BÖLÜM 4: AKIL YÜRÜTME
4.3. Beş Sanat
Âmidî’nin, kıyası şekil ve madde bakımından iki yönden incelediğini daha önce belirtmiştik. Kıyasın doğru sonuç vermesi için şekil yönünden sahip olması gereken şartları detaylı olarak ele alan müellifimiz, kıyasın maddeleri bakımından da ele alınmasını gerekli görmüştür. Ona göre hata bazen kıyasın şeklinde değil maddesinde meydana gelebilmektedir. Mantığın gayesi de zihni hatadan korumak olduğundan bu konunun da ele alınmasını gerekli görmektedir.
Beş sanat ifadesi, kıyasın maddesi bakımından farklılaşması sonucu ortaya çıkan türlerin uygulama alanları için kullanılan bir kavramdır. Kıyasın öncüllerinin içermiş olduğu değere göre Beş Sanat (es-Sına’atü’l-Hamse) Burhan, Cedel, Hitabe, Şiir ve
Mugalâta olarak sıralanmaktadır.439
435
İbn Sînâ, Kitabu’ş-Şifa: el-Kıyas, s. 561-567; Necȃt, s. 73
436
Gazzâlî, Mi’yâru’l-İlm, s. 148-153; el-Mustasfa, s. 103-105;
437
Âmidî, Dekȃik, vr. 208a-208b
438
Ebheri, Keşfu’l-Hakȃik, s. 187-188; Kazvini, er-Risȃletü’ş-Şemsiyye, s. 186-187; K. Râzî,
Tahriru’l-Kavaidi’l-Mantıkiyye, s. 454; el-Muzaffer, el-Mantık, s. 247-248 439
123
Beş Sanat, Aristoteles’in mantığa dair yazmış olduğu Organon isimli külliyatının son beş kitabı olan II. Analitikler (Kitabu’l-Burhan), Topikler (Kitabu’l-Cedel), Sofistik Çürütmeler (Kitabu’s-Safsata), Retorika (Kitabu’l-Hitabe) ve Poetika (Kitabu’ş-Şiir) isimli eserlerine dayanmaktadır. Yukarıda da ifade edildiği gibi bu şekilde farklı türlere ayrılmış olmaları, kıyası oluşturan öncüllerinin tasdik bakımından farklılaşmasından kaynaklanmaktadır.
Âmidî Beş Sanatın her birini ayrı ayrı ele almaktadır. Daha önce de ifade ettiğimiz üzere Âmidî’nin Dekȃik isimli eseri, iki mukaddime ve dokuz makaleden oluşmaktadır. Ancak söz konusu eserin elimizde mevcut tek cildi olan birinci cildi, beşinci makale olan “Burhan” isimli makalenin girişiyle bitmektedir. Bu yüzden Beş Sanata dair burada yapacağımız değerlendirmeler mevcut bilgiler çerçevesinde yapılacaktır.
Kıyasın öncüllerinin içermiş olduğu epistemelojik değer farklılığından beş sanatın ortaya çıktığını belirten müellifimiz, her birini kendi konumunda değerlendirmek üzere bu sanatların içerik bakımından farklılığını kısaca şu şekilde sıralamaktadır:
a- Burhan: Yakiniyat
b- Cedel: Müsellemat ve Meşhurat c- Hitabet: Makbulat ve Maznunat d- Şiir: Muhayyelat
e- Mugalâta: Müşabehet ve Vehmiyat maddelerinden oluşmaktadır.440
Âmidî, Beş Sanatın öncüllerinin değer bakımından içermiş olduğu bu farklılıkları belirttikten sonra bunlar içerisinde önceliği, yakine ulaştırmasından dolayı, burhan sanatına vermektedir. Ona göre, yakiniyattan oluşmuş olan burhanın amacı, “Nefs-i
natıkanın dünyada fazileti elde etmek ve ahirette de saadet-i ebediyeye ulaştırmaktır.”
