Tanımı, Ortaya Çıkışı Ve Önemi

Kadı sicilleri, kadı divanı, mahkeme kayıtları, sicillât-ı şer‘iyye ve yaygın kullanımı ile şer‘iyye sicilleri denilen bu defterler kadı yahut nâibi tarafından tutul- makta ve çeşitli türden belgeleri içermektedir. Osmanlı Devleti’nde merkezde ve taş- rada her tabakadan insanlar arasındaki hukukî ilişkilere dair kayıtları içeren bu def-

52

Mübahat Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili, Kubbealtı Yayınları, İstanbul 1994, s. 69.

53

73 numaralı belge. (01 Şubat 1919)

54

21

terler Osmanlı toplumsal hayatının aile, toplum, ekonomi ve hukuk gibi birçok alanı- nın tarihi için en önemli kaynaklardır. Kadıların Osmanlı sistemindeki etkin rolleri sebebiyle şer‘iyye sicilleri sosyal ve yerel tarih çalışmalarında da ana kaynak niteliği taşımaktadır.55

Şer‘iyye Sicilleri; dil, din ve renk farkı gözetmeksizin bütün insanlarla ilgili olayları ve bu olayları ilgilendiren mahkeme kayıtlarını ve idari düzenlemeleri ihtiva eder. Bilinen en eski kadı sicili XV. yy.'a aittir. Bu da 1455 tarihli kadı sicilidir. Si- ciller bu tarihten XX. yy. başlarına kadar, dolayısıyla devletin yıkılmasına kadar var- lığını devam ettirmişti. Kadı sicilleri 472 yıllık Türk tarihini, Türk iktisadını ve Türk siyâsi, sosyal ve hukûkî hayatını yakından ilgilendirmekte ve kısaca Türk kültür ve tarihinin temel kaynaklarının başında gelmektedir.56

Şer‘iyye Sicillerinde yer alan kayıtları; kadı tarafından verilen hükümler, her hangi bir hadiseyi, bir şehâdeti veya bir hibeyi resmiyete geçirilmesi istenen bin hu- susu ihtiva eden belgeler ve devlet merkezinden gelen çeşitli yazılar şeklinde tasnif etmek mümkündür. Bu genel tasniften yola çıkarak, şer‘iyye sicillerinde yer alan belgeleri şu şekilde sıralayabiliriz.

1. Merkezden gönderilen her türlü ferman, berat ve mektuplar.

2. Ümera denilen mahalli yöneticilerin (Beylerbeyi, vali, sancakbeyi vb.) çeşitli konularda, sancak veya şehir meselelerini çözmek için yayınla- dıkları buyruldular ve bunların icraatlarını gösterir kayıtlar.

3. Kadıların çeşitli konularda merkeze gönderdikleri ilâmlar ile şehir yö- netiminde kişi veya çeşitli müesseseler arasında doğan anlaşmazlıkları çözmek için verdikleri hüccetler.

4. Şehrin mahalle listeleri, dini ve sosyal yapıların inşası, bakım ve tamir- lerinin yapılması, şehirde yürütülen imar faaliyetleri, imar işlerinde kul- lanılan inşaat malzemelerinin çeşit ve fiyatları ile ilgili vesikalar. 5. Şehir nüfusunu, nüfusun ırkî ve dinî yönden ayrımını, bu nüfusun za-

man zaman maruz kaldığı hastalık ile tabi afetleri anlatan belgeler.

55

Yunus Uğur, “Şer‘iyye Sicilleri”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2010, XXXIX, s. 8.

56

22

6. Evlenme, boşanma, kız kaçırma, mehir bağlama, alım-satım, mukave- leve kefalet senetleri, hırsızlık, kalpazanlık, yaralama ve öldürme ile il- gili belgeler.

