7. İŞLEM ZİNCİRİ MODELLERİ
7.3. TEKNOLOJİK ORGANİZASYON
Tablo 6. Teknolojik Organizasyon analizlerindeki safhalar (Nelson 1991, s. 59)
Nelson’un ortaya koyduğu bu şema, teknolojik organizasyon araştırmalarındaki analiz düzeyini göstermektedir. Buna göre çevre koşullarının sosyal ve ekonomik stratejileri etkilediği anlaşılmaktadır. Sosyal ve ekonomik stratejileri ise akrabalık ilişkileri, inançlar, siyasi sistemlerde üretilen aletler ve yerleşim sistemleri etkilemektedir. Sosyal ve ekonomik stratejiler, hem aletlerin tasarımını hem de aktivite alanının dağılımını etkilemektedir. Nelson’un anlayışına göre tasarım, teknolojik stratejinin tedbir amaçlı (expedient) veya geçici (curated/ad hoc) olmasına göre değişmektedir. Aletin kullanışlılığına göre de aletin şeklinin belirlendiği düşünülmektedir. Aktivite alanının dağılımı ise sosyal ve ekonomik stratejilere göre değişim göstermektedir. Bu da alet dağılımını etkilemektedir.210
210 Carr ve Bradbury, 2011:311
Sonuç olarak Nelson’ın daha çok teknolojik stratejiler (expedient ve curated) ve tasarım (dayanıklılık, bakım kolaylığı, çok yönlülük, esneklik ve taşınabilirlik) arasındaki ilişkiye odaklandığı anlaşılmaktadır.211
Binford ise mevsimlerin faklılığı, aktivitelerin değişimi, hammaddenin bolluk derecesi, toplulukların hammadde kaynağına olan uzaklığı, yerleşim yerinin mobilizasyon durumu gibi farklı parametrelere bağlı olarak bir yandan yontmataş alet topluluğunun ve yontmataş alet üretimindeki tekniğin değiştiğini, diğer yandan yonga üretim teknolojisinin ve yontmataş aletin terk edildiği zamanki formunun değişkenlik gösterdiğini ifade etmektedir.212 Buna ek olarak Bamforth, yerel koşulların genellikle teknolojik davranışları koşullandırdığını ve teknolojik davranışların örüntülü çeşitliliğinin önemini vurgulamaktadır.213
Sonuç olarak, her iki araştırmacı tarafından da sosyal etkenlerden çok fiziksel çevre koşullar ile başa çıkmak amacıyla üretilen stratejilerin önemi vurgulanmaktadır.
Buna karşılık teknolojik organizasyon araştırmaları, temelinde süreçsel arkeolojiyi barındırmasına rağmen günümüz teknolojik organizasyon araştırmaları pozitivist ve kural koyucu bir tavırdan ziyade modern kuşkucu hareket anlayışı gösteren bilimsel bir yaklaşım içindedir.214
Cobb, Mississipi’de çapa üretimi üzerine yaptığı araştırmada geleneksel teknolojik organizasyon yaklaşımını eleştirerek, teknolojinin sosyal yapısı ve işgücü üzerine çalışmalarda bulunmuştur. Çalışmasının odak noktasını, fail ve cinsiyetin önemi oluşturmaktadır.215 Bu stratejilerin uygulanmasında çeşitli ekonomik ve sosyal
211 Carr ve Bradbury, 2011: 312
212 Akojima, 1998: 230
213 Bamforth, 1991: 231
214 Carr ve Bradbury, 2011: 306
215 Carr ve Bradbury, 2011: 307
etkenler dikkate alınmakta ve teknolojik davranışların dinamizmi konunun önemli bir kısmını oluşturmaktadır.216 Teknolojik organizasyon sabit bir davranışsal tiplemeden öte, çeşitli kültürel faktörler (sosyal, ideolojik, politik ve teknolojik) doğal ve sosyal çevre koşulları ile planlanmaktadır.217
Japonya’da bu konu hakkında Akojima’nın çalışması mevcuttur. Japonca’da