Diğer sanatların ise sadece zanni, tahayyül, susturma, inad ve sakındırma ifade ediyor olmasından dolayı bunların maksadının burhanın maksadından daha sonra geldiğini
vurgulamaktadır.441
Âmidî, burhanı değişik yönlerden ve dolayısıyla değişik başlıklar altında toplamda yirmi iki fasıl halinde ele almaktadır. Burhanın amacını belirten faslı müteakip burhan
440
Âmidî, Dekȃik., vr. 236a
441
124
çeşitlerini ele almaktadır. Âmidî, burhanı burhan-ı limmi ve burhan-ı inni olmak üzere ikiye ayırmaktadır. Bu iki çeşit bağlamında burhana dair ifade ettiği hususlar, tâbi olduğu geleneğin, özellikle de İbn Sînâ’nın açıklamalarının haricinde bir şey olmadığı görülmektedir.
Şekil 22: Âmidî’nin Beş Sanat Taksimi
Değerlendirmenin Dekâiku’l-Hakâik’in elimizdeki kısmıyla sınırlı olacağını daha önce ifade etmiştik. Dolayısıyla mevcut olan yazma burada sonlandığından dolayı değerlendirmemiz de burada sonuçlanmış olmaktadır.
Kıyas Madde Bakımından Yakiniyat Burhan Burhan-i Limmi Burhan-i İnni Müsellemat Meşhurat Cedel Makbulat Maznunat Hitabet Muhayyelat Şiir Müşabehet Vehmiyat Mugalata Şekil Bakımından
125
SONUÇ
İslam düşünce tarihinde Gazzâlî sonrası müteahhirin dönemi âlimlerinden biri olan Âmidî, aynı zamanda değişik alanlarda başvurulan kaynakların da müellifidir. Âmidî ortaya koyduğu bu eserlerde bütüncül bir fikre sahiptir. Aristoteles mantığının ve İbn Sînâ felsefesinin kelama ve daha sonra da fıkha etki etmesi ile yeni bir çığırın açıldığı dönemde; Âmidî, kelam ve fıkıh alanlarıyla beraber felsefe ve mantığa dair eserler ortaya koymuştur. Söz konusu eserler, bir yönüyle, üç usul diyebileceğimiz şekilde gruplandırılabilir. Bu eserler, usullerin her birine dair mufassal ve muhassal olarak değerlendirilebilecek niteliktedir. Buna göre:
Usulü’l-Hikme - Dekâiku’l-Hakâik - En-Nûru’1-Bâhir Fi Hikemi’z-Zevâhir - Rumûzu’l-Künûz Usulü’d-Din - Ebkâru’l-Efkâr - Gayetu’l-Meram Usulü’l-Fıkh - El-İhkâm Fi Usulu’l-Ahkâm - Müntehe’s-sûl fi İlmi’l-Usûl
Bu çalışmamızda Âmidî’nin Dekâiku’l-Hakȃik isimli eserinin tahkik ve değerlendirmesini yaptık. Değerlendirmeyi yaparken Âmidî öncesi mantıkçılardan Aristoteles, Fârâbî, İbn Sînâ, Gazzâlî ve Fahreddin Râzî’yi dikkate aldığımız gibi konunun daha sağlıklı ortaya konulup anlaşılması için Âmidî sonrası mantıkçılardan Tûsî, Kazvini, Kutbuddin Râzî, Fenârî, Gelenbevi ve Ahmet Cevdet Paşa gibi şahsiyetlerin çalışmalarını da dikkate alma gereği duyduk.
Âmidî, Dekâiku’l-Hakȃik isimli eserinde faydalandığı kişi ve eserlerden, çoğu zaman, açıkça söz etmese de kullandığı ifade ve kavramlardan yola çıkarak kimleri kast ettiğini kimi yerlerde tespit etmek mümkün olurken kimi yerlerde de tespit etmek mümkün olmadı. Kullanmış olduğu söylemler bağlamında başta İbn Sînâ olmak üzere Gazzâlî ve F. Râzî’den faydalandığı rahatlıkla söylenebilir.
126
İbn Sînâ’nın eş-Şifa isimli eserine benzer bir içeriğe sahip olan Dekâiku’l-Hakȃik konular bazında eş-Şifa ile karşılaştırıldığında bazı konularda Şifa’dan daha detaylı ve daha sistemli olduğu rahatlıkla söylenebilir.
