vr. 94b
-120a)‟te kayıtlı bilinen tek nüshasını tahkik ederek yayına hazırlamıĢtır.390
14. el-Muhtasaru’l-Kâfi (یفبکٌاَشصزخٌّا), Hakim ġehîd (ö. 334/945)
el-Kâfî, el-Muhtasar veya el-Muhtsaru‟l-Kâfi Ģekillerinde anılan bu eser
Hakim ġehîd‟in Ġmam Muhammed‟in zahirü‟r-rivâye diye meĢhur olan 5 eserinin muhtasarı olmayıp sadece el-Asl (el-Mebsût) adlı eserinin muhtasarıdır. Konuyu iliĢkin tartıĢmaları ele alan Orhan Ençakar ve Abdulkadir Yılmaz detaylı incelemeler ve Ġmam Muhammed‟in kitaplarını el-Kâfî ile karĢılaĢtırmalarından sonra Hâkim ġehîd‟in yalnızca el-Asl (el-Mebsût) adlı eseri ihtisar ettiğini vurgulamıĢlardı.391
Bu
389
Hayatı hakkında bilgi için bk. Cengiz Kallek, “Ġbn Semâa”, DİA, XX/313-314. 390 Öztürk, Abdülvehhab, “Hassaf”, DİA, XVI/395.
391 bk. Mercânî, Nazuretü'l-hak fî farziyyeti'l-işa ve in lem yeğibi'ş-şafak, thk. Orhan Encakar ve Abdülkadir Yılmaz, s. 170-173, Dipnot nr. 1.
kanaatlerinin destekleyicisi olarak baĢta Serahsî‟nin el-Kâfî Ģerhine yazdığı mukaddimesindeki bilgiler gelmektedir. Nitekim o mukaddimesinde Mervezî‟nin el-
Mebsût‟una muhtasar yazdığını belirtmiĢtir.392 es-SadruĢĢehîd 4 defa bu esere
kale/zekere el-Hâkim fi Muhtasarihi lafzıyla atıfta bulunmuĢtur.
15. el-Müntekâ (ٝمزٌّٕا), Hakim ġehîd (ö. 334/945)
Hâkim ġehîd‟in nevadir literatürüne dair yazdığı eseridir. KureĢî, Temimî, Katib Çelebî ve Leknevî, Hâkim ġehîd‟in bu isimde bir eserinin olduğunu belirtmiĢlerdir. Fakat Temimî ve Katib Çelebî yaĢadıkları asra kadar ulaĢmadığına vurgu yapmıĢlardır.393
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta 1 defa (ٝمزٌّٕاَ ةبزوَ ٟفَ خٌأغٌّاَ ٖزَ٘ شور) Ģeklinde atıf yapılmıĢtır. es-SadruĢĢehîd‟in el-Fetâva‟l-kübrâ adlı eserinde Hâkim el-
Müntekâ‟da Ģöyle söylemiĢtir” (ٝمزٌّٕاَ ٟفَ ُوبؾٌاَ يبل) Ģeklinde atıf vardır394. Toplam 4 varaklık el-Müntekâ adlı bir yazma nüsha Berlin Devlet Kütüphanesi nr. (Ms.or.quart 2070)‟te Hâkim ġehîd‟e nispet edilerek kaydedilmiĢtir.395
16. el-Muhtasar (شصزخٌّا), Ebü‟l-Hasan el-Kerhî (ö. 340/951)
Fuat Sezgin, Kerhî‟nin el-Muhtasar‟ının günümüze kadar ulaĢmayan önemli muhtasarlardan olduğunu belirtmiĢtir. Metin Kudurî‟nin Ģerhi içinde mevcuttur. Necmeddin Güney yüksek lisans tezini hazırlarken yaptığı uzun araĢtırmalar rağmen bu eserin yazma nüshasına ulaĢamadığına vurgu yapmıĢtır.396 es-SadruĢĢehîd
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta 3 defa Kerhî‟nin muhtasarına atıf yapmıĢtır.
Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi nr. 42 Kon 2273‟de Muhtasaru‟l-
Kerhî adıyla kayıtlı eser Kerhî‟ye ait olmayıp kataloglama sırasında hatalı olarak
kaydedilmiĢtir. Kütüphaneye gidip eseri bizzat incelediğimizde Kudurî‟nin el-
Muhtasar adlı eseri olduğunu tespit ettik.