‘Gijutsuteki Soshiki’ olarak adlandırılan bu yöntemde, yontmataş üretiminde görülen teknolojik organizasyon, a) Hammaddenin teminindeki yapı, b) Yontmataş üretiminin teknolojik yapısı, c) İşlevin yapısı, d) Muhafaza (bakım) ve tüketimin yapısı ve e) Iskartaya (terk edilmesi) çıkartmanın yapısı gibi elementlerin organik ilişkisi çerçevesinde incelenmektedir. 218
a) Hammaddenin teminindeki yapı
Amaç, yontmataş üretimi için kullanılan malzemenin tedariğinin nasıl yapıldığını anlamaktır. Toplanan hammaddenin çeşidi, küme ve özelliği, yerleşim yerine getirilme şekli (yumru, çekirdek, hammadde, yarım kalmış bir ürün vb.) gibi bileşenler arkeolojik verileri oluşturur. Taş malzemenin özelliği; örneğin boyutu, formu ve taşın kalitesi gibi öğeler bize yontmataş alet üretiminde hammaddenin kullanılabilirliğine dair bilgiler vermektedir. 219
b) Yontmataş alet üretiminin teknolojik yapısı
Yonga çıkarım süreci, yontma süreci, işleme tekniği, yongalama aleti, yongalama yöntemi veya aletin (çekirdeğin) muhafaza yöntemi, yontmataş üretim tekniğini oluşturan bileşenlerdir. Teknolojik organizasyonu insanlığın doğaya adaptasyon süreci olarak gördüğümüz zaman, yontmataş üretim teknolojisini
216 Nelson, 1991: 57
217 Nelson, 1991: 87-88
218 Sawada, 2006: 62
219 Sawada, 2006: 63
hammadde tüketim süreci olarak algılamak gerekir. Yani, kaynaktan getirilen hammaddenin ne şekilde tüketilerek amaçlanan alet haline getirildiğinin düşünülmesi gerekmektedir. Bu bakış açısında “hammaddenin temin yapısı” ve “işlev yapısı”
arasındaki ilişkiyi anlamak için hammadde ve yonga çıkarım tekniğinin ilişkisi, yonga çıkarım tekniği ile aletin ilişkisi ve aletler arasındaki ilişki yapısını ortaya koymak önemlidir.220
c) İşlevin yapısı
Bu yapı araştırmalarında yontmataş aletin formuna (morfolojisi) göre aletin ne için kullanıldığı incelenir ve kullanım izi analizi yöntemi bu yapıyı araştırmak için kullanılan bir yöntemdir. Aletin çeşitli nitelikleri (diş kısmının şekli ve açısı) ve kullanım yöntemi de önemli araştırma konularını oluşturur.221
d) Muhafaza ve Tüketim yapısı
Bazı aletlerin biyografisine (life history) bakıldığında formunda değişimler veya düzeltmeler yapılmış olduğu anlaşılmaktadır. Tüketim yapısının analiz konularını, yontmataş aletin keskinleştirilmesi, kırılması veya başka bir şeye çevrilmesi vb. parametreleri baz alan nesne biyografisi ve redüksiyon teorileri oluşturmaktadır. Örneğin, yerleşim yerinin yakınında kullanılabilir hammaddenin bulunmamasından dolayı alet üretiminde kullanılan hammaddenin daha tutarlı bir şekilde kullanılması amacıyla keskinleştirilmiş veya başka bir alete çevrilmiş olabileceği düşünülmektedir. Bu nedenden dolayı muhafaza ve tüketimin yapısı yerleşim düzeni ve yaşam aktiviteleri (geçim) ile kuvvetli bir ilişki içindedir.222
e) Aletin terkedilmesindeki yapı
220 Sawada, 2006: 63
221 Sawada, 2006: 63
222 Sawada, 2006 : 63
Aletin nasıl bir safhada nerede terk edildiğine dairdir. Örneğin yontmataş aletin terk edilmesindeki neden ve koşulu, yerleşim içerisindeki yontmataş aletin mekânsal analizi inceleme konuları arasındadır.223
Fransa’nın Orta Paleolitik döneminde görülen kenar kazıyıcılar, Françoise Bordes’in analizlerinde kullandığı Tip Listesi yöntemi ile dörde ayrılmıştır. Bu dört tip, dönemsel ve bölgesel farklılıklar içermemektedir. Bordes, bu tip farklılığını kültürel gelenekleri, yani topluluklar arasındaki farklılıkları baz alarak yapmıştır.
