TARTIġMA

AraĢtırmanın temel denencesi ve alt denenceleri bulgular baĢlığı altında yapılan analizlere bağlı olarak doğrulanmıĢtır. Gruplar arası farklılığın büyük ölçüde deneysel iĢlem etkisiyle açıklanabileceği Tablo 10’daki bulgular ile ortaya konulmuĢtur.

Corcoran ve Stephenson (2000) ÇOKSPD’nın öğrencilerin davranıĢ problemleri üzerinde azaltıcı etkisi olduğu bulgusunu öne sürmüĢtür. Lines (2006), Littrel (1995) ÇOKSPD’nın daha az seansa katılmak, zamanı ekonomik olarak kullanmak gibi avantajlara sahip olduğunu vurgulamaktadır. AraĢtırmalar bireylerin sorunlarına hızlı çözüm yollarını üretme arayıĢında olduklarını göstermektedir. Ayrıca duygusal ve davranıĢsal tepkilerin uzun seans ve sürelerde irdelenmesine yönelik direnç sergiledikleri ve destek almaktan kaçındıkları belirlenmiĢtir. Lambert ve diğerleri, (1992) ÇOKSPD’nın kısa sürede iyileĢme fırsatı tanıdığını vurgulamıĢtır. De Shazer

123

(1985) kuramın kısa sürede ve az sayıda oturum sonucunda %72 oranında etkili olduğunu tesbit etmiĢtir. ÇOKSPD’nın danıĢanların çeĢitli sorunlarının çözümünde etkili olduğu belirlenmiĢtir (Atkinson, 2007; Dielman ve Franklin, 1998; Franklin ve diğerleri, 2007; Newsome, 2004). ÇOKSPD’nın kuramsal temellerinin TBP programının içeriğinin oluĢturulmasında belirleyicidir. BaĢa çıkmada olumlu yanlara odaklanılması, iĢleyen çözüm yollarına odaklanılması, kısa sürede amaçlara yaklaĢma ayrıcalığının danıĢana sunuyor olması nedeniyle danıĢanlarda değiĢim isteğini arttırarak direncin kırılmasını sağlamıĢtır. Bu durum TBP’nın etkililiğini destekleyen etken olduğu düĢünülebilir.

AraĢtırmalar, tükenmiĢliğin azaltılmasına yönelen çalıĢmaların ortak niteliklerinin bireylerin baĢa çıkma becerilerine odaklanmasını ve psikolojik danıĢma seanslarını içermemesini öne çıkarmaktadır (Çoban ve Demir, 2007; Ewers ve diğerleri, 2002; Rowe, 2000; Italia ve diğerleri, 2008). Ayrıca bazı araĢtırmalar psikolojik danıĢma biçimindeki uygulamaların tükenmiĢliğin önlenmesi ve müdahale çalıĢmalarında daha etkili olabileceği ifade etmektedirler (Akgün ve Çıtak, 2006; Bilgin ve Gözüm, 2009; Halbesleben ve diğerleri, 2006; Innstrand ve diğerleri, 2004; Ro ve diğerleri, 2009; Tunç ve Gündüz, 2010). TBP’nın öğrenci tükenmiĢliği düzeylerini azaltıcı program olduğunu Bu araĢtırmada bulguları ortaya koymaktadır. TBP’nın öğrenci tükenmiĢliğini azaltmadaki baĢarısı, araĢtırmalarda belirtilen baĢa çıkma becerilerine odaklanma, psikolojik danıĢma seanslarını içerme gibi nitelikleri barındırmasından kaynaklandığı düĢünülebilir.