Müellif, eserde selef veya muasırlarından söz ederken genel itibariyle isim kullanmamaktadır. Bunun sebebine dair herhangi bir bilgiye de rastlamış değiliz. Ancak kendi dönemindeki felsefe ve mantığa yönelik olumsuz tutumun bunun sebeplerinden biri olabileceğini, bunun eserin yazılma amacına da uygun düştüğünü düşünmekteyiz. Söz konusu ilim alanlarıyla ismi özdeşleşmiş olanlar zikredildiğinde, konunun içeriğine dair herhangi bir şey söylenmeden, sadece bu özdeşleşmeden dolayı önyargılı tutumların ortaya çıkma ihtimalinden ötürü, Âmidî’nin, isimleri açıkça zikretmediğini düşünmekteyiz.
Âmidî, muhataplarını çok ciddiye almış olacak ki konuları ele alışındaki sistemliliği dikkat çekmektedir. Bu anlamda ilimlerin tasnifini yaptıktan sonra mantık ilminin hangi gerekçelerden dolayı gerekli olduğunu mantıki bir temele oturtmaktadır. Âmidî genel olarak meşai geleneği takip etmesine rağmen başta İbn Sînâ olmak üzere bazı noktalarda seleflerinden farklı davranmaktadır. Çalışmamızda tespit edebildiğimiz kadarıyla Âmidî’nin seleflerinden ayrıldığı noktaları şöyle sıralayabilirz:
1- Tasavvuratın mebadisi olarak kabul edilen beş tümele geçmeden önce, buna hazırlık anlamında lafız-anlam ilişkisine değinmektedir. Âmidî’nin lafız delâlet konusunu çok önemsediği söylenebilir. Bu anlamda Âmidî, mutabakanın vaz’i; tazammun ve iltizamın akli olduğu kabulüne karşı çıkarak, mutabaka ve tazammunun vaz’i, iltizamînin ise akli olduğu görüşünü ileri sürüp gerekli açıklama ve değerlendirmeleri yapmaktadır.
2- Âmidî’nin, müfretlerin anlamlarına delâleti konusundaki yaklaşımının da kendisine has olduğu söylenebilir. Gelenek, müfret lafızları sadece anlamları vererek ele alırken Âmidî bu lafızların her birinin hangi temele dayandığını ve nasıl bir tasnife tabi tutulduğunu temellendirerek ele almaktadır.
3- Zatinin tanımında, seleflerinin “mahiyete dâhil olan” ve özellikle de kendisinden sonra gelen bir kısım mantıkçı tarafından kullanılan “mahiyetin dışında olmayan” olarak ayrı ayrı yapılan tanımlamalarını Âmidî, bu iki tanımı birleştirerek tek bir tanım olarak “mahiyete dâhil olan ve aynı zamanda mahiyetten hariç olmayan”
127
şeklinde ortaya koymaktadır. Yaptığı bu tanım doğrultusunda beş tümeli detaylı olarak ele alıp ayrı ayrı değerlendiren Âmidî, seleflerinin yaptığı tanımların bir kısmında hata bulunduğunu ve bu hataların her birinin nasıl oluştuğunu belirttikten sonra kendine has yeni tanımlamalar ortaya koymaktadır.
4- Kendine özgü kullanmış olduğu bazı lafızlardan yola çıkılarak Âmidî’nin yeni bir dil oluşturmaya çalıştığı da söylenebilir. Bu anlamda, tanımın yalnız mürekkeplere yönelik olmayıp basitlere de yönelik yapılmasına rağmen sadece mürekkep lafızları içerecek şekilde kavl-i şârih ifadesini kullanılmaktadır. Bu ifade mürekkeplerin tanımını içermesine karşılık basitlerin tanımını içermemektedir. Âmidî ise bu eksikliğin giderilmesi için basitleri de kapsayacak şekilde lafz-ı şarih ifadesinin kullanılmasının gerekliliğini savunmaktadır. Bu düşünceden ötürü Âmidî, tanım anlamında kullanılan kavl-i şârih ifadesi yerine lafz-ı şarih ifadesini kullanmaktadır. 5- Âmidî, tanım yapılırken düşülen hatalar konusunda da geleneğin dışına çıkmaktadır.