Binford ise bu dört farklı alet topluluğunun tek bir grubun, bulundukları yerde gerçekleştirmiş oldukları işlemlerin farklılığından kaynaklandığını öne sürmüştür.224
Bamforth, Kaliforniya eyaletinde yer alan Santa Ynez Vadisi’nde bulunan 23 adet sitte yontmataş aletlerin teknolojik organizasyonu hakkında araştırmalarda bulunmuştur. 225 Bu yerleşimlerde bulunmuş olan yontmataş alet toplulukları, yerleşim içi ve dışında kullanılan iki yüzeyden işlenmiş aletler, yongalar, ikincil işleme maruz kalmış aletlerden oluşmaktadır. Bamforth, yerleşimleri üç farklı tipte sınıflandırmıştır. İlk tip olan “mevsimsel yerleşim yeri”ni; uzun süre yerleşimin olduğu ve çeşitli aktivitelerin gerçekleştiği düşünülen yerleşimler, ikinci tip yerleşimi süresinin daha kısa olduğu düşünülen “kısa dönem kamp yeri” ve sonuncu tipi ise yerleşim süresinin en kısa olduğu ve yontmataş alet üretiminin gerçekleşmediği
“kısıtlı olarak kullanılmış yer” olarak tanımlamıştır.226
Bamforth, California San Antonio Terası’nda ve Texas eyaleti Lubbock Gölü’nde yer alan sitlerde yontmataş aletlerin idareli kullanımına dair yaptığı diğer
223 Sawada, 2006 : 63
224 Sawada, 2006 : 63
225 Bamforth, 1991: 217
226 Bamforth, 1991: 227
araştırmalarda San Antonio Terası’nda erken ve geç olmak üzere iki evrenin bulunduğunu ve bu iki evre arasında yontmataş aletlerde görülen düzelti uygulanma oranının farklılığını ortaya koymuştur. Küçük uçların bulunduğu evreyi geç, büyük uçların bulunduğu evreyi ise erken evre olarak tanımlamıştır.227 Erken evrede düzeltilerin daha fazla olmasından dolayı yontmataş aletlerin idareli kullanım oranının daha fazla olduğu anlaşılmıştır. Bamforth, bu durumun erken ve geç evre arasında görülen yerleşim modelindeki farklılıktan kaynaklandığını öne sürmüştür. Ona göre, erken evrede sadece geçici kamplar mevcutken geç evrede ana kamp ve geçici kamp modeli ortaya çıkmıştır. Buna ek olarak Bamforth teorisini sağlamlaştırmak amacıyla kullanım izi analizi yöntemini kullanmış ve erken evrede bu bölgeyi kullanan grubun küçük bir grup olduğu, hammadde temininde sıkıntı yaşadıkları ve buna bağlı olarak idareli kullanımın arttığı sonucuna varmıştır.228
Düzeltili Düzeltisiz Toplam
Geç dönem 12 31 43
Erken dönem 12 7 19
Toplam 24 38 62
Tablo 7. San Antonio Terası’nda bulunan düzeltili ve düzeltisiz aletlerin erken ve geç dönem arasındaki oran tablosu. (Bamforth, 1986 s.47)
Lubbock Gölü sitinde bulunan yontmataş alet topluluğunu, yerleşim yerine uzak kaliteli hammaddelerden (akik, sileks ve yeşim taşı) yapılmış aletler, yerel
227 Bamforth, 1986: 42
228 Bamforth, 1986: 46-47
kaynaktan elde edilen hammaddelerden (sileks ve kuvarsit ) yapılmış aletler ve yerleşim yerinden elde edilmiş olan kalitesiz silisleşmiş kalsitten yapılmış aletler oluşturmaktadır.229 Bu farklı hammadde kaynaklarından üretilmiş olan aletleri, düzeltileme durumu, kırılma durumu ve işlevleri üzerine oluşturduğu tabloda, uzak hammadde kaynağından getirilerek üretilmiş aletlerin, yerel hammaddelerden üretilmiş olan aletlere göre daha fazla oranda düzeltilendiği, kırılmış olarak bulunma oranlarının daha fazla olduğu ve her türlü işte kullanıldığı görülmektedir.230
Yerel taş Yerel olmayan taş Toplam
Kırılmış 6 27 33
Kırılmamış 45 29 74
Toplam 51 56 107
Tablo 8. Lubbock gölünde bulunmuş olan kırılmış ve kırılmamış aletlerin hammaddelerine göre oran tablosu (Bamforth, 1986 s.47)
Uygulanan
