Tedarik zincirlerinde stok kontrol kavramı, toplam tedarik ağının yönetimi konusunda en temel unsurlardan birisidir. Firmalar her koşulda müşteri hizmet seviyesini hedefleri doğrultusunda gerçekleyebilecek, en küçük stok değerleri ile çalışmayı tercih etmektedirler. Bu bağlamda firmanın sipariş yapısına ve bulunduğu tedarik ağı organizasyonundaki konumuna bağlı olarak uygun stok kontrolü yaklaşımının belirlenmesi önem arz etmektedir.
Stok kontrol politikaların önemli bir kısmı sabit veya parametreleri sabit olan bir dağılıma uyan talep varsayımı altında çalışmaktadır. Firmalar sipariş verme parametrelerini belirledikten sonra periyodik olarak bu değerleri yaptıkları yeni talep tahminleri ışığında güncellerler. (Rossetti ve diğerleri, 2008) Periyodik olarak yapılan bu işlemin talebin dinamik yapısına uymadığı görülmektedir. Bu bağlamda yeni bir yaklaşım olarak tam dinamik zaman tabanlı parametre güncelleme sistemlerine ihtiyaç duyulmaktadır.
Çetinkaya ve Lee (2000) stok yenileme sürecine dinamiklik kazandırmak için zaman tabanlı olarak sipariş miktarını belirleyen bir analitik model önermiştir. Bu model temelde stok ve taşıma kararlarının koordinasyonuna dayanmaktadır.
Babai ve Dallery (2005) yaptıkları çalışmada bir sürekli gözden geçirme programında yeniden sipariş noktası parametresini belirlerken talep tahminleri kullanarak, dönem bazlı yeniden hesaplamalarla stok yönetimi sisteminde kısmen bir dinamiklik kazandırmışlarıdır. sipariş miktarı parametresi ise ekonomik sipariş miktarı yaklaşımı yardımıyla hesaplanmaktadır.
Babai ve Dallery (2009) önceki çalışmalarındaki sundukları dinamik yapıyı bir seviye daha ileri götürerek sipariş miktarı parametresi hesabını talep tahminlerinin adapte edildiği sezgisel silver-meal algoritmasının yeni bir düzenlemesi ile gerçekleştirmiştir.
Suesut ve diğerleri (2004) yaptıkları çalışmada ise sürekli gözden geçirme politikaları ile stok kontrolü gerçekleştirilen durumlarda, talep tahminleri yardımıyla zaman bazlı olarak parametre güncelleme yaklaşımını önermişlerdir. Teslim zamanının sabit alındığı yaklaşımda, talep tahmini yöntemi olarak hareketli ortalamalar kullanılmıştır. Yazarlar önerilen stok kontrol modeli yardımıyla stok seviyelerini kontrol altına alarak, müşteri hizmet seviyelerinin yükseleceği sonucuna varmıştır.
2.3. Satıcı Yönetimli Envanter
SYE sistemleri stok kontrolünde sağladığı avantajlardan dolayı, özellikle iki kademeli, tek satıcı çok alıcılı sistemlerde önemli faydalar sağlamaktır. Achabal ve diğerleri (2000) iki kademeli bir yapıda SYE sistemlerini incelemiş ve sonuç olarak stoklar ve maliyetlerdeki önemli ölçüdeki düşüşle birlikte müşteri hizmet seviyesinin de arttığı sonucuna ulaşmıştır. Tyan ve Wee (2003) Tayvan gıda sektörü üzerine yaptığı çalışmada benzer sonuca ulaşmıştır.
Holmstrom (1998) ise tek satıcı çok alıcı bir sistem incelemiş, sadece stok verisi ile birlikte sipariş verme parametrelerinin paylaşımı ile SYE sistemlerinin başarı ile yürütüleceği sonucuna ulaşmıştır. Vigtil (2007) ise yaptığı çalışmada başarılı bir SYE uyarlaması için gerekli olan veri türlerini belirlemiş ve bunlardan hangilerinin kilit önem arz ettiğini araştırmıştır. Bu bağlamda stok, yoldaki sipariş, bekleyen siparişler, stoklama kayıpları, satış değerleri, talep tahminleri, üretim çizelgeleri ve sipariş erteleme miktarları verilerinin paylaşılması durumunu inceleyen yazar stok verileri ile birlikte gerçek satış verilerinin önemli olduğunu vurgulamakla beraber, firmaların talep verileri yerine tahminleri paylaşma eğiliminde olduğunu belirlemiştir.