392
Serahsî, el-Mebsût, I/3.
393 KureĢî, el-Cevâhirü‟l-mudıyye, (Haydarâbâd ts.), II/441, Temîmî, et-Tabakâtü‟s-seniyye, I/45; Katib Çelebî, Keşfü‟z-zunûn, II/1282; Leknevî, el-Fevâidü‟l-behiyye, s.
394 es-SadruĢĢehîd, Fetâva‟l-kübrâ, Süleymaniye Ktp., Karaçelebîzâde, nr. 210, vr. 144b. 395
el-Fihrisü‟ş-şâmil li‟l-mahtûtât (el-Fıkh ve usûlihi), X/456.
396 Brockelmann, Tarihu‟l-edebi‟l-Arabî, III/267; Sezgin, Tarihu‟t-türasi‟l-Arabî, I/3. Cüz/102; Güney, Necmettin, Kudûrî‟nin “Şerhu Muhtasari‟l-Kerhî” Adlı Eserinin „Siyer‟ Bölümünün Edisyon Kritiği (Selçuk Üniversitesi. SBE, YL Tezi, Konya, 2006), s. 69-70.
Aynı Ģekilde Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Kara Mustafa PaĢa nr. 255‟te kayıtlı bir eser Kerhî‟ye nispet edilmektedir.397
Söz konusu kayıtlı nüshanın ona aidiyeti nüshanın incelenmesinden sonra ortaya çıkacağını umuyoruz, bizim inceleme imkânımız olmadı.
17. el-Cami‘u’s-sagîr (ش١غصٌاَغِبغٌا), Ebü‟l-Hasan el-Kerhî (ö. 340/951)
el-Cami„u‟s-sagîr Ġmam Muhammed‟in zahirü‟r-rivaye diye anılan 5 temel
eserinden biridir. Katib Çelebî‟ye göre Ebü‟l-Hasan Kerhî‟ye nispet edilen el-
Cami„u‟s-sagîr onun bu eser üzerine yaptığı tertib çalıĢmasıdır.398
Diğer bazı müelliflere göre Ebü‟l-Hasan Kerhî‟ye nispet edilen el-Cami„u‟s-sagîr onun bu esere yazdığı Ģerhtir.399
Eserin günümüze kadar ulaĢmadığını veya daha doğrusu henüz gün yüzne çıkmadığını söyleyebiliriz.
18. Muhtelefü’r-rivâye (خ٠اٚشٌاَفٍزخِ), Ebü‟l-Leys Semerkandî (ö. 373/983) Ebü‟l-Leys es-Semerkandî‟nin müctehidler arasındaki ihtilafları ele alan hilafiyyât alanında telif ettiği eseridir. Bu eser birkaç müellife nispet edilmiĢtir.
Muhtelefü‟r-rivâye‟nin ilmî neĢrini hazırlayan Abdurrahman b. Mübarek el-Ferec‟e
göre kütüphanelerde bulunan nüshaların hepsi aynı olup Ebü‟l-leys Semerkandî‟ye aittir. Alauddin el-Üsmendî (ö. 552/1157?) bu esere ilavelerle yeniden kaleme almıĢtır.400
el-Fihrisü‟ş-şâmil li‟l-mahtûtât (el-Fıkh ve usûlihi), adlı çalıĢmayı
hazırlayanlar Muhtelefü‟r-rivâye‟e ait 12 nüshayı Ebü‟l-Leys es-Semerkandî‟ye, 18 nüshayı da Alauddin el-Üsmendî‟ye nispet etmiĢlerdir.401
Davut ĠltaĢ kataloglarda Üsmendî‟ye nispet edilen Muhtelefü‟r-rivâye‟nin Necmüddin Ebû Hafs Ömer en- Nesefi‟nin (ö. 537/1142) hilaf alanında ilk manzum telif olan el-Manzûme fi‟l-
Hilafiyat adlı eserine yazdığı Ģerh olduğunu belirtmiĢtir. Üsmendî‟nin bu eseri Şehu Manzumetü‟n-Nesefî, Hasrü‟l-mesâil ve kasrü‟d-delâil adlarıyla bilinmektedir.402
397 bk. el-Fihrisü‟ş-şâmil li‟l-mahtûtât (el-Fıkh ve usûlihi), IX/346. 398 Katib Çelebî, Keşfü‟z-zunûn, I/563.
