8. BATI ASYA’DAKİ YONTMATAŞ ALETLER VE ALETLERİN
3. Küçük çıkarımlar ve sürtmeler ile vurma düzlemi düzenlenir.
4. Dilgi koparılır.
5. Hatalı vuruş
6. Vurma düzlemi yenilenir.
4. işlem sırasında işlem gören yüzeyin uzun ekseninin, çekirdeğin uzun eksenine karşı ters saat yönünde kayması önemli bir noktayı oluşturmaktadır.238
Ancak yumrular ve aletler yeniden yapılandırılan işlem zinciri içerisinde yer almamaktadır.239 Akazawa ve Suzuki’nin araştırması, çekirdeğin üretim ve tüketim sürecinin somut olarak gösterilmiş olması (şemalı) ve üretilen dilgilerin farklı çeşitlerinin ortaya konulmuş olması sebebiyle önem arz etmektedir.
Şekil 11. Üretim tekniklerini gösteren şematik çizim. Üretim sürecini gösteren her safha (1-6) ve her safhadaki çıkarımlar. (Suzuki ve Akazawa, 1971:119)
238 Suzuki ve Akazawa 1971: 118, 125, Nishiaki 1992 : 27
239 Suzuki ve Akazawa 1971: 123
8.2. QDEİR
Calley, Suriye’de yer alan Qdeir’de (PPNB son evresi– M.Ö. 7.bin başı) yapmış olduğu araştırmada iki yönlü dilgi çıkarım teknolojisini incelemiştir. Bu teknolojide karşılıklı duran iki vurma düzleminden sıra ile dilgi çıkarımı uygulanmaktadır. İki vurma düzleminde sıra ile kullanılmasına bağlı olarak çekirdeğin kullanılan kısmının biçimlenerek özel formlu dilgilerin (uç kısmının sivri olduğu örnekler veya upsilon dilgiler) ortaya çıktığı anlaşılmıştır.240
Calley, bu tür çekirdeklerin coğrafi ve kültürel farklılıklar gösterdiğini belirtmiş ve yerleşmelere göre farklı boyut ve tüketim stratejilerin uygulandığını söylemiştir. Qdeil’de ele geçen Naviform çekirdeklerin en önemli özelliği ise çıkarımlar sonucu çekirdeğin formunun değişim göstermiş olması ve işlem gören yüzün çekirdeğin yanına doğru kaymış olmasıdır.241
240 Calley 1986: 57, Arimura 2013: 47
241 Calley, 1986; Arimura, 2013: 47
Şekil 12. Naviform çekirdeğin tüketimi ve biçimlendirilmesini gösteren teorik açıklama (Calley 1986, s.53)
8.3. DOUARA II MAĞARASI
Nishiaki’nin Suriye iç bölgesi Palmira’da yer alan Douara II mağarasında ele geçen yontmataş alet topluluğu üzerinde yaptığı araştırma bilinen bir diğer araştırmadır. Çekirdekler ve çekirdeklerden koparılan malzemeler üzerinde yaptığı teknolojik araştırmalar sonucunda Douara yerleşmesinin kendine özgü bir dilgi üretim teknolojisi olduğu anlaşılmıştır. Douara tip olarak adlandırılan bu tekniğin en önemli özelliği, çekirdeğin dilgi çıkarım ekseninin, çekirdeğin uzun olan eksenine ters saat yönünde kaymasıdır. Bu nedenden dolayı yongalanan dilgilerin profilinde bükülme
görülmektedir. Bunun yanı sıra üretilen dilgilerin teknomorfolojik farklılıklarından yola çıkarak dilginin L, M, R, olmak üzere 3 farklı tipte yongalandığı belirtilmiştir. Bu dilgiler çekirdeğin sol kısmından, orta kısmından ve sağ kısmından gibi farklı yerlerinden yongalanmıştır. Bu türün (Douara tip dilgi üretim teknolojisi) Kuzey Suriye’nin Fırat Nehri’nin sadece iç bölgelerinde görüldüğü anlaşılmıştır.242
Şekil 13. Douara tip Naviform teknolojisiyle dilgi çıkarım şeması (Nishiaki 1992, s.43)
8.4. GESHER BENOT YA’AQOV
Goren-İnbar ve diğ., masif kazıyıcıların, ikiyüzeylilerin işlem zinciri içersindeki yanürünü olma olasılığı üzerinde durmuştur. İsrail’de yer alan Gesher Benot Ya’aqov’daki yontmataşların teknolojik analizler sonucu, II-6 tabakası seviye 1’de yoğun miktarda büyük çekirdekler ve bu çekirdeklerden yongalanan ürünler olarak iki yüzeyli aletler ve masif kazıyıcaların beraber ele geçtiği görülmektedir. Tüm
242 Arimura, 2013: 47; Nishiaki, 1992
bu malzemenin bir arada ele geçmesinin nedeni araştırmacılara göre alet üreticilerin bulunan malzemeleri modifiye edilerek veya transforme ederek gelecekte masif kazıyıcıların üretiminde kullandıklarını düşünmektelerdir.