Bichescu ve Fry (2009) ( , ) Sürekli gözden geçirme politikalarının uygulandığı bir sistemde, üst kademenin sipariş miktarına karar verdiği ve alt kademenin yeniden sipariş noktası parametresini belirlendiği melez bir SYE tasarımı yapmıştır. Çalışmada karar verme sürecinde üst kademenin güçlü, alt kademenin güçlü ve iki kademenin eşit güçte olduğu üç farklı senaryo ile stackelberg oyunu yardımıyla test etmiştir. Yazar sonuç olarak önerdikleri SYE sisteminin üç farklı senaryo tipinde de başarılı sonuçlar verdiği belirtilirken, ayrıca SYE sistemleri için en uygun koşulların yüksek sabit sipariş maliyeti, düşük elde bulundurma maliyeti ve düşük teslim zamanı olduğu öngörmüşlerdir. Benzer bir çalışmada Almehdawe ve Mantin (2010) tek üretici ve çok perakendeciden oluşan kapasite kısıtlı tedarik ağlarında SYE sistemlerinin performanslarını stackelberg oyunu yardımıyla klasik sistemler ile karşılaştırarak test etmiştir.
SYE konusunda yapılan çalışmaların genel sonucu, uygulanan tedarik ağındaki her elemanda önemli ölçüde fayda sağlamasıdır. Yao ve diğerleri (2007) Sabit sipariş maliyetinin elde bulundurma maliyetlerine oranının SYE sistemlerin başarısındaki etkisini incelemiş ve SYE kullanımı ile sağlanan faydaların alıcı ve satıcı arasında paylaşıldığı sonucuna ulaşmıştır. Dong ve Xu (2002) ise üst kademe elemanının kısa vadede beklenen faydayı sağlayamayacağını belirtirken uzun vadede bu durumun düzeleceği öngörüsünde bulunmuştur. Ayrıca yazarlar alt kademe elemanı için SYE sisteminin hemen fayda sağlayacağını ve bu faydanın uygulama sürdüğü sürece kararlı bir şekilde devam edeceğini belirtmişlerdir.
Çetinkaya ve Lee (2000) SYE sistemlerinde stok ve taşıma kararlarının koordinasyonunu sağlayacak bir analitik model önerisinde bulunmuştur. Çalışmada SYE satıcıları farklı coğrafi konumdaki rassal talep üreten perakendecileri için bir sipariş sıralaması gerçekleştirmiştir. Yazara göre satıcı kabul edilebilir teslim süresi aralığından gerekirse bazı talepleri ekonomik taşıma gerçekleştirme gerçekleştirmek için bekletebilir. Poisson dağılımına uyan talep koşulu altında gerçekleştirilen teorik model yardımıyla, uygun stok yenileme miktarı ve teslimat zamanını belirlemeye çalışılmıştır.
Ryu (2006) yaptığı çalışmada iki farklı SYE yapısı ile, konsinye sistemler ve işbirlikçi planlama, tahmin ve stok yenileme yaklaşımlarını farklı koşullar altında benzetim yöntemleri yardımıyla kararlaştırmıştır. Yazar SYE sistemlerini alt kademe elde bulundurma maliyetlerinin sahiplik durumuna göre SYE I ve SYE II şeklinde adlandırarak farklı yöntemler olarak analizlere dahil etmiştir. Çalışmada klasik SYE sistemlerinin müşteri hizmet seviyesini artırırken kamçı etkisini de azalttığı sonucuna ulaşılmıştır.