Ona göre yapılan hataların bir kısmı tanıma delâlet eden lafzın kendisinde olurken, bir kısmı da lafzın anlamında meydana gelmektedir. Bu iki noktayı ayrı ayrı ele alarak detaylandırmaktadır. Bu hataların cinse, fasla yönelik olduğu İbn Sînâ tarafından belirtilirken Âmidî bu ikisini kabul etmekle beraber hassaya yönelik hataların da var olduğunu örnekleriyle beraber açıklamaktadır.
6- Önermenin niceliği daha çok önermenin konusu dikkate alınarak ele alınmaktadır. Ancak tarih içerisinde, önermenin niceliğinin önermenin konusuyla beraber önermenin yüklemine göre olduğu da bir kısım mantıkçı tarafından ele alınmıştır. Aristoteles ve İbn Sînâ’nın az da olsa değinip fakat önemsemedikleri bu konuyu, Âmidî geniş bir şekilde ele almaktadır. Hatta selefi olan İbn Sînâ’nın, bazı noktalarda ortaya koyduklarına itiraz edip bu hususlarda eleştiri yapmaktan da geri durmamaktadır.
7- Âmidî düz döndürmeyi, “Olumluluk ve olumsuzluğuna, doğruluk ve yanlışlığına dokunmadan; konuyu yüklem, yüklemi konu yapmaktır” diye tanımlamaktadır. Oysa Fârâbî, İbn Sînâ (eş-Şifa’nın el-Kıyas kitabında), Gazzâlî ve Huneci gibi mantıkçılar düz döndürmeyi, olumluluk ve olumsuzluğuna, doğruluğuna dokunmadan konuyu yüklem, yüklemi konu yapmaktır” şeklinde tanımlamaktadırlar. Yapılan bu tanımlamalarda “yanlışlık halinin devamı” ifadesi bulunmamaktadır. Bu ifadenin
128
kullanılmış olması tanımlamanın yanlış olmasına yol açmaktadır. Dolayısıyla tanımlamada bu ifadenin kullanılmaması gerekmektedir.
8- Aristoteles’in değinmediği kıyasın dördüncü şekline İbn Sînâ da kısaca değinmekle beraber konuyu önemsiz görmektedir. İbn Sînâ’nın bu konuya bu yaklaşımının etkisini İslam mantıkçılarının çoğunda görmek mümkündür. Ancak Âmidî bu durumu, özellikle de İbn Sînâ’nın etkisinde kalarak bu kararlılığı devam ettirenleri, ciddi biçimde eleştirmektedir. Ona göre bu düşüncede olanlar bu düşünceyi bilinçli olarak savunmamaktadır. Âmidî; onların dördüncü şeklin ne olduğunu, nasıl ortaya
çıktığını ve nerelerde, nasıl kullanıldığını bilmeleri halinde, böyle
davranmayacaklarını ifade etmektedir. Ona göre, kıyasın en mükemmel şekli birinci şekil olmasına rağmen, her durumun birinci şekille ifade edilmesinin imkânı bulunmamaktadır. Bu yüzden her şeklin kendine ait bir uygulama alanı vardır. Dolaysıyla diğer üç şeklin olduğu gibi dördüncü şeklin de kendine has uygulama alanı bulunmaktadır. Bu düşüncede olan müellifimiz buna örnek vererek düşüncesini temellendirmektedir.
9- Şartlı iktirani kıyas grubunda iki bitişik şartlıdan oluşan iktirani kıyas çeşidinde, İslam mantıkçılarının kıyası oluşturan iki şartlı önerme arasında orta terimin tam bir ortaklık ve ortaklığı tam olmayan cüzde olduğu tarzındaki kabullerine karşılık Âmidî, orta terim, kıyası oluşturan iki bitişik şartlı önermenin birinde tam diğerinde ise eksik cüz olan üçüncü bir şekli ilave etmektedir.
İlimlere giriş makamında olan mantık ilmine Âmidî’nin bu yaklaşımı, farklı konularda değişik sonuçların ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Dolayısıyla bu yaklaşımı sonucunda ortaya çıkan düşüncelerinin layıkıyla anlaşılması ancak bu düşüncenin kılcal damarlarını oluşturan mantıki dayanakların bilinmesiyle mümkün hale gelebilmektedir. Bu detayların dikkate alınmaması durumunda yanlış sonuçların ortaya çıkması kaçınılmaz olacaktır.
