BÖLÜM 2: MANTIĞIN ÖNEMİ, KAVRAM VE TANIM
2.3. Tanım
Mantık kitaplarındaki kavl-i şârih/tanım kısımları, "Bilinen kavramlarla bilinmeyen kavramların elde edilmesi nasıl tertip edilir, nasıl organize edilir?" sorununu konu edinir. Düşünmenin amacı meçhulât-ı tasavvuriyye ve meçhulât-ı tasdikiyeye ulaşmak olduğu için tanım bölümü de mantığın iki amacından biri olan meçhulât-ı tasavvuriyeye ulaştıran kural ve kaideleri konu edinir.
Âmidî bu düşünce bağlamında tanım konusunu iki fasıl halinde ele almaktadır. Müellifimizin değerlendirmesine geçmeden önce konunun daha iyi anlaşılması için Aristoteles ve İbn Sînâ’nın konuya dair görüşlerine kısaca değinmemizin faydalı olacağını düşünmekteyiz.
Tanım konusu, mantık içinde kavramlar mantığı ile önermeler mantığını aynı anda içeren konu olduğu kadar mantık, ontoloji ve epistemolojinin ve özellikle metodolojinin kesiştikleri bir konudur.155
Aristoteles, en genel anlamıyla tanımı için, “Bir şeyin ne
olduğunu açıklamaktır”156
ifadesini kullanmaktadır. Ne olduğunu açıklamak ya da araştırmak o şeyin mahiyetinin araştırılması demektir. Bu yüzden tanım bir şeyin mahiyetini ifade eden sözdür. Şeyin mahiyeti ise o şeyi o şey yapan şeydir. Dolayısıyla
154
Âmidî, Dekȃik, vr. 31b
155
Özlem, Doğan, Mantık, İstanbul 2011, s. 108
156
52
tanım, şeyin kendisi olması bakımından onu o şey yapan şeyin sebebinin açıklanmasıdır.157
Aristoteles’e göre bir şeyi tanımlayabilmek için evvela o şeyin kendi cinsinden ortak olan tümel tarafı ile onu diğerlerinden ayıran özelliklerini ayırmak gerekir.158
Çünkü genelin bilgisiyle özel olanlar görülür. Bu yüzden bir şeyin tanımına o şeyin yakın cinsi ve yakın ayırımı ile ulaşılır. En yakın cinsin alınması o şey hakkında söylenen her şeyin
onun hakkında bütün özlük yüklemlerini tasdik etmek demektir.159
En yakın ayırım ise aynı cins içerisinde diğer türlerden mahiyeti farklı kılan şeydir. Bu yüzden doğru tanım, cins ile ayırım vasıtasıyla yapılmak durumundadır.
Genel bir ifade olarak, tanımı, 'bir şeyin ne olduğunu açıklayan söz' olarak belirten Aristoteles, bu durumda ya nesnenin ne olduğunu ya da adının ne ifade ettiğini göstermektedir.160
Buna göre Aristoteles tanımı ikiye ayırmaktadır.
- Adın ne ifade ettiğini açıklayan sözdür.161
- Nesnenin ne olduğunu gösteren olup bir mahiyetin bilinmesidir.162
Birincisi itibari olurken ikincisinin gerçek tanım olduğunu ve Aristoteles’in de daha çok bunun üzerinde durduğunu görmekteyiz. Bir nesnenin mahiyeti, onun özlük ifadeleriyle ortaya konmaktadır. Bunların dışında başka bir şey ilave etmek filozofa göre gereksiz olduğu gibi faydasız da olmaktadır. Bu yüzden bir şeyin tanımına en iyi şekilde yakın cins ve yakın ayırım ile ulaşılır.163
Aristoteles’in çizmiş olduğu yolu takip etmekle beraber filozofun sistemini geliştiren İbn Sînâ'ya göre tanım: genel anlamıyla, kendisiyle meçhul iken malum olan bir takım bilgilerin ‘tasavvurların’ kazanıldığı bir alettir. Bu şekilde yapılan tanım, gayesi
157
Aristoteles, Organon IV, (İkinci Analitikler), s. 102
158
Bingöl, Abdulkuddüs, Klasik Mantık’ın Tanım Teorisi, İstanbul 1993, s. 54
159
Aristoteles, Organon V (Topikler), s.89-99
160
Aristoteles, Organon IV, (İkinci Analitikler), s. 88
161
Aristoteles, Organon IV, (İkinci Analitikler), s.106
162
Aristoteles, Organon IV, (İkinci Analitikler), s. 101
163
53
itibariyle yapılan tanımdır. Oysa tanım, konusu yönüyle bir bilgi olup bir şeyin ne olduğunu ortaya koyar. Bu yüzden tasavvurların kazanılması bir şeyin ne olduğunun araştırılmasına dayanmaktadır. Bu da ya isminin manasının araştırılması ya da özünün araştırılması demektir.164
İsminin ne ifade ettiğinin ortaya konulması hem var olanlar hem de var olmayanlar için geçerli olacağından dolayı bu şekilde yapılan tanım gerçek tanım olmamaktadır. Oysa gerçek tanım sadece var olan şey için olur. Var olanın da ne olduğunu ortaya koymak ancak onun kurucu unsurlarının bilinmesiyle olmaktadır. Bu anlamda “Nedir?” sorusunun cevabı, kurucu unsurların bütünüyle tahakkuk eden mahiyet ile olmalıdır.165
Bu durumda tanım, şeyin mahiyeti üzerine delâlet eden bileşik bir sözdür.