399 Leknevî, el-Fevâidü‟l-behiyye, s. 108; Ziriklî, el-A‟lam, IV/193; HabeĢî, Câmi„u‟ş-şurûh ve‟l- havaşî, II/725; H. Yunus Apaydın, “Kerhî”, DİA, XXV/287.
400 Yazıcı, “Semerkandî, Ebü‟l-Leys”, DİA, XXXVI/474.
401 el-Fihrisü‟ş-şâmil li‟l-mahtûtât (el-Fıkh ve usûlihi), IX/379-381. 402 Davut ĠltaĢ, “Üsmendî”, DİA, XLII/389.
es-SadruĢĢehîd Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta 1 defa Ebü‟l-Leys es-Semerkandî‟nin
Muhtelefü‟r-rivâye‟sine atıf yapmıĢtır.
19. Şerhu Edebi’l-Kâdî li’l-Hassaf (فبصخٌٍَٟظبمٌاَةدأَػشش), Ebü‟l-Hüseyin el-Kudûrî (ö. 428/1036)
Kudurî‟nin Hassaf‟ın Edebü‟l-Kâdî adlı eserine yazdığı Ģerhtir. Katib Çelebî Hassaf‟ın Edebü‟l-Kâdî‟sine yazılan Ģerhleri tanıtırken değinmiĢtir.403
Eserin herhangi bir nüshasına ulaĢılamamıĢtır. Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta “Kudûrî şerhu Edebi‟l-
kâdî böyle söylemiştir” (ٟظبمٌاَ ةدأَػششَ ٟفَ ٞسٚذمٌاَ شورَ ازى٘) Ģeklinde 1 defa atıf yapılmıĢtır.
20. Şerhu Muhtasaru’l-Kerhî (ٟخشىٌاَ شصزخَِ ػشش), Ebü‟l-Hüseyin el- Kudurî (ö. 428/1036)
Kerhî‟nin henüz gün yüzüne çıkmayan el-Muhtsasar‟ına Kudûrî‟nin yazdığı Ģerhtir. Necmeddin Güney, Kudûrî‟nin Şerhu Muhtasari‟l-Kerhî‟sinin Siyer bölümünü yüksek lisans tezi olarak tahkik etmiĢtir.
Esere ait bazı elyazma nüshalar Ģöyledir:
Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 1000, Damad Ġbr him PaĢa, nr. 563; Köprülü Ktp., Hacı Ahmed PaĢa , nr. 93-95; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüdd i n Efendi , nr. I 226- I 229; Atıf Efendi Ktp., Atıf Efendi, nr. 910; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 804; Murad Molla Ktp., nr. 895-897.404
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta Kudûrî‟nin Şerhu Muhtasari‟l-Kerhî‟sine (َ ٟفَ ٞسٚذمٌاَ شور
ؽشش
ٞسٚذمٌاَػششَٟفَ،ٗ ) Ģeklinde 2 defa atıf yapılmıĢtır.
403 Katib Çelebî, Keşfü‟z-zunûn, I/46. Ayrıca bk. HabeĢî, Câmi„u‟ş-şurûh ve‟l-havaşî, I/107; Cengiz Kallek, “Kudûrî”, DİA, XXVI/322.
404 Sezgin, Tarihu‟t-türasi‟l-Arabî, I/ 3. Cüz s.102; el-Fihrisü‟ş-şâmil li‟l-mahtûtât (el-Fıkh ve usûlihi), V/462-463; HabeĢî, Câmi„u‟ş-şurûh ve‟l-havaşî, III/1632; Kallek, “Kudûrî”, DİA, XXVI/322.