Âmidî kelam ve fıkıh alanlarında tanınan ve etkisi hissedilen bir şahsiyet olmasına rağmen felsefe ve mantık alanında neredeyse hiç bilinmemektedir. Oysa bu alanlarda yazmış olduğu eserler, hem nitelik hem de nicelik bakımından küçümsenmeyecek boyuttadır. Bu eserlerin niceliği, dönemin bir kısım ilim adamında görülen felsefe ve mantık karşıtlığına nazaran çok az kişide görülebilecek türdendir. Genel bir bakışla sadece Dekâiku’l-Hakâik, en-Nûru’1-Bâhir Fi Hikemi’z-Zevâhir ve Rumuzu’l-Künuz
129
isimli eserleri toplandığında, bugünkü teknik ifade ile beş bin sayfa civarında bir yekûn tutmaktadır. Ancak bu niceliğe rağmen ilim dünyasında özellikle felsefe ve mantık yönüyle hak ettiği yeri almadığını düşünmekteyiz. Bu anlamda Âmidî’nin sahip olduğu düşünce dünyasına dair birkaç çalışma ortaya konulmuş olsa da bu çalışmalar sadece bir başlangıç niteliğini taşımaktan öteye geçmemektedir. Âmidî’nin sahip olduğu düşünce dünyasının tam olarak ortaya konulabilmesi için ilkin ilgilendiği alanların her birinin detaylı ve kendi içerisinde bütüncül bir bakışla ortaya konulması gerekmektedir. İlgilendiği alanların tümünün ortaya konulmasından sonra bütün alanların birbiriyle olan ilişkileri dikkate alınarak çalışma yapılması gerektiğini düşünmekteyiz. Aksi halde müellifin düşünce dünyasının gerçek anlamda anlaşılmasının mümkün olmayacağı kanaatindeyiz. Dolayısıyla ilgilendiği her alanın daha kapsamlı ve detaylı biçimde, bütüncül bir bakışla incelenmesi; bu alanlarda çalışan araştırmacıları beklemektedir.
130
KAYNAKÇA
ABDULVAHHAB Hallaf, İslam Hukuk Felsefesi, (çev. Hüseyin Atay), Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi yayınları,Ankara, 1976
ABDUNNAFİ, Fenn-i Mantık, Gelenbevi’nin Burhan’ına şerh, Matbaa-i Âmire,
İstanbul 1297, c. II
AHMET Cevdet Paşa, Mi’yȃr-ı Sedȃd (Mantık Metinleri 2 içinde), İşaret Yayınları, İstanbul 1998
ARİSTOTELES, Organon I (Kategoryalar), (çev. H. Ragıp Atademir), Milli Eğitim Bakanlığı yayınları, İstanbul 1995
ARİSTOTELES, Organon II. Önerme, (çev. H. Ragıp Atademir), Milli Eğitim Bakanlığı yayınları, İstanbul 1989
ARİSTOTELES, Organon III (Birinci Analitikler), (çev. H. Ragıp Atademir), Milli Eğitim Bakanlığı yayınları, İstanbul 1989
ARİSTOTELES, Organon IV, İkinci Analitikler, (çev. H. R. Atademir) Milli Eğitim Bakanlığı yayınları, İstanbul 1989
ARİSTOTELES, Organon, V. Topikler, Milli Eğitim Bakanlığı yayınları, İstanbul 1989 ARİSTOTELES, Kitbu’l-ibare, (el-Nassu’l-Kamil li-Mantıki Aristoteles II içinde), (thk.