Tanımın tanımlanana delâleti, sözün anlamı üzerine olan delâleti yoluyladır. Dolayısıyla sözün mana üzerine delâleti söze ait olan delâlettir. Bu şekildeki bir delâletle, söz, tasavvurdan kastolunan mana üzerine delâlet eder. Bu delâlette ya şeyin durumuna ya da özüne itibar edilir. Öze itibar edilerek yapılan tanım tam veya eksik hadd olurken,
durumuna itibar edilerek yapılan tanım da tam veya eksik resm olmaktadır.166
Bu açıklamalar sonucunda İbn Sînâ’ya göre her tanım bileşik söz olmaktadır. “had” denilen bu söz, ya isim açısından ya da öz açısından olmaktadır. Bu da ya özün kurucu unsurlarına ya da ilintilerine itibar edilir. Bu yüzden tanım ya isme ya öze ya da ilintiye ait olmaktadır.167
Bu anlamda İbn Sînâ’ya ait bu bilgiler çerçevesinde şekle uyarladığımızda şöyle bir sonuç karşımıza çıkmaktadır.
164 İbn Sînâ, Necȃt, s. 97 165 İbn Sînâ, İşȃretler ve Tembihler, s. 16 166
İbn Sînâ, Mantıkı Meşrikiyyın, Kum 1405, s. 34
167
54
Şekil 8: İbn Sînâ'nın Tanım Taksimi
Âmidî mantıkçıların kullanmış olduğu kavl-i şârih ifadesi yerine lafz-ı şârih ifadesini kullanmaktadır. Kavl-i şârih ifadesi mantıkçılar nazarında sadece mürekkep lafız olarak anlaşıldığından daha kapsamlı olan lafz-ı şarihi tercih etmektedir. Çünkü kavl-i şârih ifadesinin kullanılmış olması tasavvurun tasavvuru tanımlaması, bu tanımın kapsamına girme imkânı bulamamaktadır. Ancak lafz-ı şarih ifadesinin kullanılmasıyla söz konusu
kapsama dâhil olduğunu belirtmektedir.168
Âmidî, eğer yapılan tanımların bir kısmı bileşik bir kısmı bileşik değilse bu durumda tanım sonuca ulaşmak isteyenin amacına göre kısımlanır. Bu kısımlanma da kişinin hakikati veya lafzın ona olan delâletini bilip bilmemesine bağlı olarak değişmektedir. Şayet hakikati bilmiyorsa bu durumda tasavvura ulaşmak ya zatilerle (cins, fasıl) ya da arazilerle (hassa ve araz-ı amm) olur. Şayet lafzın ona olan delâletini bilmiyorsa, bu
durumda da sadece ismin delâletini açıklamak gerekmektedir.169 Tanımın belirtilen
gerekçelerle bu şekilde kısımlandığını açıklayan Âmidî, tanım çeşitlerini şu şekilde sıralamaktadır:
168
Âmidî, Dekȃik, vr. 36b
169
Âmidî, Dekȃik, vr. 37a
Tanım
Adsal Tanım Özsel Tanım
Kurucu Unsurlarla Yapılan
Hadd
Tam Hadd Eksik Hadd
İlintilerle Yapılan
Resm
55 1- Zatilerle yapılan tanım (hadd)
2- Arazilerle yapılan tanım (resm) 3- Lafzî tanım.170
Âmidî lafzî tanımla tanımlanacak olan şeyden kendisiyle eş anlamlı olan bir lafızla değiştirilmesini kast etmektedir. Dolayısıyla burada eşanlamlının, soran ve sorulan nazarında daha meşhur bir lafız olması gerekmektedir. Örneğin insan lafzının anlamını bilen birinin beşer lafzının ona delâlet edip etmediğini bilmemesinden dolayı bunu sormasıdır. Bunun üzerine ‘Beşer’ nedir? diye sorulduğunda ona ‘İnsan’dır cevabının verilmesiyle tanımı yapılmış olmaktadır.
