TÜRKMENİSTAN’DA YABANCI YATIRIMLARI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
2.1. TÜRKMENİSTAN EKONOMİSİNİN GENEL DURUMU
SSCB döneminde diğer Orta Asya Cumhuriyetleri gibi Türkmenistan’ın ekonomik yapısı da, SSCB döneminin ekonomik ihtisaslaşma politikaları gereğince işlenmemiş tarım ürünleri ile pamuk üretimi ve elde edilen hammaddeleri Rusya’ya aktarmak üzere şekillendirilmiştir. Ekonominin hammadde üretimi üzerinde yoğunlaşması ve bu hammaddelerin diğer cumhuriyetlerdeki sanayilerde kullanılması diğer sektörlerin geri kalmasına neden olmuş ve bunun sonucunda Türkmenistan, SSCB döneminde en geri kalan ve fert başına milli geliri en düşük cumhuriyetlerden biri olmuştur. Bağımsızlıktan hemen sonraki dönemde ise Türkmenistan tarafından izlenen ekonomik strateji, büyük ölçüde dış piyasalardan borçlanarak, enerji sektörünün geliştirilmesi ve yenileştirmek için yatırım yapılması, yine borçlanarak elde edilen kaynakların tarımsal sanayi sektörünün geliştirilmesinde kullanılması olarak özetlenebilir. İzlenen bu strateji ile petrol ve gaz arzı ile pamuk ve tahıl üretimi arttırılmıştır.99
1996 yılında dış ticaret ve döviz kuru rejiminde bazı reformlar başlatan Türkmen Hükümeti 1997’den itibaren enflâsyonu denetim altına alabilmiştir. Ancak 1997’de hem tarımdan kötü hasat alınması, hem de Mart 1997’den itibaren Rusya üzerinden BDT ülkelerine gaz verilmesinin durdurulması milli gelirin yüzde 17 oranında azalmasına yol açmıştır. Bu durum ayrıca, 1997–1998 yıllarında ülke dış ticaret ve yatırım işlemlerinin finansmanını zorlaştırmış; pamuk rekoltesinde yaşanan istikrarsızlık da bunlara eklenince ülkenin mali imkânları olumsuz etkilenmiştir. Bu dönemde doğalgaz ihracatından döviz elde edilememesi ile başlayan döviz sıkıntısı, konvertasyon
99 T.C. Aşgabat Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği, Türkmenistan’ın Genel Ekonomik Durumu ve Türkiye İle Ticari-Ekonomik İlişkileri, Aşkabat, Mayıs 2007, s. 10.
sorununa sebep olmuş, resmi kur ve piyasada uygulanan karaborsa kur arasındaki fark giderek büyümeye başlamış ve 1999 yılının ikinci yarısında bu fark yüzde 200’lük oranlarla ifade edilir hale gelmiştir. Hükümetin ihracatı arttırma politikalarına ağırlık vermesi sonucunda ülkede elde edilen hammaddelerin işlenip ihraç edilmesi öncelik kazanmıştır. Özellikle tekstil ve petrokimya sektöründe önemli adımlar atılmıştır.
Rusya ve Ukrayna’ya yönelik doğalgaz ihracatının yeniden başlaması, dünya petrol ve doğal gaz fiyatlarının yüksek düzeylerde seyretmeye devam etmesi gibi olumlu gelişmeler sonucunda ülkede cari işlemler açığı 1999 ve 2000 yıllarında önemli ölçüde azalmıştır. Anılan yıllarda petrol ve sanayi üretimlerinde artış kaydedilmiş ve ülke ekonomisinde yaşanan bu olumlu gelişmeler sonucu ülke milli gelirinde büyük ölçüde artış olmuştur.
Türkmenistan, dünya doğalgaz fiyatlarındaki artışın ardından özellikle enerji, tarım ve tüketim malları sektörlerinde yapılan büyük yatırımlar sonucunda 1999 yılını %16.5, 2000 yılını ise %18.6’lik büyüme oranları ile tamamlamıştır. 2001 yılında ise bu rakam rekora gitmiş ve %20,5 olarak gerçekleşmiştir. 2002 rakamları itibariyle de Türkmenistan % 15.8’lık büyüme hızı ile dünyada bu hızı yakalayan ülkeler arasında ilk sıralara oturmuştur.100
Toplam işgücünün yaklaşık yarısının istihdam edildiği tarım sektöründe, üretimin %83,2’si özel sektör tarafından gerçekleştirilmektedir. 2006 yılında resmi verilere göre pamuk üretimi bir önceki yıla oranla %12 artış sağlanmıştır. Biri gıda politikası bağlamında temel gıda niteliğinde, diğeri ise son yıllarda gelişen ülke tekstil sektörüne ham madde sağladığından, özellikle buğday ve pamuk üretimine büyük önem verilmekte ve durum bizzat Devlet Başkanı’nca takip edilmektedir.101
2008 yılında GSMH bir önceki yıla oranla %10,5 artış göstermiş ve 15.3 milyar dolara eşit olmuştur.