Ferid Cebr), Daru’l-Fikri’l-Lübnani, Beyrut- 1999
ARİSTOTELES, Kitubu’t-Tahlilȃtü’l-Ûlȃ (Mantıku Aristoteles içinde) (thk. Abdurrahman Bedevi), Daru’l-Kalem, Beyrut, 1980
ARSLAN, Ahmet, İlkçağ Felsefe Tarihi, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2008 ASTER, Ernest Von, Bilgi Teorisi ve Mantık, (çev. Macit Gökberk), Sosyal Yayınlar,
İstanbul 1994
ATADEMİR, H. Ragıp, Aristoteles’nun İlim ve Mantık Anlayışı, Ankara İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1974
BİNGÖL, Abdulkuddüs, Klasik Mantık’ın Tanım Teorisi, İstanbul 1993
BİNGÖL, Abdulkuddüs, Gelenbevi’nin Mantık Anlayışı, Milli Eğitim Bakanlığı yayınları, İstanbul 1993
BOLAY, Naci, Fârâbî ve İbn Sînâ’da Kavram Anlayışı, Milli Eğitim Bakanlığı yayınları, İstanbul 1989
BOLAY, Naci, İbn Sînâ Mantığında Önermeler, Milli Eğitim Bakanlığı yayınları, İstanbul 1994
131
CREIGHTON, James Edwin, An Introductory Logic, London 1919
CÜRCANİ, Seyyid Şerif, Haşiye ‘ala Şerhi Kutbuddin Râzî, (tashih Muhsin Bidarfer) Menşurat-ı Bidar, Kum 2000
CÜRCANİ, Seyyid Şerif, Kitabu’t-Ta’rifat, (thk. Muhammed Abdurrahman Mar’aşi), Daru’n-Nefais, Beyrut 2012
ÇAPAK, İbrahim, Gazzâlî’nin Mantık Anlayışı, Elis Yayınları, Ankara 2005
ÇAPAK, İbrahim, “Gazzâlî’ye Göre Kıyas Şekilleri ve Kur’an’a Uygulanması”, İslam
Felsefesinin Sorunları, Elis Yayınları, Ankara 2003
ÇAPAK, İbrahim, Stoa Mantığı ve Fârâbî’ye Etkisi, Araştırma Yayınları, Ankara 2007 ÇAPAK, İbrahim, Porphyrios ve İbn Sînâ Mantığında Tümeller, Araştırma Yayınları,
Ankara 2013
DURUSOY, Ali, “İbn Sînâ’nın Klasik Mantığa Katkıları”, İslam Felsefesinin Sorunları, Elis Yayınları, Ankara 2003
ESİRUDDİN el-Ebheri, Keşfu’l-Hakȃik, (thk. Hüsayin Sarıoğlu), İstanbul 1998
EMİROĞLU, İbrahim, Klasik Mantığa Giriş, Elis Yayınları, Ankara 2005
FAHREDDİN Râzî, Şerhu’l-İşarat ve’t-Tenbihat, (thk. Ali Rıza Necefzade) Encümen-i Asar, Tahran 1386
FAHREDDİN Râzî, el-Mulahhas, (thk. Ahad Feramerz Karamelekl ve Adine Asgarinejad), Tahran 1381
FÂRÂBÎ, et-Tevtı’atu Fi’l-Mantık (Fârâbî’nin Bazı Mantık Eserleri içerisinde, thk. ve çev. Mübahat Türker Küyel), Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1990
FÂRÂBÎ, el-Elfâzı’l-Müsta’meletu fi’l-Mantık, (thk. Muhsin Mehdi), Daru’l-Meşrik, Beyrut 2002
FÂRÂBÎ, İsagoci, (el-Mantık inde’l-Fârâbî I içinde), (thk. Refik el-Acem), Daru’l-Meşrik, Beyrut 1986
FÂRÂBÎ, Kitabu’l-İbare, (el-Mantık İnde’l-Fârâbî-I içinde), (thk. Refik el-Acem), Daru’l-Meşrik, Beyrut 1986
132
FÂRÂBÎ, Kitabu’l-Kıyas, (el-Mantık inde’l-Fârâbî-II içinde), (thk. Refik el-Acem), Daru’l-Meşrik, Beyrut 1987
FÂRÂBÎ, Kitabu’l-Kıyasi’s-Sağir (Mantık inde’l-Fârâbî-II içinde), (thk. Refik el-Acem), Daru’l-Meşrik, Beyrut 1987