21. Şerhu Muhtasaru’t-Tahavî (ٞٚبؾطٌاَ شصزخَِ ػشش),َ Ebû Nasr Ahmed b. Mansur el-Ġsbicâbî (ö. 480/1087)
Ebû Ca„fer Tahavî‟nin el-Muhtasar‟ına Ahmed b. Mansûr Ġsbicâbî‟nin yazdığı Ģerhtir. Eser matbu olmayıp bazı bölümleri tahkik edilmiĢtir. Eser ait çok sayıda elyazma nüsha kütüphanelerde bulunmaktadır.405
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta Ġsbicâbî‟nin Şerhu Muhtasari‟t-Tahavî‟sine (َ ٟفَ ،ٗؽششَ ٟف
ٞٚبؾطٌاَشصزخَِػششَٟفَ،ٞٚبؾطٌاَػشش) Ģekillerinde 7 defa atıf yapılmıĢtır.
22. Şerhu Kitâbi’s-Sirket (خلشغٌاَ ةبزوَ ػشش),َ ġemsüleimme es-Serahsî (ö. 48/1090)
Şerhu Kitâbi‟s-Sirket ġerahsî‟nin el-Muhtasaru‟l-Kâfî‟ye yazdığı el- Mebsût‟un bölümlerindendir. Eser matbu olup Kahire‟de (1324-1331/1906-1912)
otuz cilt halinde neĢredilmiĢtir.406
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta Serahsî‟nin el-Mebsût adlı Ģerhine Şerhu Kitâbi‟s-Sirket Ģeklinde 1 defa atıf yapılmıĢtır. Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta müellifi belirtilmeden mutlak olarak zikredilen el-Mebsût Ġmam Muhammed‟in el-
Asl adlı eseri olması kuvettle muhtemeldir.
23. Şerhu Edebi’l-Kâdî li’l-Hassaf (فبصخٌٍَٟظبمٌاَةدأَػشش), es-SadruĢĢehîd
Hasaf‟ın Edebü‟l-kâdî adlı eserine es-SadruĢĢehîd tarafından yazılan Ģerhtir.
Muhyî Hilal es-Serhan geniĢ bir muhkaddime ile ilmî neĢrini yapmıĢtır. Kitâbü‟l-
Vâkıât‟ta 5 defa atıf yapılmıĢtır.
24. Şerhu’l-Cami‘i’s-sagîr (خ١ٔبضٌاَخخغٌٕاَش١غصٌاَغِبغٌاَػشش،َش١غصٌاَغِبغٌاَػشش), es-SadruĢĢehîd
Molla Ali el-Kârî (ö. 1014/1605) es-SadruĢĢehîd‟in Ġmam Muhammed‟in el-
Cani„u‟s-sagîr‟i üzerine hacim itibariyle uzun (mutavval), orta hacimli (mutavassıt)
ve kısa, özlü (muhtasar) olmak üzre üç Ģerh yazdığını belirtmiĢtir.407
405 Brockelmann, Tarihu‟l-edebi‟l-Arabî, III/294-264; Sezgin, Tarihu‟t-türasi‟l-Arabî, I/ Cüz s.95-96; el-Fihrisü‟ş-şâmil li‟l-mahtûtât (el-Fıkh ve usûlihi), III/723; HabeĢî, Câmi„u‟ş-şurûh ve‟l-havaşî, III/1622.
406 Muhammed Hamidullah, “Serahsî, ġemsüleimme”, DİA, XXXVI/546. 407 Ali el-Kârî, el-Esmârü‟l-ceniyye, II/530.
Ahmed Nasiruddin en-Nakib el-Mezhebu‟l-Hanefî adlı araĢtırmasında es- SadruĢĢehîd‟in el-Cami„u‟s-sagîr‟e büyük ve küçük olmak üzere iki Ģerh yazdığını belirtmiĢtir.408
es-SadruĢĢehîd Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta el-Cami„u‟s-sagîr‟e yazdığı Ģerhe atıf yaparken “el-Cami„u„s-sagîr‟in Ģerhi ikinci nüsha” (خ١ٔبضٌاَخخغٌٕاَش١غصٌاَغِبغٌاَػششَٟف) ve “el-Cami„u‟s-sagîr‟ın Ģerhinde belirtiğimiz üzere” (ش١غصٌاَغِبغٌاَػششَٟفَبٔشورَذلٚ) Ģekillerinde iĢaret etmiĢtir. Bu ifadeden onun el-Cami„u‟s-sagîr‟a iki adet Ģerh yazdığı anlaĢılmaktadır. Müellif Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta 14 defa Ģerhine atıfta bulunmuĢtur.