Meslek tükenmiĢliğini önleme ve azaltmada müdahale türlerine bakıldığında, bireye baĢa çıkma ve destek sağlamanın farlılık oluĢturduğunu tespit eden çalıĢmaların oranı %81 düzeyindedir (Tunç ve Gündüz, 2010). Stresle baĢa çıkma yöntemlerinin öğrencilerin tükenmiĢliklerini yordayan değiĢken olduğu bilinmektedir. Olumluya odaklı baĢa çıkma yöntemlerini kullanan bireylerin tükenmiĢliklerinin azaldığı belirlenmiĢtir (Bozkurt, 2004; Çoban ve Hamamcı, 2008; Duygun ve Sezgin, 2003; Ebrinç ve diğerleri, 2002; Gündüz, 2000; Kaya ve diğerleri, 2007; Kennedy, 2005; Mc Manus ve diğerleri, 2002; Sever 1997; Schaufeli ve Greenglass, 2001; Yalaz ve diğerleri, 2009). Direkt-aktif baĢa çıkma yöntemlerini kullanan deneklerin tükenme düzeylerinin düĢük olduğu belirlenmiĢtir (Simoni ve Paterson, 1997). Bu araĢtırmalar doğrultusunda TBP, ÇOKSPD’nın kuramsal temellerine bağlı olarak baĢa çıkma

124

becerilerin geliĢtirilmesi ve iĢlevselleĢtirilmesine odaklanarak araĢtırmalarda belirtilen beklentilerle örtüĢtüğü düĢünülebilir.

Bu araĢtırmada uygulanan ÇOKSPD’nın kuramsal dayanaklarına göre hazırlanan TBP kapsamında kullanılan teknikler, grupla psikolojik danıĢma ortamı, grup üyeleri arasında oluĢan grup dinamiği ve uygulanan etkinliklerin, deney grubundaki bireylerin MTE-ÖF ile elde edilen öğrenci tükenmiĢliği düzeylerinin düĢmesini sağladığı görülmüĢtür. TükenmiĢliğin boyutları, tükenmiĢlik yaĢamaya bireyleri iten bileĢenler kuramsal temeller ve araĢtırma bulguları çerçevesinde irdelenmiĢtir. TBP, öğrenci tükenmiĢliği sendromunun temel bileĢenlerini oturumlarda ayrı ayrı ele alarak programda öne çıkarılan baĢa çıkma becerileri ÇOKSPD’nın kuramsal dayanaklarına uygun olarak geliĢtirilmiĢtir. Programın geliĢtirilmesi sürecinde öğrenci tükenmiĢliğinin kuramsal temellerinde yer alan bileĢenlere uyumlu, alt boyutlarına müdahale eden uygun baĢa çıkma becerilerine odaklanılmıĢtır. TükenmiĢlik yaĢayan bireylere tükenmiĢlik ile baĢa çıkma becerileri IV aĢama ve 6 oturumda kazandırılmaya çalıĢılmıĢtır. Bu durumda bireyin duyguları, düĢünceleri, davranıĢları ile bütün olarak değerlendirilmiĢtir. Bireyin yaĢamında problemlerin çözümünde kullandığı baĢa çıkma potansiyelini ortaya çıkaracak ve yeni durumlara transferini sağlayacak grupla danıĢma yaĢantıları oluĢturulmuĢtur. TBP’nın 2.3.4. oturumları özellikle tükenmiĢliğin alt boyutlarına odaklanarak baĢa çıkma becerilerinin belirginleĢtirilmesine katkı sağlamıĢtır. Programın bu nitelikleri araĢtırmanın hipotezlerini doğrulayan sonuca ulaĢılmasının kolaylaĢtırıcıları arasında sayılabilir.

Programın hazırlanmasında olumluya odaklanma, nadir durumlardaki iĢleyen çözüm yollarını açığa çıkarılması, çözümün gerçekleĢtiği anlara odaklanma ve bu anların iltifat tekniği ile pekiĢtirilerek belirginleĢtirilmesi gibi çözüm odaklı değiĢim sağlayan tekniklerin kullanılması bireylerin tükenmiĢlik duygularını, yeterlilik duygusuna dönüĢtürerek değiĢimi geçekleĢmesine katkı sağlamıĢ olabilir. De Shazer (1988) bireyin yeterliliklerine odaklanmanın çözümün ortaya çıkmasını sağlayacağını vurgulamaktadır. De Jong ve Berg (1998) danıĢanın randevu alıĢıyla baĢlayan değiĢim sürecinden söz etmektedir. Birey danıĢmanla iliĢki kurmadan önce psikolojik danıĢma kararını vererek değiĢimi baĢlatmıĢ olabileceğini ifade etmektedir. Oturumların baĢlamasıyla grupla psikolojik danıĢmanın dinamikleri ile

125

yüz yüze gelen danıĢanların değiĢim süreci hızlanarak devam etmiĢtir. AraĢtırma sonuçlarıyla ortaya konulan öğrenci tükenmiĢlik düzeylerindeki azalma bulgusunun ĢaĢırtıcı olmadığı düĢünülebilir.