100 TİKA, Turkmenistan Ülke Raporu, Ankara, 2004, s. 9. 101T.C. Aşgabat Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği, a.g.e., s. 10.
Tablo 5: Türkmenistan’da Gayri Safi Milli Hasılanın Sektörel Dağılımı (2006-2008, %) Sektörler 2006 2007 2008 Sanayi 49.2 50.2 50.7 Hizmetler 26.9 28.4 31.6 Tarım 23.9 21.4 17.7
Kaynak: National Institute of the State Statistics and Information of
Turkmenistan, Statistical Yearbook of Turkmenistan 2008, Ashgabat, 2009, s. 36.
Tablo 6: Türkmenistan’ın Dış Ticaret Hacmi ( 2000 – 2008, Milyon $)
2000 2006 2007 2008
Dış Ticaret Hacmi 4,291.0 10,014.1 13,374.1 17,651.9
İhracat 2,506.0 6,724.1 8,932.1 11,944.7
İthalat 1,785.0 3,290.0 4,442.0 5,707.2
Dış Ticaret Fazlası 721.0 3,434.1 4,490.1 6,237.5
Kaynak: National Institute of the State Statistics and Information of
Turkmenistan, Statistical Yearbook of Turkmenistan 2008, Ashgabat, 2009, s. 104.
2008 yılında dış ticaret hacmi 17,6 milyar dolar olarak gerçekleşerek, bir önceki yıla göre %32 artış göstermiştir. İhracat 11,9 milyar dolar olmuş ve 2007’ye göre %33,7 artmıştır. İthalat ise 5,7 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Böylece ihracat hacmi ithalat hacminden 2,1 kat daha fazla olmuştur. Dış ticaret fazlası 6,2 milyar dolar
olmuştur. Bu durum dünya finans krizi zamanında Türkmen ekonomisini güçlendirmeye ve sosyal programların genişletilmesine yardımcı olmuştur.
Hükümetin temel ekonomi politikası temel tüketim, ara ve yatırım malları üretiminde kendine yetebilmeyi amaçlamaktadır. Bu malların başında makine yapımı, metalürji ve gıda yer almakta olup hükümet tarafından ithal ikâmeci sanayileşme çerçevesi içerisinde destek görmektedir. Şu an Mari’de şeker rafinelerinin, gıda üretim fabrikalarının ve metalürji fabrikalarının inşası devam etmektedir. Alüminyum fabrikası yapımı da planlar arasındadır. Türk ihaleciler kırsal kesimde istihdamı arttırmak için selüloz fabrikası ve çelik fabrikası, giyim ithalatını durdurmak içinse emek yoğunluklu giyim fabrikaları inşa etmişlerdir. Yerel gübre üretimi için de önemli yatırımlar mevcuttur.102
2.2. TÜRKMENİSTAN’DA YABANCI YATIRIMLARIN GELİŞİMİ
VE BU GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
2.2.1. Hukuki Çerçeve: Yabancı Yatırım Kanunu
18 Mart 2008’de yeni Yabancı Yatırımlar Kanunu yürürlüğe girmiştir. Bu kanun yabancı yatırımcıları teşvik etmeye ve Türkmenistan’a daha fazla yabancı yatırım çekmeyi amaçlamaktadır. Bu kanun yabancı yatırımcılara yönelik her türlü ayrımcılığı kaldırmıştır.
Yabancı Yatırımlar Kanunu’na göre yabancı yatırımcıların ve yabancı yatırımlı teşebbüslerin faaliyetlerinin ve yatırım sonrası gelirlerin kullanımı ile ilgili hukuki
102 Asım ÇALIŞ, Türkmenistan Ülke Profili, T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı, İhracatı
Geliştirme Etüd Merkezi, Ankara, 2005, s. 7.