Şerhu‟l-Cami„i‟s-sagîr 3 kiĢilik bir araĢtırmacı grubunca tahkik edilerek
Beyrut‟ta 2006 yılında, Daru‟l-Kütübi‟l-ilmiyye tarafından neĢredilmiĢtir. Kitâbü‟l-
Vâkıât‟taki atıfların çoğunun bu baskıdan bulduğumuzu ifade etmek istiyouz.
25. Şerhu’l-Cami‘i’l-Kebîr (ش١جىٌاَغِبغٌاَػشش), es-SadruĢĢehîd
es-SadruĢĢehîd‟in Ġmam Muhammed‟in eserine yazdığı Ģerhtir. Eser matbu olmayıp elyazma eser kütüphanelerinde nüshaları mevcuttur.409
Müellif Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta yaptığı Ģerhe 4 defa atıf yapmıĢtır.
26. Şerhu’z-Ziyâdât en-Nüsatü’l-ûlâ (دادب٠ضٌاَػششَ،ٌٝٚلأاَخخغٌٕاَدادب٠ضٌاَػشش), es-SadruĢĢehîd
Ġmam Muhmammed‟in Zâhirü‟r-rivâye diye meĢhur olan 5 temel eserinden biri olan ez-Ziyadat‟ın es-SadruĢĢehîd tarafından yapılmiĢ Ģerhidir. Kaynaklarda es- SadruĢĢehîd‟in ez-Ziyadat‟a yazdığı Ģerh ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. Kitâbü‟l-
Vâkıât‟ta 2 defa atıf yapılmıĢtır.
27. Muhtasaru’l-Vakf=Şerhu Muhtasaru’l-Vakf (َ فلٌٛاَشصزخِ=َشصزخَِػشش فلٌٛا), es-SadruĢĢehîd
es-SadruĢĢehîd Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta 2 defa (َ فلٌٛاَ شصزخَِ ٟفَ خٌأغٌّاَ ٖزَ٘ بٔشورَ ذلٚ يلاٌٙاَفلَٚشصزخَِٟفَب٘بٔشورَذلَٚ،يلاٌٙاٌَٝإَةٛغٌّٕا) Ģeklinde Hilal‟in (ö. 245/860) Kitâbü
408
Ahmed b. Muhammed Nasiruddin en-Nakib, el-Mezhebu‟l-Hanefî, I/521; ayrıca bk. Özel, “SadruĢĢehîd” DİA, XXXV/426.
409 Brockelmann, Tarihu‟l-edebi‟l-Arabî, III/250; Sezgin, Tarihu‟t-türasi‟l-Arabî, I/ 3. Cüz, s. 60; el- Fihrisü‟ş-şâmil li‟l-mahtûtât (el-Fıkh ve usûlihi), V/130.
Ahkami‟l-vakf‟ına yazdığı Ģerhine atıf yapmıĢtır. Kaynaklarda es-SadruĢĢehîd‟in
Hilal‟in Kitâbü Ahkami‟l-vakf‟ına yazdığı Ģerhi hakkında bilgi yoktur.
28. Şerhu Kitâbi’n-Nafakat li’l-Hassaf (دبمفٌٕاَةبزوَػشش), es-SadruĢĢehîd Hassaf‟ın (ö. 261/875) Kitâbi‟n-Nafakât adlı eserine es-SadruĢĢehîd‟in yaptığı Ģerhtir. Eser matbu olup iki defa ilmî neĢri gerçekleĢtirilmiĢtir. Kitâbü‟l-
Vâkıât‟ta 4 defa bu esere atıf vardır.