materyal Yerel olmayan Yerel Silisleşmiş
Kaliş Toplam
Odun 15 20 0 35
Deri yüzme 19 7 1 27
Kesme 15 1 0 16
Bitkiler 7 1 21 29
Toplam 56 29 22 107
Tablo 9. Lubbock gölünde bulunmuş olan farklı hammaddelere göre üretilmiş aletlerinfarklı materyallerde kullanımını gösteren tablo. (Bamforth 1986 s.48)
Yerel olmayan Yerel Silisleşmiş Kaliş Toplam
Düzeltili 30 7 3 40
Düzeltili 26 22 19 67
229 Bamforth, 1986: 47
230 Bamforth, 1986: 47-48
Toplam 56 29 22 107
Tablo 10. Lubbock gölünden ele geçen düzeltili ve düzeltisiz aletlerin hammaddelerine göre dağılımını gösteren tablo (Bamforth,1986 s. 48)
Bamforth, aletin idareli kullanımına dair aletin bakımı ve geri dönüşümü (recycling) olmak üzere iki davranışın bulunduğunu söylemektedir. Bu davranışların uygulanmasının hammadde kaynağının yoğunluğu ile orantılı olduğunu savunmuştur.231
Andrefsky, Amerika’nın batı bölümünde farklı hammadde kaynaklarına sahip üç farklı bölgede (Pinon Canyon, Calispell Vadisi ve Rochelle) yontmataş alet topluluğunu araştırmıştır. Yontmataş alet topluluğundaki farkı, bölge içerisinde bulunan taş alet malzemelerinin elde edilebilme şansının, taş malzemenin kalitesinin ve miktarının oluşturduğunu söylemektedir. Burada bahsedilen formal aletler kazıyıcılar ve mızrak uçlarını kapsamakta iken, informal aletler ise kullanılmış yongalar ve informal çekirdekleri içermektedir. Formal aletler daha çok yerel olmayan hammaddeler ile üretilme eğiliminde olup, informal aletler daha çok yerel aletlerden üretilme eğilimindedir.232
Andrefsky, Colorado eyaleti Pinon Canyon’da yer alan yerleşimlerde bulunan yontmataş alet üretimi için gerekli malzemenin hem kalite hem de miktar yönünden zengin olduğunu belirtmektedir. Bu bölgede yerleşim süresinin uzunluğu veya kısalığından bağımsız olarak iki yüzeyi de işlenmiş çekirdekler, formal olmayan çekirdekler, formal aletler (iki yüzeyden işlenmiş aletler, ikincil işlemi olan yongalar) ve formal olmayan aletler (ikincil işleme maruz kalmamış yongalar) arasında orantısal
231 Bamforth, 1986: 48
232 Andrefsky, 1994: 28
farklılık bulunmamaktadır ve aletlerin hepsi iyi kalite taş malzeme kullanılarak üretilmişlerdir.233
İskan süresi Formal aletler İnformal aletler Toplam Kısa dönem 524 (% 52.9) 514 (% 47.1) 1,038
Uzun dönem 130 (% 53.1) 115 (% 46.9) 245
Tablo 11. Colorado, Pinon Kanyonu’nda yer alan uzun ve kısa süreli yerleşimlerin alet tiplerini gösteren tablo (Andrefsky, 1994 s. 26)
Bölge içerisinde kalite ve miktar açısından hammaddenin az olduğu, Washington eyaletinin kuzeydoğusundaki Calispell Vadisi’nde yer alan yerleşik topluluğun bulunduğu 45PO137 siti bulunmaktadır. Bu sitte, az miktarda ele geçen ve kalitesiz yerel hammaddeden üretilmiş formal olmayan yontmataş aletler (kullanım izi bulunan yongalar), uzak bölgelerden getirilmiş olan kaliteli hammaddeden üretilmiş iki yüzeyi işlenmiş yontmataş aletler ile formal alet topluluğu ele geçirilmiştir. Ele geçen yontmataş aletlerin %14’ünü formal aletler (kazıyıcı ve ok ucu) oluşturur. Bu aletlerin hammaddelerinin 2/3 sini yerel olmayan malzemeler oluşturmaktadır.234 Calispell Vadisi örneği hammaddenin az miktarda bulunduğu bir bölgeyi göstermektedir. Bulunan aletlerin büyük bir bölümünü formal tipler oluşturmakta ve çoğunlukla yerel olmayan hammaddelerin kullanıldığı anlaşılmaktadır. Yerel hammaddenin az miktarda bulunmasının yanı sıra bunlardan üretilen aletlerin çoğu tipik olmayan örneklerdir.