FÂRÂBÎ, Kitabu’l-Kıyasi’s-Sağir, (Fârâbî’nin Bazı Mantık Eserleri içinde), (neşr. ve terc. Mübahat Türker Küyel) Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1990
FÂRÂBÎ, Mantık Sanatına Başlamak isteyen Bir Kimsenin Bilgi Edinmek Zorunda
Bulunduğu Bütün Hususlara Dair Olan Bölümler, (neşr. ve terc. Mübahat
Türker Küyel), (Fârâbî’nin Bazı Mantık Eserleri içinde) Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1990
FÂRÂBÎ, İbare, (çev. Mübahat Türker Küyel) Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1990
FENARİ, Muhammed, el-Fevaidu’l-Fenârîyye, Haşemi Yayınevi, İstanbul 2012
GAZZÂLÎ, Felsefenin Temel İlkeleri (Makasıdu’li Felasife) çev. Cemaleddin Erdemci, Vadi Yayınları, Ankara 2001
GAZZÂLÎ, el-Mustasfa, (thk. Muhammed Süleyman el-Eşkar) Müessesatü’r-Risale, Beyrut 2012
GAZZÂLÎ, el-Kıstasu’l-Müstakim, (Hak Yolcularının Miracı), (çev. Yaman Arıkan) Eskin Matbaası, İstanbul 1971
GAZZÂLÎ, Makasıdü’l-Felasife, (thk. Süleyman Dünya), Şemsi Tebrizi, Tahran 1382
GAZZÂLÎ, el-Munkız Mine’d-Dalal, (terc. Salih Uçan), Kayıhan Yayınları, İstanbul 1997
GAZZÂLÎ, Mi’yaru’l-İlm, (şerh: Ahmed Şemsu’d-Din), Daru’l-Kütübü’l-İlmiye, Beyrut 1990
133
GAZZÂLÎ, Düşünmede Doğru Yöntem (Mihakku’n-Nazar), (çev. Ahmet Kayacık), Ahsen Yayınları, İstanbul 2002
GÖRGÜN, Tahsin, Lafız mad., DİA, c. 27, Ankara 2003
HASAN Mahmud Abdullatif, Ğayetu’l-Meram fi İlmi’l-Kelâm’ın Mukaddimesi, Kahire 1971
HASAN Şafii, el-Âmidî ve Ârâu’l-Kelâmiyye, Daru’s-Selam, Kahire 2013
HAYRUDDİN ez-Zirikci, Kamusu’l-Alam, Beyrut 1992
HUNECİ, Keşfu’l-Esrar an Gavamizi’l-Efkâr, (thk. Halid Ruayheb), İranian Institute Philosophy, Tahran 2010
İBN EBİ USAYBİA, Uyunu’l-Enba fi Tabakati’l-Etibba, Dârü'l-Mektebeti'l-Hayat, Beyrut 1965
İBN HALLİKAN, Vefayatu’l-Ayan, Dâru Sadır, Beyrut 1970
İBN İMAD, Şezeratü’z-Zehebi Fi Ahbari Min Zeheb, Daru İbn Kesir, Beyrut 1979
İBNU’L-KIFTİ, İhbaru’l-Ulema, Mektebetü’l-Mütenebbi, Kahire 1908
İBN SÎNÂ, Mantığa Giriş, (çev. Ömer Türker), Litera Yayınları, İstanbul 2006
İBN SÎNÂ, İşaretler ve Tembihler (çev. Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli) Litera Yayınları, İstanbul 2005
İBN SÎNÂ, Kitabu’ş-Şifa: el-Kıyas, (thk. Said Zayid) Zevi’l-Kurba, Kum 1430
İBN SÎNÂ, Mantıku Meşrikiyyın, Mektebetü’l-Ayetullah, Kum 1405
İBN SÎNÂ, Metafizik I, (çev. Ekrem Demirli, Ömer Türker), Litera Yayınları, İstanbul 2004
İBN SÎNÂ, en-Necat, (thk. Abdurrahman Umeyere) Daru’l-Ceyyid, Beyrut 1992
134
İBN ZÜRA, Mantıku İbn Züra, Daru’l-Fikri’l-Lübnani, Beyrut 1994
KUTLUER, İlhan, İslam’ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, İz Yayıncılık, İstanbul 1996
İZMİRLİ, İsmail Hakkı ve diğerleri, İslam Türk Ansiklopedisi, “Âmidî” I: Asarı İlmiye Kütüphanesi, İstanbul 1941
