es-SadruĢĢehîd‟in Hanefi mezhebinin yetkin ve çok yönlü bir fakihi olduğu telif ettiği eserlerinden ortaya çıkmaktadır. Tarih, ensab ve tabakât kitaplarında onun iyi bir eğitim aldığı, fakihler ailesinde (Burhân ailesinde) yetiĢtiğine vurgu yapılmıĢtır. VI/XII asırda kaleme aldığı ilmî eserlerinin tümü gün yüzüne çıkmıĢ değildir. Günümüze kadar ulaĢan eserlerinden bazılarının tenkitli neĢri yapılmıĢ, diğerleri çalıĢılmayı beklemektedir.
Tarihte es-SadruĢĢehîd‟in bazı eserleri üzerine Hanefi fakihler tarafından
tertip, telhis ve Ģerh gibi bazı çalıĢmalar yapılmıĢtır. Bu ise onun eserlerinin önemi ve
ilmî değerine delalet eder. Bu çalıĢmalar aĢağıda verilmiĢtir: 1. Klasik ÇalıĢmalar
Tezimizin giriĢinde “AraĢtırmanın Kaynakları” baĢlığı altında listesini verdiğimiz üzere tabakât ve tarih kitaplarının tümünde es-SadruĢĢehîd ve ailesi hakkında bilgi verilmiĢtir. Biz burada onun ilmî kiĢiliğini ortaya koymak için eserleri üzerine asırlar önce Hanefi fakihler tarafından yapılan birtakım çalıĢmaları anlatacağız.
Cami‘u’s-Sadrişşehîd: Bu eser Mehmet Boynukalın‟ın makalesinde belirttiğine göre es-SadruĢĢehîd‟in Ġmam Muhammed‟in el-Cami„u‟s-sağîr adlı eserine yazdığı muhtasar Ģerhidir. Cami„u‟s-Sadrişşehîd olarak bilinir.245
Zahiruddin Muhammed b. Ahmed el-Buhârî (ö. 619/1222), Fevâidü‟l-
cami„i‟s-sagîr li‟s-Sadrişşehîd veya el-Fevâidü‟z-Zahiriyye olarak da bilinen eserini
kitapta kapalı kalan ve izaha muhtaç yerleri açıklamak için telif etmiĢtir. el-
244 Ġbn Tağrîberdî, en-Nücûmü‟z-zâhire, V/260.
245 Mehmed Boynukalın, “el-Câmi„u‟s-Sagir li‟l-Ġmâm Muhammed b. el-Hasen eĢ-ġeybânî, Dirâse Tevsîkıyye Tahlîliyye Nakdiyye”, s. 17.
Fevâidü‟z-Zahiriyye neĢredilmemiĢ olup bazı nüshaları Süleymaniye Ktp.,
Hekimoğlu, nr. 423, 424; Damad Ġbrahim PaĢa, nr. 711‟de kayıtlıdır.246
Katib Çelebî Hanefi fakihlerce Cami„u‟s-Sadrişşehîd üzerine bazı Ģerhler yazıldığını kaydetmiĢtir. Bunlar Ģöyledir:
a. Ebû Nasr Ahmed b. Mansur el-Ġsbicâbî‟nin (ö. 500/1106?) Ģerhi, b. Alauddin Ali Semerkandî‟nin (ö. 539/1144) Ģerhi,
c. Bedruddin Ömer b. Abdülkerim Versekî‟nin (ö. 594/1197) Ģerhi vd. 247 el-Fetâvâ’s-sugrâ: es-SadruĢĢehîd‟in fetvalarınıdan oluĢan bir eser olup Yusuf el-Hâsî bablara ayırarak tertib etmiĢtir. Yusuf el-Hâsî kitabın önsözünde kitabın aslında hocası es-SadruĢĢehîd‟in bir araya getirdiğini (cem ettiğini), müteahhirundan baĢka hiçbir kimseye nasip olmayan ilmî teliflerin ona nasip olduğunu, Kitâbü‟l-Vâkıât‟taki tertip gibi düzenli olmasa da tertibini gerçekleĢtirdiğni belirtmiĢtir.248
Yusuf b. Ebi Sa„id Ahmed es-Sicistanî (ö. 639/1240) el-Fetâvâ‟s-sugrâ‟dan ihtilafları ve ziyade rivayetleri ayıklayarak güvenilir görüĢleri alarak Siracüddin el- UĢî‟nin el-Fetâva‟s-Siraciyye adlı eserinden ilavelerle Münyetü‟l-müfi adlı kitabını telif etmiĢtir.249
Münyetü‟l-müftî‟nin tahkikli neĢri yapılmamıĢ olup farklı kütüphanelerde 64 adet elyazma nüshası bulunmaktadır.250
el-Fetâva’l-kübrâ: es-SadruĢehîd‟in nevâzil literatürü ile ilgili telif ettiği önemli eserlerindendir. Bu eseri Cemaluddin el-Konevî (ö. 770/1369) Münthab
mine‟l-Fetâva‟l-kübrâ adıyla bazı ilaveler yaparak ihtisar etmiĢtir. Diyanet ĠĢleri
BaĢkanlığı Ktp., nr. 554‟de bir adet elyazma nüshası blunmaktadır.251
246 Katip Çelebî, Keşfü‟z-zunûn, I/563; es-SadruĢĢehîd, Şerhu Edebi‟l-kâdî (NeĢredenin giriĢi), I/41- 42; es-SadruĢĢehîd, Şerhu‟l-Cami„i‟s-sagîr (NeĢredenlerin giriĢi), s. 27-28; Kılıçer, M. Esat, “Buhârî, Zahîrüddin”, DİA, VI/377.