7. Şehirdeki esnaf grupları, bunların meslekleri ile ürettikleri malların çe- şitleri, çarşı ve pazarda satılan malların narh listeleri, usta ve ırgat yev- miyeleri ile ilgili kayıtlar.

8. Sancak ve şehir halkından toplanan vergi miktarları, bu vergilerin top- lanmasında kullanılan avârız hânesi ile ilgili listeler.

9. Altın ve para meseleleriyle, çeşitli eşya fiyatlarını gösteren kayıtlar. 10. Ölen kişilerin mal varlıklarını gösteren terike kayıtları, bu kayıtlarda

yer alan etnografik eşya listeleri.

Bu sayılan hususlar dışında, mahkeme tarafından önemli görülüp de sicillere kaydedilen çok çeşitli konuları ihtiva eden başka belgelerde vardır. Bunlarla ilgili; iftâ makamından alınan bazı fetva suretleri, yangın, sel, zelzele, don ve kar hadiseleri ile ilgili yazılan münferit notları sayabiliriz.57

Bütün bunlardan dolayı Şer‘iyye sicillerinin önemini kısaca şu şekilde sırala- yabiliriz:

a- Şer‘iyye sicilleri, içtimaî, idarî, malî, iktisâdi, ticarî, ziraî, beledî, askerî ve siyasal bakımlardan tarihin bilinmeyen yönlerini aydınlatmak ve belgelendirmek imkânlarını verirler.

b- İçinde bulunan ferman, berat, mektup, divan tezkereleri ve diğer resmî ka- yıtlar ile devlet nizâmını ortaya koyarlar.

c- Şer iyye sicillerinde birçok devlet adamı, müderris, âlim, şair, sanatkâr, mimar adları geçer. Kişilerin isimleri, biyografileri hakkında sağlam ipucu verirler.

d- Mimari tarih açısından önemlidirler. İnşası veya tamiri yapılan mimari hakkında bilgi verirler.

57

İbrahim Yılmazçelik, I. Arşiv Şurası: “Şer‘iyye Sicillerinin Bir Merkezde Toplanması Üzerine Bazı Mülahazalar”, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1998, s. 161-162.

23

e- Eskiden oturulan veya oturulmayan yerleri aydınlatmaları nedeniyle kasa- ba, köy, mahalle, semt, çiftlik, otlak özellikle aşiret ve cemaat işlemlerini içeren resmî kayıtlar iskân tarihi bakımından önemlidir.

f- Sicillerde rastlanılan sağlam kayıtlar, Osmanlı Devleti’nin malî, ziraî, as- kerî vb. durumlarını rakamlara dayanarak ortaya koymaktadır.

g- Davâ konularıyla şer‘iyye mahkemelerinin çalışmalarını ve İslâm hukûku- nun uygulamalarda ki usul ve kaideleri ortaya konulur ve hukûk tarihi bakımından incelenmelidir.

h- Sicillerdeki anlatım ve üslûp şekilleri, eşya ve yiyecek isimleri dil ve folk- lor yönlerinden ayrı ayrı inceleme ve karşılaştırma konularıdır.

Siyasî tarihin yanı sıra askerî, kültürel, sosyal ve iktisadî yapı hakkında çok kıymetli bilgiler ihtivâ eden şer‘iyye sicilleri, şehir tarihi araştırmalarında çok büyük bir öneme haizdir. Çünkü bunlardan ait oldukları yerde yaşayan halkın; günlük haya- tını, giyecek ve yiyecek fiyatlarını, çarşılarını, evlerini, camilerini, çeşitli müessese- lerini, mahalle ve köylerini, örf ve adetlerini, o zamanki hukûk ve tatbikatını, vakıfla- rını, hayat şartlarını, ödedikleri vergileri, devlet görevlileri ile olan münasebetlerini ve benzeri konularda durumlarını gösteren çok değerli bilgiler elde edilmesi mümkün olmaktadır.58

2. Şer‘iyye Sicilleri İle İlgili Kavramlar