İSMAİL Gelenbevi, Burhan, (tas. Fercullah Zeki el-Kürdi), Mısır 1190
İSMAİL Gelenbevi, Şerhu İsagoci, (thk. Abdullah Hecdunemz) İstanbul (Tarihsiz)
İZMİRLİ İsmail Hakkı, Felsefe Dersleri, Hukuk Matbaası, İstanbul 1330
KADİ ZEYNUDDİN Ömer b. Sehlan es-Sâvî, Besâiru’n-Nasiriyye Fi ilm-i
el-Mantık, Şemsi Tebrizi, Tahran 2004
KAYA, Mahmut, İslam Kaynakları Işığında Aristotelesteles ve Felsefesi, Ekin Yayınları, İstanbul 1983
KUTBUDDİN Muhammed bin Muhammed er-Râzî, Tahriri’l-Kava’idi’l-Mantıkiyye Fi
Şerhi’r-Risaleti’ş-Şemsiyye, (tashih Muhsin Bidarfer) Menşurat-ı Bidar, Kum
2000
KUTBUDDİN Muhammed bin Muhammed er-Râzî, Şerhu’l-İşarat, Neşru’l-Belağa, Kum 1383
KUTBUDDİN Muhammed bin Muhammed er-Râzî, Şerhu’l-Metali, (Usame Saidi) Zevi’l-Kurba, Kum 1395
KÜYEL, Mübahat Türker, Aristotelesteles ve Fârâbî’nin Varlık ve Düşünce Öğretileri, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1969
NASIRUDDİN Tûsî, Esasu’l-İktibas, (thk. Hasan Şafii, Muhammed Said Cemaleddin), el-Meclisu’l-A’la Li’s-Sakafe, Kahire 2004
NASIRUDDİN Tûsî, Şerhu’l-İşarat ve’t-Tenbihat, (thk., Süleyman Dünya) Müessesatü’l-Nu’man, Mısır 1960
135
NECMUDDİN Ali el-Kâtibi el-Kazvini, er-Risȃletü’ş-Şemsiyye, (thk. Mehdi Fadlallah) el-Merkezi’s-Sakafi’l-Arabî, Beyrut 1998
ÖNER, Necati, Klasik Mantık, Divan Yayınları, İstanbul 2011
ÖNER, Necati, Felsefe Yolunda Düşünceler, Akçağ Yayınları, Ankara 1999
ÖZDEMİR İbrahim, İslam Düşüncesinde Dil ve Varlık: Vaz’ İlminin Temel Meseleleri, İz Yayınları, İstanbul 2006
ÖZLEM, Doğan, Mantık, Notos Kitap, İstanbul 2011
PROPHYRİOS, İsagoge, (çev. Betül Çotuksöken), Remzi Kitapevi, İstanbul 1986
REFİK, Acem, el-Mantık İnde’l-Gazzâlî, Daru’l-Meşrik, Beyrut 1986
ROSS, W. David, Aristoteles, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2002
SEYFUDDİN Âmidî, Dekâiku’l-Hakȃik, Princeton Üniversitesi, Amerika
http://pudl.princeton.edu/viewer.php?obj=fn106x991#page/1/mode/2up
SEYFUDDİN Âmidî, en-Nûru’1-Bȃhir Fi’l-Hikemi’z-Zevȃhir, (neşr, Fuat Sezgin) Tarihu’l-Ulumu’l-Arabiyye ve’l-İslamiyye, Frankfurt 2001
SEYFUDDİN Âmidî, el-İhkâm Fi Usulu’l-Ahkâm, (tah. Seyyid…), Mektebetü’l-Asriye, Beyrut 1998
SEYFUDDİN Âmidî, el-Mübîn Fi Şerhi Me’ani Elfazı’l-Hukema ve’l-Mütekellimin, (tah. H. Mahmud Şafi’i), Kahire 1993
SEYFUDDİN Âmidî, Ebkȃru’l-Efkâr, (thk. Ahmed Muhammed Mehdi) Dârü’l-Kütüb
ve’l-Vesaikü’l-Kavmiyye, Beyrut 2002
SEYYİD Hüseyin Nasr, İslam Düşüncesi Tarihi, (Edt. Mustafa Armağan) İnsan Yayınları, İstanbul 1990
ŞEMSUDDİN Şehrezuri, Resȃilu’ş-Şecereti’l-İlahiyye I, (tah. M. Necip Görgün), Daru Sadr, Beyrut 2007
136
ŞEŞEN Ramazan, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Çağ Yayınları, İstanbul 1989
ŞİHABUDDİN Ahmed b. Abdu’l-Mun’im el-Ezheri, İzahu’l-Mübhem Min