TükenmiĢlik Kavramının Boyutları

TükenmiĢlikle ilgili pek çok tanımın analizinde tükenmiĢliğin üç boyutu üzerinde durulmaktadır. Bu boyutlar; duygusal tükenme, duyarsızlaĢma, kiĢisel baĢarısızlık olarak ifade edilebilir. KiĢiler arası iliĢkilerde bireyin duygusal destek kaynaklarını kaybetmesi duygusal tükenme olarak ifade edilebilir. ĠĢ ve görev gereği iliĢki kurulması gereken kiĢi ve kiĢilere iliĢkin bireyde negatif duygular, duyarsız davranıĢlarla ilgili bir tutum sergileme ise duyarsızlaĢma olarak ifade edilebilir. Bireyin görevini yerine getirme ile ilgili olarak gerekli yetkinliği kendisinde

18

bulamaması, yetersizlik duyguları yaĢaması ise kiĢisel baĢarısızlık, yetersizlik boyutu olarak ifade edilebilir (Maslach ve Jackson, 1981).

Duygusal tükenme, tükenmiĢlik sendromunun; enerjinin yitirilmesi, duygusal destek kaynaklarının azalması ile karakterize bireysel strese dayalı boyutudur. Temel nedeni; yoğunlaĢan iĢ temposundan dolayı bireyin zorlanması, iliĢkide bulunulan ya da hizmet verilen bireylerin taleplerinden dolayı ortaya çıkan bitkinlik hissidir. Duygusal tükenme, tükenmiĢliğin temel belirleyicisidir (IĢıkhan, 2011; Tümkaya, 1999). Duygusal tükenme, tükenmiĢlik sendromunun baĢlangıç noktası, odak ve temel bileĢenidir. ĠĢ ve iliĢkilerinin doğurduğu stresörlerin sonucu olarak birey zorlanmalar yaĢanmakta; duygusal düzeyde gerginlik, kaygı duyguları yaĢamaktadır. Bunu ilk olarak tükenme tepkisiyle sergilemektedir. Duygusal tükenme yaĢayan bireyin kendisi ve çevresi için fonksiyonel bir yaĢam üretebilmesi söz konusu olamamaktadır. Psikolojik olarak birey, sorunlarının çözümüne katkı sağlayacak duygusal fonksiyonlarını kaybetmiĢtir. Gücünü kaybeden bireyin ilk baĢvuru biçimi kiĢiler arası iliĢkilerden ve iĢ sorumluluklarından kaçıĢ tepkisidir (BaĢören, 2005). TükenmiĢliğin diğer boyutu da duyarsızlaĢmadır. DuyarsızlaĢma; bireyin tükenmesine bağlı olarak sosyal ortamında yer alan bireylere duyarsız, katı, ilgisiz bazen de duygusal patlamalarla tepki vermeye dönüĢen tükenmiĢlik bileĢenidir. Bireyin iĢe iliĢkin tutum ve davranıĢları sıradanlaĢarak duygu dünyasına iç sıkıntılar ve bıkkınlık duyguları yerleĢmiĢtir. DuyarsızlaĢma, bireyi kiĢiler arası iliĢkilerde uzaklaĢma yaĢamaya, soğuk tavırlar sergilemeye iter. Bu tavırlarıyla birey yaĢadığı içsel durumların etkisiyle diğer insanlarla arasına duygusal mesafe oluĢturarak kendini koruma altına aldığını düĢünmektedir. Bireyin bu tarz tepkileri tükenmiĢliğe karĢı geliĢtirdiği bilinç dıĢı bir koruma stratejisidir (Maslach ve Leiter. 1997).

BaĢa çıkma tepkilerinde yetersizlik ya da yetersizlik hissi, iĢ iliĢkilerini iĢ ile iliĢkilerle sınırlı tutmaya dönüĢtürerek sergilenir. Duyguya, ideale dayalı iliĢkiler; soğuk, duygusuz, ilgiden yoksun biçime dönüĢür (IĢıkhan, 2004; 2011). Bu durum duygusal olarak “kaçma” davranıĢının sergilendiği bir durumdur. ĠĢ iliĢkilerindeki “kaçma” tepkisi bir savunma tepkisi olarak sergilenirken bu durum bireyin genel uyumunu, iyilik halini, problem çözme kapasitesini düĢürür. Bireyin baĢa çıkma becerilerinde zayıflama oluĢturur. Birey bunun sonucunda sosyal destek kaynaklarını kaybeder ve yalnızlaĢmaya baĢlar (Maslach ve Leiter,1997).

19

Cordes ve Dougherty (1993), duyarsızlaĢma yaĢayan bireyin iĢ iliĢkilerinde müĢterilerine karĢı aĢağılayıcı bir dil kullandığını, katılaĢtırdığı kurallarla iĢini sürdürmeye çalıĢırken iliĢkilerinde güvensizlik duygusunun etkisiyle iliĢki kalitesi zedelendiğini vurgulamaktadır (Akt. Kutsal, 2009). DuyarsızlaĢma, kaçıĢ tepkisinin doğurgularından birisidir. DuyarsızlaĢma duygudan yoksun bir biçimde iĢin yürütülmesidir. Bunun davranıĢsal düzeyde yansıması, katılaĢmıĢ, soğuk, antipatik, ilgiden yoksun tipteki tutumlarla belirginleĢecektir. Birey, duygusal yoksunluğun sonucu olarak sorun çözme gücünü kaybetmektedir. Bu kaçıĢ yolu onun kiĢiler arası iliĢkilerini duygudan yoksunlaĢmıĢ ve insancıl olmayan biçimlere dönüĢtürmektedir (Maslach ve Jackson, 1981). DuyarsızlaĢma tepkilerini sergileyen tükenmiĢlik yaĢayan birey, iliĢki ağında yakın iliĢki geliĢtirmekten yoksunlaĢmıĢ bireydir. Bu yoksunluk bireyi baĢkalarının yaĢadıkları durumların duygusal boyutlarına iliĢkin kayıtsız kalmaya iter. DuyarsızlaĢma yaĢayan birey çevresinde kendisinden beklentileri olan kiĢilere kayıtsız kalıĢıyla birlikte tutumlarına soğuk, katı, kaba ve ilgisiz davranıĢlarla onların beklentilerini karĢılayamaz hale gelir. ĠĢini duygu boyutundan yoksunlaĢtırmasıyla iĢ ile ilgili sorumluluklarını yapamayacak hale gelir (Özkaya, 2006).