TBP’nın uygulanması sırasında grupla psikolojik danıĢma ortamının dinamikleri; gurup üyeleri arasında duygusal destek bağının güçlenmesine, yakın iliĢkilerin geliĢtirilmesine, güçlü sosyal bağların geliĢmesine katkı sağlamıĢ olabilir. Bu nitelikleriyle TBP uygulamalarının gerçekleĢtirildiği grup, sosyal destek sağlayan bir grup dinamiği niteliği kazanmıĢ olabilir. AraĢtırmalar tükenmiĢliğin önlenmesi ve baĢa çıkma açısından bireyin yeterliliklerini arttıran en etkili faktör sosyal destek olduğunu vurgulamaktadır (Jenkins ve Elliot 2004; Kalimo ve diğerleri, (2003); Liberman, 1982). TükenmiĢlik ile baĢa çıkma sağlayacak sosyal etkenlerin arasında bireylerin sosyal ilĢkilerinde gördüğü sosyal destek önemli belirleyiciler arasındadır. Sosyal çevrede olumlu iletiĢimler, çözüm odaklı iletiĢim kurma baĢa çıkmayı etkileyen sosyal kaynaklı etkenlerdendir (Torun, 1997; Arı ve Bal, 2008). Birey özellikle arkadaĢlarından, kendisine benzerliği olan kiĢilerden gelen sosyal desteğin birey üzerinde daha etkili olduğu belirlenmiĢtir (Taormina ve Law, 2000; Jenkins ve Elliot, 2004). Akranlardan oluĢan destek grupları, üyelerine sosyal desteğin tümünü etkili olarak sağlaması bakımından tükenmiĢliği azaltıcı bir etkiye sahiptir. Bu gruplar bireye duygusal rahatlama, içgörü kazanma, iyimserlik, cesaretlenme, farkındalık, paylaĢma, yapıcı davranıĢ değiĢikliği sağlamaktadır (Maslach ve Goldberg, 1998). TBP uygulamaları sırasında grup üyeleri, grubun sosyal destek sağladığını gruba katılmayı kendileri için destek kaynağı olarak gördüklerini sıklıkla dile getirdikleri belirlenmiĢtir.

ÇOKSPD’nın grupla psikolojik danıĢma ortamı bireye sosyal destek sağlayarak öz yetkinlik inancını arttırıcı bir etki niteliği de olabilir. Öz yetkinlik inançlarını TBP uygulamalarını arttırarak öğrenci tükenmiĢliği düzeylerini azaltığı düĢünülebilir. KiĢiler arası iliĢkilerde algılanan sosyal destek öz yetkinlik inancını geliĢtirmektedir (Scufeli ve diğerleri, 2002). AraĢtırmalara göre öğretim sürecinde, yetkinlik inancı ve tükenmiĢlik düzeyleri arasındaki iliĢki negatiftir (Friedman, 2003; Telef, 2011). Tükenme ve duyarsızlaĢma yaĢayan bireyin yetkinlik inancı zedeleneceği vurgulanmaktadır (Leiter ve Maslach, 1988). Öğrencilerin akademik yaĢama ait sorumluluklarının oluĢturduğu stres ve baskının üstesinden gelebilecek yetkinliğe

126

sahip olması gerekir. Bireyin baĢa çıkma yetkinliğine sahip olabilmesi için biliĢsel, duyuĢsal, davranıĢsal düzeyde katkı sağlayacak yaĢantılarla desteklenmesi gereklidir (Bandura, 1986). TBP’nın 4. Oturumunda özellikle yetkinlik inancının arttırılmasına odaklanılması, grupla psikolojik danıĢma sürecinin bireye sağladığı sosyal destek yanında bireyi güçlendirerek özyetkinlik inancını güçlendirmesi deney grubundaki deneklerde anlamlı farklılık oluĢmasının etkili faktörü olarak görülebilir.