Masif kazıyıcı olarak modifiye edilen yongalar, iki yüzeyli aletlerin üretim sürecinde ortaya çıkan boyutu 8 cm.’den büyük parçalardır. Böylece büyük çekirdeklerin yontulması ile elde edilen büyük yongaların varlığı, masif kazıyıcıların üretimine olanak sağlamıştır.
Gesher Benot Ya’aqov’den ele geçen masif kazıyıcılar, ikiyüzeylilerin çeşitli işlem zinciri aşamalarının yerleşim yerinde gerçekleştiğini göstermesi ve masif kazıyıcıların üretimi için uygun olan taşımalıkların depolanmış olduğunun anlaşılması açısından önem arz etmektedir. Bu büyük yongaların amaçlanan bir üretim olmadığı, bulunan materyalin fırsatçı bir şekilde tükeltilmiş olduğu belirtilmiştir.243
Acheulean homininleri bilinçli olarak gelecekte masif kazıyıcılar olarak kullanmaya yönelik taşımalıkları seçip bir kenarda istiflemişlerdir. Bu davranış modeli modern insanlar tarafından da uygulanmakta olup, arkeolojik, etnografik ve deneysel araştımalar ile kanıtlanmıştır.244
8.5. NAHAL NİZZANA XIII
Bir başka bir örnek olarak İsrail Negev’de yer alan Nahal Nizzana XIII’de yapılan tümleme çalışması bilinmektedir. Erken Üst Paleolitik döneme (Ahmarian Kültür G.Ö. 38.000-30.000) ait olan bu yerleşim yerinde dilgi ve dilgicik üretimini anlamayı amaçlayan bir tümleme çalışması gerçekleştirilmiştir.245
243 Goren-İnbar ve diğ., 2008 :710
244 Goren-İnbar ve diğ., 2008 :710
245 Goring-Morris ve Davidzon2006, Goren-İnbar ve diğ, 2008: 710
Üretici birey tarafından amaçlanan ürünler laminar morfololoji ve boyutta olup, kabuksal yongalar ve diğer büyük boyutlu parçalar bir kenara ayrılmaktaydı. Bu koparılan parçalar, daha sonra üretici tarafından önceden taşarlanmamış ön kazıyıcı üretiminde kullanılmıştır.246
Günümüzde yapılan etnografik araştrmaların bize benzer örnekler sunduğu görülmektedir. Avustralya Arnhem Land, Ngilipitji kaynağından yontma işlemi sürecinde seçilmiş yan ürün parçaları gelecekte kullanılmak üzere bir kenara istiflenmekteydi.247
8.6. MUSULAR
Kayacan, Musular’da yüzey buluntusu olarak ele geçen yontmataş buluntu topluluğu üzerinde yaptığı araştırmalar sonucunda üç farklı üretim zincirinden bahsetmiştir. Bunlardan ilki tek vurma düzlemli iken, diğer ikisi iki vurma düzlemlidir.248 İki vurma düzlemli dilgi teknolojisinin üretim zinciri, iki merkezli dilgi grubunun profil şekline göre ayrılmıştır. İki vurma düzlemli dilgi teknolojisinin üretim zinciri, hammaddenin soyma işlemi, ön şekillendirme ve dilgi yongalama grupları içerisinde değerlendirilmiştir.249
Musular endüstrisinin hammaddesini genelde, yerleşim yerine 25 km uzaklıkta bulunan Göllüdağ ve Nenezi Dağı obsidiyenleri oluşturmaktadır. Yerleşim yerine kütle veya soyulmuş blok olarak getirilen obsidiyenlere, burada ön şekillendirme ve yongalama işlemi uygulanmıştır. Bu parçaların soyma işlemi doğrudan sert vurgaç ile
246 Goring-Morris ve Davidzon 2006, Goren-İnbar ve diğ, 2008: 710
247 Goring-Morris ve Davidzon 2006, Goren-İnbar ve diğ, 2008: 710
248 Kayacan, 2000: 109
249 Kayacan, 2000: 108
uygulanmış ve kabuklu yonga parçaları düzetilenerek kazıyıcı haline getirilmiştir.250 Daha sonrasında ise vurma düzlemi oluşturmak amacıyla yongalar çıkarılmıştır. Bunu ön formun ön ve arkasından çıkarılan omurgalı dilgiler takip etmektedir. Yongalama işlemi yan dilgi, merkezi dilgi ve upsilon dilgilerin çıkarımıyla devam etmektedir. Ele geçen sonuçlar neticesinde Kaletepe ve Aşıklı Höyük’te görülen üretim zincirleri ile benzerlikler olduğu Kayacan tarafından ifade edilmiştir.251