Salzuralo (2006) Siparişe göre üretim, stoğa üretim ve satıcı yönetimli envanter stok yenileme sistemlerini, aşama ve kuruluş stoğu kullanma durumlarına göre, iki kademeli tek ürünlü ve çok ürünlü iki farklı zincirde karşılaştırmıştır. Yazar SYE sistemlerine dahil olan firmaların sayısının artması ile sistem başarısının daha üst seviyelere çekileceği sonucunu öngörmüştür.
Dong (2007) tekstil endüstrisi uygulamalarında SYE sistemlerinin başarısını araştırmak amacıyla üretim kapasitesi kısıtları altında müşteri hizmet seviyesini yükseltebilecek bir model önerisi yapmıştır. Benzetim yöntemleri yardımıyla test edilen modelde, Bulanık sistemler yardımıyla talep tahmini yapılırken ve genetik algoritmalar ile sipariş verme kararlarını oluşturulmaktadır. Yazar genel kanının aksine perakendecilik sektörü dışında da SYE sistemlerinin başarılı olabileceğini göstermiştir. De Toni ve Zamalo (2005) Electrolux firması üzerinde yaptıkları uygulama çalışmasında elektrikti ev aletleri sektöründe de SYE sistemlerinin başarılı bir şekilde uygulanabileceğini ifade etmektedir.
Darwish ve Odah (2010) bir üretici ve çok perakendecili sistemlerde stok yenilemenin sınırlandırıldığı ve sınırların geçildiği durumda bir ceza maliyetine katlanıldığı SYE sistem yapısını incelemiştir. Yazar çalışma sonucunda üretici hazırlık maliyetlerinin arttığı durumda perakendeci stok yenileme frekanslarının yükseldiği ve elde bulundurma maliyetlerinin artımında ise yenilenen miktarın öncelikle artıp sonrasında azalacağı sonucuna ulaşmıştır.
2.3.1. Satıcı yönetimli envanter ile kamçı etkisi ilişkisi
SYE sistemi merkezi kontrol yapısı gereği kamçı etkisini tetikleyen değişkenlikler konusunda önemli faydalar sağlamaktadır. Disney ve Towill (2003a) tarafından yapılan çalışmada kamçı etkisi ile SYE tedarik zincirleri arasındaki ilişki detaylı bir şekilde incelenmiştir. Yazarlar SYE kullanımıyla tedarik zincirlerinde; Lee ve diğerleri (1997a, 1997b) tarafından belirtilen kamçı etkisi nedenlerinin ne ölçüde azaltıldığı araştırmışlardır. Çalışmalarının sonucunda SYE kullanımıyla sipariş verme aralığının azalması ve sipariş partilerin ayrılması sonucunda sipariş birleştirme etkisini tamamen elemine edildiğini belirtmişlerdir. Ayrıca üst kademe tarafından belirlenen stok yenileme planları sayesinde oranlama oyununa izin verilmediği için tedarik kıtlığı etkisinin de SYE sistemlerinde ortadan kalktığı sonucuna ulaşılmıştır. Yazarlara göre promosyon ve talep tahmini güncellemelerinden oluşan etkiler konusunda kısmi iyileştirmeler sağlandığını ifade etmişlerdir.
Disney ve diğerleri (2004) beş farklı zincir senaryosunun kamçı etkisini ne ölçüde azaltabileceği üzerine yaptığı çalışmada, SYE felsefesinin önemli faydalar sağladığı sonucuna ulaşılmıştır. Çalışmada MIT Beer Game benzetim oyunu yardımıyla farklı senaryoları test etmişlerdir.
Miao ve diğerleri (2003) çabuk tepki, sürekli stok yenileme programı ve SYE sistemlerini karşılaştırmış ve merkezi bir sistem ile aynı talep ve aynı tahmin algoritmalarını kullanan ve stoğa üretim yapan TZ elemanlarında kamçı etkisinin azaltılabileceği sonucuna ulaşmıştır. Yazara göre en iyi sonuç veren yönetim felsefesi SYE dir.