29. Şerhu Muhtasaru’l-Kâfî (ٟفبىٌاَشصزخَِػشش), es-SadruĢĢehîdَ
es-SadruĢĢehîd‟in el-Muhtsaru‟l-Kâfî‟yi Ģerh ettiğine dair kayanaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak o Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta (َشصزخٌّاَٟفَبٔشورَذلٚ
ٟفبىٌا / َ شصزخٌّا / َ
ٟفبىٌاَ شصزخٌّاَ ػشش ) gibi ifadelerle 5 defa atıf yapmıĢtır. Onun “bu meseleyi el-Muhtsaru‟l-Kâfî‟de zikrettik” ifadesi Muhyî Hilal es-Serhan‟ın da vurguladığı gibi “bu eser Hâkim ġehîd‟in Kafi‟sinin Ģerhi olup henüz gün yüzüne çıkmamıĢ ve ilim ehli arasında Ģöhret bulmayan veya kaybolan eserlerinden olması muhtemeldir.410
30. el-Mebsût, el-Asl (ًصلأاَ،غٛغجٌّا), es-SadruĢĢehîdَ
Tespit edebildiğimiz kadarıyla es-SadruĢĢehîd bu isimlerle bir eser bulunmamaktadır. Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta bu eserine 2 defa ( ُصَبٔشورَغٛغجٌّاًَئبغَََِِٟٓ٘ٚ، غٛغجٌّاَٟؽبظأَٟفَبٔشور) Ģeklinde atıf yapmıĢtır. Temimî‟ye göre müteahhirun âlimlerin
Mebsût‟ları Ġmam Muhammed‟in el-Mebsût (el-Asl) adlı eserine yazdığı Ģerhlerdir.
Örneğin; ġeyhü‟l-Ġslam Ebû Bekir Hâherzâde‟nin (ö. 483/1090) el-Mebsût Ģerhine
el-Mebsûtu‟l-Bekrî denir. es-SadruĢĢehîd ve diğerlerinin Mebsût‟ları da gerçekte
Ġmam Muhammed‟in eserine yapılan Ģerhlerdir. el-Cami„u‟s-sagîr‟in Ģarihlerinde de durum aynı olup müellifler kendi Ģerhlerine el-Cami„u‟s-sagîr derler.411
es-SadruĢĢehîd 1 defa “el-Asl‟da belirttiğimiz gibi ” (ًصلأاَٟفَبٍٕلَبٌّ) Ģeklinde bu esere atıf yapmıĢtır. Eser hakında herhangi bir bilgiye ulaĢamadık. Ġmam Muhammed‟in el-Mebsût adlı eseri aynı zamanda el-Asl olarak bilindiği için es- SadruĢĢehîd de muhtemelen bu esere veya eserdeki bir bölümün Ģerhine atıf yapmıĢ olabilir.
410 es-SadruĢĢehîd, Şerhu Edebi‟l-kâdî, thk. (NeĢredenin giriĢi), II/46, 3 numaralı dipnot. 411 Temîmî, et-Tabakâtü‟s-seniyye, I/45-46.
31. Şerhu Kitâbi’l-Hayzَ(ط١ؾٌاَةبزوَػشش), es-SadruĢĢehîdَ
es-SadruĢĢehîd‟in Şerhu Kitâbi‟l-Hayz isimli bir eserinin olduğuna dair kaynaklarda bilgi verilmemektedir. Ancak es-SadruĢĢehîd Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta 2 defa (ط١ؾٌاَ ةبزوَ ٟفَ ب٘بٔشورَ بَِ ،ط١ؾٌاَ ةبزوَ ػششَ ٟفَ بٔشورَ بِ) Ģeklinde atıf yapmıĢtır. Bu eser muhtemelen Ġmam Muhammed‟in Kitâbü‟l-Asl adlı eserinin Hayız bölümünün (Kitâbü‟l-Hayz) Ģerhidir.
32. Kitâbü’l-Ferâiz (طئاشفٌاَةبزو), es-SadruĢĢehîdَ
es-SadruĢĢehîd‟in hayat ve eserleri hakkında bilgi veren klasik ve muasır kaynaklarda Kitâbü‟l-Ferâiz adlı bir eser ona nispet edilmemektedir. es-SadruĢĢehîd
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ın Kısmet bölümünün sin babında (ٓ١غٌاَخِلاؼثَخّغمٌاَةبث) 1 defa “bu
meseleyi Kitâbü‟l-Ferâiz‟de zikrettik” (طئاشفٌاَ ةبزوَ ٟفَ ب٘بٔشورَ ذل) Ģeklinde atıf yapmıĢtır. Bu atıftan onun bu isimle müstakil bir risale kaleme aldığı anlaĢılmaktadır. es-SadruĢĢehîd‟in eserleri anlatırlırken de buna değindik.