247
Katip Çelebî, Keşfü‟z-zunûn, I/563; es-SadruĢĢehîd, Şerhu‟l-Cami„i‟s-sagîr (NeĢredenlerin giriĢi), s. 27.
248 es-SadruĢĢehîd, el-Fetâva‟s-sugrâ, Millet Ktp., Feyzullah Efendi nr. 1047, vr. Önsöz.
249 Ġbn Kutluboğa, Tacü‟t-teracim (DımaĢk 1992), s. 319; Katib Çelebî, Keşfü‟z-zunûn, II/1224, 1887; es-SadruĢĢehîd, Şerhu Edebi‟l-kâdî (NeĢredenin giriĢi), I/47-48; es-SadruĢĢehîd, Şerhu‟l-Cami„i‟s- sagîr (NeĢredenlerin giriĢi), s. 28-29; Özel, Hanefi Fıkıh Alimleri, s. 65.
250 bk. el-Fihrisü‟ş-şâmil li‟l-mahtûtât (el-Fıkh ve usûlihi),X/690-694. 251 M. Kâmil YaĢaroğlu, “Konevî, Cemâleddin”, XXVI/164-165.
Harizm‟li Yusuf el-Hâsî (ö. 634/1237) el-Fetâva‟s-sugrâ ve Kitâbü‟l-Vâkıât‟ı bablara ayırarak tertib ettiği gibi bu eseri de tertib etmiĢtir.252
2. Günümüz ÇalıĢmalar
es-SadruĢĢehîd‟le ilgili klasik çalıĢmaların yanı sıra günümüzde de bazı çalıĢmalar yapılmıĢtır. Bu çalıĢmaların bir kısmı üniversitelerde yüksek lisans ve doktora tezleri çerçevesinde bilimsel çalıĢmalar Ģeklindeyken diğer bir kısmı ise makale ve ansikopedi maddeleridir. Özel teĢebbüsler neticesinde de müstakil tahkik çalıĢmaları yapılarak es-SadruĢĢehîd‟in elyazma eserleri neĢredilmiĢtir.
a. Doktora
a1. AyĢe Biçer 2010 yılında Selçuk Üniversitesi SBE‟de Sadru‟ş-Şehîd
(536/1141)‟in Umdetu‟l-Fetâva Adlı Eserinin Tahkiki baĢlıklı doktora tez çalıĢmasını
tamamlamıĢtır.
a2. Necmettin Erbakan Üniversitesi SBE‟de “es-SadruĢĢehîd‟in Kitâbü‟l-
Vâkıât Adlı Eserinin Tahkik ve Değerlendirilmesi” baĢlıklı elinizdeki çalıĢma bizim
doktora tezimizdir.
a3. el-Hassi‟nin el-Fetâva‟s-suğra Adlı Eseri‟nin Tahkik ve Tahlili: Abdulhalik Uygur‟un Ġstanbul Üniversitesi SBE.‟de devam eden doktora tez çalıĢmasıdır.
b. Yüksek Lisans
Sa„id Buna Dabu, Medine Ġslam Üniversitesi‟nde 1414/1993 yılında es- SadruĢĢehîd‟in el-Cami„s‟-sagîr‟e yazdığı hacim itibariyle küçük Ģerhini YL. tezi olarak tahkik etmiĢtir.253
Eser matbu değildir. c. Makale
es-SadruĢĢehîd‟in Kitâbü‟t-Terâvîh adlı risalesi 2007 yılında Abdullah b. Nasır es-Sülemî tarafından tahkik edilerek Âlemü‟l-mahtûtât ve‟n-nevâdir adlı derginin 12/2 Ağustos sayısında neĢrtedilmiĢtir.