8.7. KALETEPE
Kaletepe obsidiyen atölyesinden ele geçen çeşitli obsidiyen parçaları çekirdeklerin üretim zincirini göstermektedir. Bu parçalar kalın yongalar, ince yongalar, tabletler, çeşitli omurgalı dilgiler ve çeşitli ufak dilgilerden oluşmaktadır.
Kalın yongaların brüt obsidiyen taslak haline getirilirken, ince yongaların çekirdeğin ön şekillendirilmesinde, tabletlerin vurma düzlemlerinin açılmasında, çeşitli omurgalı dilgilerin yongalama yüzünün açılmasında oluştuğu ve bunların yongalama yüzünün kullanım şeklini gösterdiği belirtilmiştir. Bu süreç üretim zinciri şeması içerisinde gösterilmiştir. Çekirdeklerden elde edilmesi gereken dilgilerin çok az sayıda bulunduğu belirtilmektedir. Bunun yanı sıra tek vurma düzlemli unipolar bir üretim zincirinin de bulunduğu vurgulanmıştır.252
250 Kayacan, 2000: 108
251 Kayacan, 2000: 109
252 Balkan-Atlı ve diğ., 1998: 6
Şekil 14. Çekirdeğin teorik şeması (Balkan-Atlı ve diğ. 1998, s. 20)
8.8. ÇAYÖNÜ
Çayönü’nde Algül tarafından son PPNB’nin son evresi (Hücre Planlı Yapılar Evresi), Final PPNB ve Çanak Çömlekli Neolitik dönemlerine ait obsidiyen buluntuların teknolojik araştırmaları sonucunda farklı üretim zincirleri ortaya konulmuştur. Bu evrelerde çoğunlukla dilgi ve dilgicik üretimine yönelik yongalama sisteminin hakim olduğu ve çoğunun baskı tekniği ile üretildiği anlaşılmıştır.253
Üretim zincirleri tek ve iki yönlü çıkarımlı örneklerden oluşmakta olup,
253 Algül 2008 :327
evrelere göre farklı üretim zincirleri endüstrinin çoğunluğunu oluşturmuştur.
Hücre Planlı Yapılar Evresi’nde tek yönlü üretim zinciri olarak, prizmatik ve piramidal çekirdekli örnekler, levye baskı tekniği ile yongalanan ‘büyük dilgiler’, mermi biçimli çekirdekler görülmektedir. İki yönlü çıkarımlı üretim zincirleri ise naviform çekirdeğine benzeyen çekirdekten çıkarılmış olabilecek örnekler ile daha özensiz bir yongalama sistemine ait diğer örneklerden oluşmaktadır.254
Geniş Odalı Yapılar Evresi’nde önceki evreye göre hammadde miktarında ve üretim zincirinde değişim görülmektedir. Dört farklı üretim zincirinin görüldüğü bu evrede, baskı tekniği uygulanarak yongalanan tek yönlü çıkarımlı merkezi dilgi ve dilgiciklere yönelik üretim zinciri ilk grubu oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra doğrudan vurma tekniği ile yongalanan dilgi üretim zinciri de görülmektedir. Diğer bir grup olarak ise iki yönlü çıkarımlı merkezi dilgiler bulunmaktadır. 255 Bu evrede obsidiyenler en çok baskı tekniği uygulanarak yongalanan tek yönlü çıkarımlı merkezi dilgilerin oluşturulmasında kullanılırken çakmaktaşları daha çok ad hoc olarak yongalanmıştır.256
Çanak çömlekli evrede ise en çok görülen üretim zinciri, baskı tekniği uygulanarak yongalanan tek yönlü çıkarımlı merkezi dilgilerdir. Doğrudan vurma tekniği uygulanarak yongalanan dilgiler ilk grubu takip etmektedir. Üçüncü grubu ise Levyeli baskı tekniği ile yongalanan ‘büyük dilgiler’ oluşturmaktadır.257
8.9. AŞIKLI HÖYÜK
Obsidiyenler yerleşim yerine 1 kg’lık blok veya taslaklar halinde getirilmiştir.