33. Şerhu Kitâbi'l-Hîtan (ْبط١ؾٌاَةبزوَػشش), es-SadruĢĢehîdَ
Kaynaklarda bu isimle bir Ģerh es-SadruĢĢehîd‟e nispet edilmemektedir. Ancak o Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta 2 defa buna atıf yapılmıĢtır. Muhtemelen bu eser müellif kendi eseri Kitâbü‟l-Hîtan‟a yazdığı bir Ģerh olabilir.
34. Şerhu Kitabi's-Sarf (فشصٌاَةبزوَػشش), es-SadruĢĢehîdَ
es-SadruĢĢehîd‟in kaynaklarda bu isimle bir eseri hakkında bilgi bulunmamaktadır. Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta 1 defa buna atıf yapılmıĢtır. Bu Ģerh Ġmam Muhammed‟in Kitâbü‟l-Asl (el-Mebsût) adlı eserinin içinde yer alan Sarf bölümünün Ģerhi olma ihtimalı vardır.
b. Fakihler
Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta bazı fakihlerin eserleri zikredilmeden görüĢlerine yer
vermiĢtir. Kitâbü‟l-Vâkıât‟ta bazı fakihlerin eserlerine atıf yapılırken isimleri belirtilmiĢtir. Ayırca tabiun neslinden bazı âlimlerin ismi de geçmiĢtir. Bu fakihler ve âlimler tahkikli metnin dipnotlarında tanıtıldığı için burada isimlerini zikretmekle yetineceğiz.
Tablo 8: Kitâbü’l-Vâkıât Geçen Fakihler (Alimler)
Nr. Müellif Adı Atıf Sayısı
1 Alkame b. Kays (ö. 62/682) 1
2 Hasan-ı Basrî (ö. 110/728) 5
3 Ata b. Ebi Rebah (ö. 114/732) 1
4 Ġbn ġihab ez-Zührî (ö. 124/742) 1
5 Mücahid b. Cebr (ö. 103/721) 1
6 Süfyan es-Sevrî (ö. 161/778) 1
7 Abdullah b. el-Mübarek (ö. 181/797) 4
8 Ebû Hanife (ö. 150/767) 311
9 Hammad b. Ebi Hanife (ö. 170/786) 2
10 Ebû Yusuf (ö. 182/798) 251
11 Muhammed b. Hasan eĢ-ġeybânî (ö. 189/805) 310
12 Züfer b. Hüzeyl (ö. 158/775) 14
13 Hasan b. Ziyad (ö. 204/819) 18
14 Ebû Hafs el-Kebîr (ö. 216/832) 4
15 Ġsa b. Eban (ö. 221/836) 1
16 Ebû Muti el-Belhî (ö. 199/814) 4
17 Halef b. Eyyüb el-Belhî (ö. 205/820) 5
18 ġeddad b. Hakim el-Belhî (ö. 210/825) 2
19 Ebü‟l-Kasım es-Saffar el-Belhî (ö. 336/947) 18
20 el-Fakih Ebu Cafer=Ebû Ca„fer el-Hinduvanî el-Belhî (ö. 362/973) 16
21 Ebû Bekir el-Ġskaf el-Belhî (ö. 333/944) 8
22 Ebu Ġsme=Ġsam b. Yusuf el-Belhî (ö. 215/830) 3
23 Nusayr b. Yahya el-Belhî (ö. 250/864) 15
24 Mekkî b. Ġbrahim el-Belhî (ö. 215/830) 1
26 Ebû Bekir ġadân b. Ġbrahim el-Belhî 1
27 Ebû Nasr Muhammed b. Selam el-Belhî (ö. 305/917) 3
28 Ebü‟l-Kasım Hekim Semerkandî (ö. 342/953) 1
29 HiĢam b. Ubeydullah er-Razî (ö. 201/816) 8
30 Muallâ b. Mansur er-Râzî (ö. 211/826) 1
31 Muhammed b. Mukâtil er-Razî (ö. 248/862) 7
32 Hilal b. Yahya er-Rey (ö. 245/858) 9
33 Ebû Abdullah Muhammed b. ġuca es-Selcî (ö. 266/879) 3
34 Ebû Bekir Ahmed b. Ömer el-Hassaf (ö. 261/875) 20
35 Ebü‟l-Hasan er-Rustuğfenî (ö. 345/956) 1
36 Ebû Bekir Muhammed b. el-Fazl el-Buharî (ö. 381/991) 8