252 Katib Çelebî, Keşfü‟z-zunûn, I/1, II/1282; es-SadruĢĢehîd, Şerhu Edebi‟l-kâdî (NeĢredenin giriĢi), I/49; es-SadruĢĢehîd, Şerhu‟l-Cami„i‟s-sagîr (NeĢredenlerin giriĢi), s. 34.
es-SadruĢĢehîd‟in Kitâbü‟t-Tezkiye adlı risalesini Halid b. Zeyd el-Vezinanî “Kitâbü‟t-Tezkiye, Telif: Hüsâmuddîn Ömer b. Abdilaziz b. Mâze (ö. 536/1141)”, adıyla Mecelletü Camiatü‟l-İmam Muhammed b. Suud el-İslamiyye dergisinin 51. sayısında Ağustos 2005 yılında 265-309 sayfaları arasında tahkikli neĢrini yapmıĢtır.
d. Ansiklopedi Maddeleri
es-SadruĢĢehîd ve ailesi (Burhân ailesi) ile ilgili Batı‟da ve Ġslam dünyasında birtakım ansiklopedilerde bazı maddeler kaleme alınmıĢtır. Bu çalıĢmalar Ģöyledir:
Willem Floor‟un Encyclopaedia Iranica‟da yazdığı “Sadr” maddesi.254
C. E. Bosworth‟un Encyclopædia Iranica‟da yazduğı “Āl-e Borhān,” maddesi.255
Omeljan Pritsak‟ın Der İslam‟da yazdığı “Al-i Burhân” maddesi.
C. E. Bosworth, J. Galmard ve M. Athar Ali‟nin The Encyclopaedia of
Islam‟da yazdığı “Sadr” maddesi.256
Ali Öngül‟ün DİA‟da kaleme aldığı “Burhân Ailesi” maddesi.257
Ahmet Özel‟in DİA‟da kaleme aldığı “SadruĢĢehîd” maddesi.258
Ġran‟da Ali Ekber Dihhuda‟nın Lugatnâme-i Dihhuda adlı ansiklopedik sözlüğünde es-SadruĢĢehîd ve ailesi ile ilgili “Al-i Burhân”,259
“Beni Mâze”,260 “Ahmed”,261
“Tacü‟l-Ġslam”,262 “Hüsâmuddîn”,263 “Sadr-i ġehîd”,264 “Tahir”,265 “Ömer b. Mes„ûd”,266
ve “Ġftihar-i Cihan”267 maddelerinde bilgi verilmiĢtir.
254
Floor, “Sadr”, Encyclopædia Iranica, 2005, http://www.iranicaonline.org/articles/sadr (EriĢim: 22.10.2018).
255 Bosworth, “Āl-e Borhān,” Encyclopædia Iranica, 1985, http://www.iranicaonline.org/articles/al-e- borhan (EriĢim: 22.10.2018).
256
C. E. Bosworth, J. Galmard, M. Athar Ali, “Sadr”, The Encyclopaedia of Islam, VIII (pp. 748- 751), Leiden 1995.
257 Öngül, “Burhân Ailesi”, DİA, VI (430-432), Ġstanbul 1992. 258
Özel, “SadruĢĢehîd”, DİA, XXXV (425-427), Ġstanbul 2008. 259
Dihhuda, “Al-i Burhân”, Lugatnâme-i Dihhuda, I /510. 260 Dihhuda, “Beni Mâze”, Lugatnâme-i Dihhuda, III/4462-4463. 261 Dihhuda, “Ahmed”, Lugatnâme-i Dihhuda, II,
262 Dihhuda, “Tacü‟l-Ġslam”, Lugatnâme-i Dihhuda, V/788. 263
Dihhuda, “Hüsâmuddin”, Lugatnâme-i Dihhuda, IX/755. 264 Dihhuda, “Sadr-i ġehîd”, Lugatnâme-i Dihhuda, XVIII/620. 265 Dihhuda, “Tahir”, Lugatnâme-i Dihhuda, XX/367.