TükenmiĢliğin üçüncü bileĢeni ise düĢük kiĢisel baĢarı ya da bireyin kendini baĢarısız, yetersiz olarak tanımladığı durumdur. KiĢisel baĢarı duygusu, bireyin kendini yeterli olarak görebilme ve çözüm bekleyen sorunlara baĢarılı çözümler üretebilme becerisidir. KiĢisel baĢarı düzeyinde azalma hisseden bireyler, baĢarma isteği geliĢtiremeyen, kendilerine güven geliĢtirememiĢ bireylerdir. Bu durumun etkisi altında kalan birey; baĢarılarını anlamsız, yetersiz ve önemsiz görmektedir (Maslach ve Leiter 1997). Cordes ve Dougherty (1993) ve Hock (1988) açısından düĢük kiĢisel baĢarı hissi; baĢarısızlık duygusu, verimde düĢme, üretkenliğin kaybolması, iletiĢim bozuklukları, benlik saygısında azalma, baĢa çıkma gücünde yetersizlik, kendini olumsuz olarak değerlendirme, baĢarılarını bile değersiz görme iĢ ile ilgili görevlerden keyif alamama tepkilerini içeren bir olgu olarak ifade edilebilir (Akt. Kutsal, 2009). Bireyin yetersizlik algısına eĢlik eden bir diğer faktör de bireyin kendini negatif ve olumsuz olarak değerlendirme biçimidir. Bunun sonucunda birey suçluluk duyguları yaĢar, yetersizliğe bağlı iĢe yaramama duygularıyla benlik saygısını kaybederek depresif tepkiler sergileme eğilimi ortaya çıkmaktadır (Aydın, 2002; Kutsal, 2009).

20

DüĢük kiĢisel baĢarı duygusu, bireyin iĢ ile ilgili kiĢisel değerlendirmelerinde kendini yetersiz ve baĢarısız olarak algılamasıyla kendine yönelik geliĢtirdiği olumsuz bir benlik değerlendirmesidir. Bu durumu oluĢturan etki; bireyin harcadığı çabanın iĢe yaramaması, önemsenmemesidir. Buna bağlı olarak bireyin iĢ motivasyonu, iĢ istekliliği azalacak; baĢarılı olma denemeleri ise vazgeçiĢe dönüĢmektedir. Birey kendisine yönelik iĢe yaramayan biri olma ile ilgili olumsuz düĢünceleri arttırmaktadır. Birey benlik saygısını kaybetmekte, suçluluk duygularıyla duygu dünyası örselenmektedir. Problemlere çözüm üretme çabasını kaybeden birey; baĢarı ümidini yitirir, bazen iĢten ayrılma kararını bile verebilir (Özkaya, 2006).

TükenmiĢliği belirleyen odak nokta, temel bileĢenin hangisi olduğuna iliĢkin tartıĢma ilgi çekicidir. Bu konuda karar duygusal tükenme boyutunun temel bileĢen olduğudur. Duygusal tükenmiĢlik boyutu bireyin tükenmiĢliğinin temel ve odak noktasını oluĢturuyor olsa da tükenmiĢliği bu boyutla sınırlandırmak mümkün değildir. Duygusal tükenmiĢliğe çözüm üretemeyen birey bu temele bağlı olarak yaĢanan tükenmiĢlik sorununa diğer boyutlar kaçınılmaz olarak eklenecektir (Kalimo ve diğerleri, 2003). TükenmiĢlik yaĢayan birey, ilk boyut olan duygusal tükenme boyutunda sağlıklı baĢ etme yolları geliĢtirememektedir. DuyarsızlaĢma, bireyin tükenmiĢlik sendromuyla baĢa çıkmada geliĢtirdiği çözüm üretmeyen, bilinç dıĢı, etkisiz baĢa çıkma yollarındandır (Sonnentag, 2005). TükenmiĢlik sendromunu yaĢayan birey duygusal tükenmiĢliğin etkisiyle duyarsızlaĢma yaĢamakta ardından ise bireyin kiĢisel baĢarı hislerinde azalma söz konusu olmaktadır. Bu boyutta birey yeni bir kısır döngü içerisine girmektedir. TükenmiĢlik yaĢadığı için kiĢisel baĢarı hislerinde düĢüĢler görülmektedir. KiĢisel baĢarı hisleriyle ilgili kendine güven kaybı tükenmiĢliğe çözüm üretecek yeni giriĢimlerde bulunma gücünü kaybettirmektedir. Bu yüzden tükenmiĢlik tek boyutlu değil alt boyutları olan ama diğer boyutlarla etkileĢim içinde olan bir tepki biçimidir (Taris ve diğerleri, 2005).