Li Bo ve Qin (2007) zaman tabanlı ve miktar tabanlı stok yenileme dinamik modelleri sunarken, stok yenileme çevrimi ve ekonomik sipariş miktarlarının kamçı etkisi ve sistem dinamikleri açısından etkilerini incelemişlerdir. Rassal talep koşulu altında sistem maliyetleri belirlenirken dinamik bir benzetim uygulaması tasarlanmıştır. Çalışma sonucuna göre zaman tabanlı sistemlerde stok yenileme çevrimi uzadığında ve miktar tabanlı sistemlerde ekonomik stok yenileme miktarı arttığında KE daha açık görülmektedir. Ayrıca aynı durumlarda sistem maliyeti konkav bir yapı halini alır.Diğer önemli bir sonuç da, kamçı etkisinin miktar tabanlı sistemlerde daha yüksek olmasına rağmen, toplam maliyet değerleri daha düşüktür. Lin ve diğerleri (2010) yaptıkları çalışmada klasik SYE sistemlerinin kamçı etkisini azaltmasına rağmen statik yapısı nedeniyle, gerçek endüstri problemlerini çözmek için bir düzenlemeye gereksinim duyulduğunu öngörmüşlerdir. Yazarlar SYE sistemlerine bulanık mantık yaklaşımını genetik algoritma yönetimi ile birlikte adapte ederek statiklik problemini aşmayı amaçlamış ve yapılan tek yönlü varyans analizi ile önerilen SYE modelinin kamçı etkisini azaltmada başarılı olduğu sonucuna ulaşmışlardır.
2.4. Genişletilmiş Satıcı Yönetimli Envanter
SYE konusunda yapılan çalışmalar incelendiğinde literatürde iki kademeli, tek satıcılı ve çok alıcılı modellerin sıklıkla ele alındığı görülmektedir. Sağladığı birçok
faydaya rağmen SYE yaklaşımlarının çok kademeli TZ yapılarındaki uygulanabilirliği yeteri kadar sorgulanmamıştır. Sınırlı sayıdaki çalışmada ele alınan çok kademeli SYE sistemleri, çok kademeli klasik tedarik zincirlerinin bir parçası olarak SYE sistemleri ifade etmektedir.
SYE sistemleri sağladıkları düşük stok tutma oranları, yüksek müşteri hizmet seviyeleri, düşük toplam maliyet ve düşük KE faydaları nedeniyle TZY alanında önemli bir araştırma konusudur. İki kademe arasında elde edilen bu faydaların, çok kademeli tedarik zincirlerine bütün ağ boyunca yayılmasıyla toplam faydanın da, bütün kademe elemanlarını kapsayacak şekilde artması öngörülmektedir.
Southard (2001) klasik tedarik zincirlerindeki SYE yaklaşımını üretici ve perakendecilerden oluşan bir tarım ürünleri zincirine adapte etmeye çalışmıştır. Çalışmada üretici ile çiftçiler (perakendeciler) arasına bir kooperatif kademesi ekleyerek uygulanan SYE yapısının genişletilmesi amaçlanmış ve bu yeni yapının faydaları maliyet ve servis seviyesi açısından incelenmiştir.
Danese (2005) yaptığı çalışmada iki kademeli zincirlerde başarılı olan SYE sistemlerinin faydalarının bütün ağa yayılmasını sağlamak amacıyla, bu yönetim felsefesinin bütün ağ elemanları boyunca uygulanmasını öngören Genişletilmiş Satıcı Yönetimli Envanter (GSYE) modelini geliştirmiştir. Merkezi bir karar verme süreci ile bütün tedarik ağı elemanları ile ilgili stok yenileme kararlarının oluşturulduğu, malzeme ihtiyaç planlaması ve dağıtım kaynakları planlaması ile ortaklaşa çalışan bir yapı geliştiren yazar, bu yapıyı İtalya’dan bütün Avrupa’ya dağıtım yapan GSK ecza firması üzerinde test etmiştir. Önerilen modelde emniyet stoğu yerine çalışan SYE min ve SYE max adlı iki farklı parametre yardımıyla stok yenileme işlemi yerine getirilmektedir.