e. Müstakil Tahkikli NeĢirler
es-SadruĢĢehîd‟in yazma halindeki kitap ve risaleleri birtakım müstakil tahkik çalıĢmalarıyla neĢredilmiĢtir. Bu çalıĢmalar aĢağıdaki gibidir:
Şerhu’l-Cami‘i’s-sagîr: es-SadruĢĢehîd‟in Cami„i‟s-sagîr üzerine yazdığı önemli Ģerhlerdendir. Salah Avvad Cuma Abdullah el-Kubeysi, Hamis Dehham Ali ez-Zevbiî, Hatem Abdullah ġüveyĢ el-Ġsavî‟den oluĢan 3 kiĢilik bir araĢtırmacı grubunca tahkik edilerek Beyrut‟ta 2006 yılında, Daru‟l-Kütübi‟l-ilmiyye tarafından yayımlanmıĢtır.
Kitâbü’l-Vakf ve Kitâbü’l-Hîtân: Kitâbü‟l-Hîtan Abdullah Nezir Ahmed‟in tahkikiyle Cidde‟de bulunan Melik Abdilaziz Üniversitesi, Merkezü‟n-neĢri‟l-ilmî tarafından 1996 yılında neĢredilmiĢitir.
es-SadruĢĢehîd‟in bu iki eseri “Kitâbü‟l-Hîtân: dirâse fıkhiyye li-ahkâmi‟l-
binâ ve‟l-irtifâk; ve yelihi Kitâbü‟l-Vakf” adıyla Abdullah Nezir Ahmed Mezzi
tarafından Beyrut (Müessesetü‟r-Reyyan), Mekke‟de (el-Mektebetü'l-Mekkiyye), 1435/2014 yılında tahkikli neĢri yapılmıĢtır.
Şerhu Kitâbi’n-Nafakât: Bu eser Ebü‟l-Vefâ el-Efganî tarafından Beyrut‟ta Dârü‟l-Kütübi‟l-ilmiyye yayınları arasında 1984/1404‟de ve Ruhi Özcan tarafından 1978 yılında neĢredilmiĢtir.268
Şerhu Edebi’l-kâdî: Hassaf‟ın Edebü‟l-kâdî adlı eserine es-SadruĢĢehîd‟in yazdığı önemli Ģerhidir. Bu eser Ebü‟l-Vefâ el-Efganî, Ebû Bekr Muhammed HaĢimi tarafından Beyrut‟ta, Dârü‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye yayınları arasında 1994/1414‟de ve Muhyî Hilâl Serhân tarafından Bağdat‟ta Vizaretü‟l-Evkaf yayınları arasında 1977/1397 yılında neĢredilmiĢtir.
267 Dihhuda, “Ġftihar-i Cihan”, Lugatnâme-i Dihhuda, II,
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
es-SADRUġġEHÎD‟ĠN (ö. 536/1141) KĠTABÜ‟L-VÂKIÂT ADLI
ESERĠ
Kitâbü‟l-Vâkıât es-SadruĢĢehîd‟in hacimli eserlerinden biri olup nevazil
literatürü alanında telif edilen önemli kaynaklardandır. Eserde Belh, Buhârâ, Semerkant ve Irak ile diğer Hanefi fakihlerin görüĢleri toplanmıĢtır.
Hanefi fakihler tarafından üzerinde yapılan çalıĢmalar bu eserin ilmî değeri ve önemini arttırmıĢtır. Kitâbü‟l-Vâkıât es-SadruĢĢehîd‟den sonraki dönemlerde yaĢayan yukarıda zikredilen dört fıkh merkezindeki Hanefilerin görüĢleri ve es- SadruĢĢehîd‟in görüĢ ve tercihlerini tespit etmek için müracaat edilen kaynak eserlerdendir. Nitekim Fetâva Kâdîhan, el-Fetâva‟l-Hindiyye, el-Fetâva‟l-
Bezzaziyye, Reddü‟l-muhtar „ale‟d-Dürr‟l-muhtar ve diğer eserlerde Kitâbü‟l- Vâkıât‟a yapılan atıflar bunun açıkça bir göstergesidir.269
I. HANEFĠ MEZHEBĠNDE ĠLK TELĠF ESERLER VE KİTABÜ’L- VÂKIÂT'IN HANEFÎ MEZHEBĠNDEKĠ YERĠ
Hanefî mezhebinde ilk telif eserler Ġmam Muhammed‟in zahirü‟r-rivâye adıyla meĢhur olanardır. Daha sonra nevâdir ve fetâva veya vâkıât eserleri kaleme alınmıĢtır.