254 Algül, 2008: 327-329
255 Algül, 2008: 330
256 Algül, 2008: 332
257 Algül, 2008: 333
Aşıklı Höyük’te dilgi teknolojisinin hakim olduğu görülmekte olup, hammadde bloğunun yerleşim yerinde yongalanmış olması sebebiyle tüm aşamalar görülmektedir.
Üç adet farklı üretim zinciri görülmüştür. Bunlar iki adet vurma düzlemli teknoloji olarak Aşıklı tipi (birbirini takip eden seriler şeklinde dilgi çıkarımı), tasarlanmış dilgi çıkarımı ve tek vurma düzlemli teknolojidir.258 1.ve 3. üretim zincirinin tüm safhaları yerleşim yerinde görülmüştür. 2. üretim zincirinin ise yerleşmede çekirdek bulunmaması sebebiyle yerleşim dışından taşınarak getirildiği düşünülmektedir. 1. üretim zinciri tüm evrelerde görülürken 2. üretim zinciri sadece geç evrelerde ortaya çıkmaktadır. 3. üretim zincirinden ise diğer üretim zincirlerine göre daha fazla dilgi ve dilgicik elde edilmesine rağmen, çıkarılan parçaların düzgün olmamasından dolayı geç dönemde bu üretim zincirinin daha az kullanıldığı anlaşılmıştır.259
Aşıklı’da erken ve geç evre arasında teknolojinin gelişmesiyle beraber üretilen alet tipleri de değişim göstermiştir. Erken ve orta evrede düzeltili dilgi ve dilgicikler ve yongalar çoğunluk gösterirken, geç evrede yonga üstü kazıyıcılar ilk sıradadır.
Bunun nedeninin besin kaynaklı olabileceği düşünülmektedir.260
8.10. YUMUKTEPE
Altınbilek-Algül’ün Mersin Yummuktepe’de ele geçen yontmataş buluntu topluluğu üzerinde yaptığı teknolojik araştımalar sonucu bu yerleşimde biri obsidiyen ikisi çakmaktaşı olmak üzere üç farklı üretim zinciri tanımlanmıştır. Yerleşim yerinden ele geçen parçalardan üretim safhasının bir kısmının yerleşim içerisinde gerçekleştiği
258 Yıldırım-Balcı, 2007: 433-434
259 Yıldırım-Balcı, 2007: 449
260 Yıldırım-Balcı, 2007: 450
anlaşılmıştır. Hammaddeye göre farklı taşımalıklar ve aletler görülmektedir.
Obsidiyenden üretilmiş aletler olarak uçlar, delgiler ve piece esquillee’lerin (ara parça) yanı sıra bulunan çakmaktaşı dilgilerin ise orak dilgileri olarak kullanıldığı anlaşılmıştır.261
8.11. ÖKÜZİNİ
Kartal, Öküzini mağarasından ele geçen yontmataş aletlerin işlem zinciri araştırmalarını gerçekleştirmiştir. Bu araştırmada çekirdeğin yenilenme süreci, yöntemi ve çerkirdeğin hazırlığı sonrasında yongalanarak elde edilen beş farklı tip üründen bahsetmiştir. Bu beş farklı tip ürün; 1.dilgi, yonga ve dilgicik, 2. dönümlü parça, 3.korniş köreltme, 4.çekirdek tablası, 5.kornişleri taşıyan tepeli parçalardır.262
261 Altınbilek-Algül, 2011: 23
262 Kartal, 1999: 39-40