TBP, öğrenci tükenmiĢliği yaĢayan bireylerin iĢlevsel uyumunu sağlayacak baĢa çıkma becerilerinin ÇOKSPD ile sağlandığı düĢünülebilir. ĠĢlev üreten dengesini kaybeden bireyin daha önceki iĢlevsel durumunu tekrar elde edebilmesi için üst düzeyde stratejiler geliĢtirmesini gerektirmektedir (Woolfolk ve diğerleri, 2007). Lazarus (2000) stresörlerin etkisi altında kalan bireylerin dengelerini kurabilmeleri için baĢa çıkma becerilerini kazanması gerektiğini ifade etmektedir. Sears ve diğerleri, (2000) tükenmiĢliğin çözümlenmesiyle bireyin kaybettiği iĢlevselliğini tekrar kazanabildiğini vurgulamaktadırlar. TükenmiĢlik yaĢayan birey baĢa çıkma becerileri kazanarak tekrar iĢlevselliğine kavuĢabilir. TükenmiĢlik sorunuyla baĢa çıkamayan bireyin duygu durumuna kronikleĢen yeni sorunlar eklenebilir (Emerson ve Markos, 1996: 126). TBP, ÇOKSPD’nın kuramsal alt yapısından edindiği stratejileri tüm oturumlarda baĢa çıkma becerisi olarak kullanılarak bireylerin çözüm odaklı baĢa çıkma becerilerini geliĢtirmelerine katkı sağladığı düĢünülmektedir. TBP uygulamasına katılan bireylerin uygulama öncesi yaĢadıkları öğrenci tükenmiĢliği sendromuna bağlı kaybolmuĢ iĢlevselliklerini uygulama sonucunda tekrar kazanmalarına katkı sunduğu düĢünülebilir.

Dünya Sağlı Örgütü (1988), tükenmiĢliği bireyin genel yaĢama ait iĢlevselliğini bozan bir sendrom olarak ele almıĢtır. MTE-ÖF ile elde edilen öğrenci tükenmiĢliği sonuçlarından TBP uygulamasına katılan öğencilerin öğrenci tükenmiĢliği düzeylerinde azalmaya neden olduğu bulgular arasında yeralmaktadır. Bu bulgu TBP uygulamasına katılan bireylerin baĢa çıkma becerilerilerini kazandıran bir faktör olduğunun göstergesi olarak değerlendirilebilir. BaĢa çıkma becerilerinin Somerfield ve McCrae (2000) tarafından öznel iyi oluĢa, Folkman ve Moskowitz (2004) tarafından ise genel psikolojik sağlığa katkı sağladığını vurgulamaktadırlar. Buna göre; TBP, bireyin bireylerin baĢa çıkma becerilerine sunduğu katkıya bağlı olarak genel psikolojik sağlıklarına da katkı sağladığı düĢünülebilir.

127

Sonuç olarak, TBP'nın üniversite öğrencilerinin tükenmiĢlik duyguları üzerindeki etkisine iliĢkin yapılan analiz sonuçları programın öğrenci tükenmiĢliği düzeyini düĢürdüğünü göstermektedir. Kontrol grubunudaki deneklerin analiz sonuçları, öğrenci tükenmiĢlik düzeylerinin deney öncesine göre değiĢmemiĢ olduğunu göstermektedir. Deneyden sonraki izleme ölçümlerinde, öğrenci tükenmiĢliği düzeyinin deney grubunda düĢük olduğu ve elde edilen düzeyin korunduğu belirlenmiĢtir. Özetle, deney grubu öğrencilerinin, deney sonu ve izleme ölçümlerindeki öğrenci tükenmiĢlik düzeylerinin, deney öncesine göre düĢmüĢ olması, buna karĢın bu değiĢimin kontrol grubunda oluĢmaması, söz konusu değiĢimin uygulanan programa bağlı olduğunu göstermektedir. TBP, baĢka faktörlere bağlı olmaksızın öğrenci tükenmiĢlik düzeyini düĢürmüĢtür. Buradan hareketle, TBP'nın üniversite öğrencilerinin öğrenci tükenmiĢlik düzeyini azaltmada etkili bir içeriğe sahip olduğu belirlenmiĢtir. TBP sınanmıĢ bir program olarak uygulayıcıların kolaylıkla baĢvurabileceği bir niteliğe sahip olduğu söylenebilir.