Lafzî tanımın her zaman ve her durum için geçerli olamayacağını belirten müellife göre, bu durumda diğer tanım şekilleri devreye girmektedir. İbn Sînâ’nın yaptığı gibi bir şeyi tanımlamak ya hadd ya da resm ile olur. Eğer tanım o şeyin zatileriyle temyiz ederse
hadd; arazileriyle temyiz ederse resm olarak yapılır.171
Âmidî zatilerle yapılan temyizin fasıl ve hassa ile de gerçekleşebileceğini belirtmektedir. Buna göre fasıl veya hassa ile olan temyiz eğer temyiz ettiği şey kendisine has ise kendisinden ayrı olan hakikatlerde, yoksa o zaman fasıl ve hassa ile temyiz hâsıl olur. Dolayısıyla tanımlananı temyiz ederler. Ancak bunlar sadece
kendisine has değilse temyiz bunlarla hâsıl olmaz.172
Bu durumda temyizin gerçekleşebilmesi için birbirinden ayrı ve birbirinin de lazımı olmalarından dolayı bütün fasıl ve hassalar zikredilmelidir. Müellifimize göre eksik tanımın en noksanı: mümeyyiz olmasına rağmen, birden çok genel zati ve hassası olmasına karşın bir tek zatiyle taksir edilmesidir. Eksik tanımın en iyisi ise birden çok zatinin zikredildiği tanımdır. Mesela insanın tanımında "Büyüyen natıktır." denilmesi gibi. Çünkü büyüyen (nami) kendi üstündeki zatilere tazammun yoluyla delâlet eder ki onlar da nefs sahibi cisim ve cevherdirler. Âmidî, tam tanımdan maksadın şeyin kendi hakikatiyle tasavvur edilirken; eksik tanımdan maksadın ise bütün hakikatiyle değil zatiyle temeyyüz etmek olduğunu belirtmektedir. Hadd-ı tam kavl yani bileşik olması,
170
Âmidî, Dekȃik, vr. 37a
171
Âmidî, Dekȃik, vr. 37a
172
56
nakıs bileşik olmaması yönüyle birbirlerinden ayrılırlar. Hadd-ı tam ve nakısın ortak olduğu noktanın zati olarak bir şeyi başka bir şeyden ayırması olduğunu ifade etmektedir.173
Hadd, kurucu unsurlardan oluşmuş olmasına rağmen kendi içerisinde tam ve eksik olarak ikiye ayrıldığı az önce ifade edildi. Kurucu unsurlardan oluşmuş olmasına rağmen "Bu şekildeki taksim nedendir?" sorusu akla gelebilir. Her iki çeşit de zati unsurlardan oluşmuş olma bakımından ortaktırlar. Ancak hadd-i tamda kurucu unsurların tamamı kullanılırken hadd-i nakıs kısmında ise kurucu unsurların bir kısmı kullanılmaktadır.174
Bu özelliklerinden dolayı hadd-i tam mutabakat ile mahiyete delâlet
ederken, hadd-i nakıs mahiyete iltizam ile delâlet etmektedir.175
Âmidî’nin vermiş olduğu bilgiler bağlamında şöyle bir şekil ortaya çıkmaktadır:
Şekil 9: Âmidî'nin İçerik Bakımından Tanım Taksimi
173
Âmidî, Dekȃik, vr. 40a-40b
174
Kutbuddin Râzî, Şerhu’l-İşarat, Kum 1383, s. 95
175
Tûsî, Şerhu’l-İşarat, s. 204
Tanım
Adsal Tanım Özsel Tanım
Kurucu Unsurlarla Yapılan
Hadd
Hadd-i Tam Hadd-i Nakıs
İlintilerle Yapılan
Resm
Resm-i Tam Resm-i Nakıs
57
Tanımın fonksiyonu bakımından değerlendirildiğinde Âmidî’nin yapmış olduğu tanım taksimi şu şekilde gerçekleşmektedir:
Şekil 10: Âmidî’ye Göre Fonksiyonel Bakımından Tanım Taksimi
Âmidî hadd ve resm ile ilgili açıklamaları yaptıktan sonra son olarak tanımlamalar
yapılırken nelere dikkat edilmesi gerektiğini, İbn Sînâ’yı takip ederek, sıralamaktadır.176