Informal
aletler İkiyüzeyliler Diğer formal
aletler Toplam
Yerel 34 (%87.2) 2(%5.1) 3(%7.7) 39
233 Andrefsky, 1994: 25-26
234 Andrefsky, 1994: 27-28
hammadddeler Yerel olmayan
hammaddeler 11(%4.6) 111.(%46.3) 118(%49.1) 240 Bilinmeyen
hammaddeler 0(%.0) 16 (%84.2) 3(%15.8) 19
Toplam 45 129 124 298
Tablo 12. Washington, Calispell Vadisi’den ele geçen çeşitli aletlerin hammaddelerine göre oranını gösteren tablo. (Andrefsky,1994 s.28)
Rochelle arkeolojik bölgesi, 15 farklı hammadde kaynağından örnekler içermekte olup, bir hammadde (porcelanite) dışında bütün hammaddeler bölgenin dışından gelmektedir. Rochelle bölgesinin çevresinde bulunan hammadde kaynakları kötü kalitededir. Çoğu alet yerel kaynaktan üretilmiştir. Yerel kaynaktan üretilen aletlerin çoğu tipik olmayan biçimde olmasına karşılık az miktarda formal alet üretimi görülmektedir. Formal olan aletlerin hammadde kaynakları yerel değildir.235
Tedbir amaçlı aletler Formal aletler Toplam
Porcelanite 213(%93) 16(%7) 229
Yerel olmayan 80 (%71) 32(%29) 112
Toplam 293(%86) 48(%14) 341
Tablo 13. Wyoming, Rochelle bölgesinden ele geçen tedbir amaçlı (expedient) ve Formal aletlerin hammaddelerine göre oranını gösteren tablo (Andrefsky, 1994 s. 29).
Yukarıda görülen araştırmalar bize hammaddenin kalitesinin alet üretiminde etkin bir rol oynadığını göstermektedir. Hammaddenin var oluşu ve özellikle kalite ve miktarı, yontmataş alet üretiminde aletlerin tipik veya tipik olmayan biçimde üretilmesini etkilemektedir.
235 Andrefsky, 1994:28
Bu verilerden yola çıkarak Andrefsky;
1. Hammaddenin kaliteli ve bol olduğu bölgelerde formal ve formal olmayan yontmataş aletlerin üretildiği (Pinon Canyon örneği),
2. Hammaddenin kalitesiz olduğu bölgelerde formal olmayan yontmataş aletlerin üretimin çoğunu oluşturduğu (Rochelle örneği),
3. Hammaddenin kalitesinin iyi olduğu ancak az miktarda ele geçen yerlerde formal yontmataş aletlerin üretildiği,
4. Hammaddenin kalitesinin kötü olduğu ve az bulunduğu bölgelerde ise formal olmayan yontmataş aletlerin çoğunluğu oluşturduğu sonucuna varmıştır (Calispell örneği).
Tablo 14. Hammaddenin bolluk ve kalite durumuna göre üretilen alet çeşitlerini gösteren tablo.
(Andrefsky 1994, s. 30)
Sawada, Japonya’nın Nigata ili Uenotaira yerleşimi A noktasına dair raporda teknolojik organizasyon kavramını kullanarak yerleşimden ele geçen buluntuları
yorumlamıştır. Bu yerleşimde Geç Üst Paleolitik döneme ait olduğu düşünülen Sugikubo tipi yontmataş alet topluluğu ele geçirilmiştir. 1000 adet olan buluntu topluluğunun %20 sini oluşturan ve alet olarak tanımlanabilecek buluntuların içeriğini 30 adet bıçak biçimli yontmataş alet, 50 adet taş kalem, 15 adet diğer aletler ve 130 adet taş kalem artığı oluşturmaktadır. Hammadde olarak kullanılan silisli şist yerleşim çevresinden ele geçmezken, tümlenebilir örnekler de bulunmamaktadır. Yerleşim içi yongalama izleri nadir olarak görülmektedir. Dilgi biçimli yontmataş aletlerin esas olarak saplamak amacıyla, taş kalemlerin ise bunun dışındaki geniş işlevler için kullanılmış olduğu düşünülmektedir. Taş kalemlerin sayısından fazla taş kalem artıklarının bulunması ise aletlerin keskinleştirilmesinden kaynaklanmış olmalıdır.
Diğer Sugikubo tipi yontmataş alet topluluklarında da benzer uygulamalar görülmektedir. Sugikubo tipi yontmataş alet topluluğunda dilgi üretimi hammadde kaynağında gerçekleştirilmiş, üretilen dilgi ve taş kalemler keskinleştirilerek uzun süre kullanılmıştır.236
236 Sawada, 2006: 65