Bu açıklamalardan şöyle bir sonuç elde edilmektedir: Âmidî selefi olan İbn Sînâ’ya birçok konuda bağlı kalmasına rağmen bazı noktalarda ondan ayrı düşmektedir. Ayrı düştüğü noktalardan biri tanım çeşitleridir. İbn Sînâ tanım çeşitlerini adsal ve özsel tanım olarak iki başlık altında ele alırken, Âmidî bu ikisine lafzî tanımı da ilave etmektedir. Âmidî, İbn Sînâ gibi hadd-ı tam ile özel bir marifet, yani şeyin mahiyetini elde etme amaçlanırken; hadd-i nakıs, resm-i tam ve resm-i nakıs ile şeyi kendi
dışındakilerinden temyiz etmenin amaçlandığını belirtmektedir.177
2.3.1. Geçersiz Tanım ve Tanımın Hatalı Olduğu Yerler
Âmidî bu başlık altında tanımlarda yapılan hataları ve geçersiz tanımları ele almaktadır. Ona göre ilk olarak yapılması gereken şey tanımın tanımlanan şeyi kapsayıp kapsamadığıdır. Örneğin insanı kişneyen bir hayvan olarak tanımlamak geçersizdir.
176
Âmidî, Dekȃik, vr. 42a-42b
177
Âmidî, Dekȃik, vr. 41b
Tanım
Mahiyetini
Belirtme Hadd-i Tam
Temyiz etme
Hadd-i Nakıs
Resm-i Tam
58
Eğer tanım tanımladığı şeyi tam olarak kapsıyorsa (muttarid) bu durumda tanım geçerli,
eğer tanımladığı şeyi tam olarak kapsamıyorsa bu durumda da geçersiz olmaktadır.178
Müellifimize göre ihlallerin bir kısmı bütün tanımlara şamil olurken bir kısmı sadece bazı tanımlara ait olmaktadır. Bütün tanımlarda meydana gelen hataların bir kısmı tanıma delâlet eden lafzın kendisinde olurken bir kısmı da o lafzın anlamında meydana
gelmektedir.179 Geçerli bir tanımda yakın cins ve yakın ayırımın yer alması
gerektiğinden tanım sadece tanımlanana ait olmaktadır. Bu doğrultuda yapılmaya çalışılan kimi tanımlarda, değişik şekillerde ihlaller meydana gelebilmektedir. Âmidî, İbn Sînâ’nın tanımda yapılan ihlallerin bir kısmının cinse, bir kısmının da fasla yönelik
olduğuna dair görüşlerini180
kabul etmekle beraber bu ikisine ilave olarak bir kısmının
da hassaya dönük olduğunu belirtmektedir. 181
İbn Sînâ bu hatalardan söz edip örnek vermesine rağmen sınıflandırmaya
gitmemektedir.182
Müellifimizin yapmış olduğu bu sınıflandırma sonucunda şöyle bir şekil ortaya çıkmaktadır:
Şekil 11: Âmidî'ye Göre Tanımda Yapılan Hatalar
178
Âmidî, Dekȃik, vr. 44a
179
Âmidî, Dekȃik, vr. 43b
180
İbn Sînâ, Necȃt, s.87
181
Âmidî, Dekȃik, vr. 44a
182 İbn Sînâ, Necȃt, s.18-19 Tanımda Yapılan Hatalar Lafza Dönük Olan Hata Cinse Yönelik Olan Hata Cinsin Zikredilmemesinden Kaynaklanan Hata Cins Olmayan Şeyin
Cins Olarak Zikredilmesinden Kaynaklanan Hata
Fasla Yönelik Olan Hata
Sadece Fasla Yönelik Olan Hata Fasıl Ve Hassada Ortak Olan Hatalar Hassaya
Yönelik Olan Hata Anlama Dönük
59
Tanımlarda yapılan hataları bu şekilde sınıflandıran müellif, bunları ayrıca ayrı ayrı başlıklar altında detaylı olarak ele almaktadır.183
Buraya kadar mantığın iki kısmından biri olan tasavvurata yönelik açıklama ve değerlendirmeler yaptık. Bu anlamda tasavvurat içerisinde yer alan lafız-anlam ilişkisi, beş tümel ve tanım konusunu ele aldık. Bundan sonra mantığın ikinci kısmı olan tasdikat bölümü ele almaya çalışacağız.
183
60