Ortak Girişimler Ve Yeni Yatırımlar

1990’lı yıllarda yabancı şirketler Türkmenistan’da yatırım yapmaya başladıklarında yerli pazar hakkında çok sınırlı bilgiye sahiptiler. Bu yüzden yerli şirketler ile ortak girişim yapmaya çalışmışlardır. Ancak özel sermayenin gelişmemişliği sebebiyle devlet kurumları ile ortak teşebbüsler kurmuşlardır. Böylece yabancı       

142 _{Cihan, “Türkmenistan’da enerji alanında yabancı firmalar 7 proje üzerinde çalışıyor”, 20.04.2009}

yatırımcılar risklerini minimize etmeye çalışmışlardır. Devlet kurumları ise nitelikli personel eksikliği ve sermaye yetersizliği nedeniyle ortak girişimlere olumlu bakmışlardır. Daha çok tekstil, gıda ve inşaat sektörlerinde kullanılmıştır.

Tekstil sektöründe ortak girişim ile birlikte yap - işlet - devret modeli de kullanılmıştır. Yap – işlet – devret modelinden beklenti, yerli çalışanların geçecek süreç içerisinde tecrübe kazanmaları sonucunda fabrikaların tamamının problemsiz bir şekilde kamulaştırılmasıdır.

Gelişmekte olan tüm ülkelerde olduğu gibi Türkmenistan’ın da istihdam yaratma etkisinden dolayı en çok tercih ettiği yabancı yatırım şekli yeni yatırımlardır. Türkmenistan’da bu tip yatırımlar daha çok tekstil, ticaret ve turizm alanlarında yapılmaktadır. Aşağıdaki tabloda UNCTAD’ın bu konudaki 2002–2008 verileri yer almaktadır.

Tablo 13: Türkmenistan’da Yıllara Göre Yeni Yatırımlar

Yıllar 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Yatırım Adedi 5 13 3 1 - 5 2

Kaynak: UNCTAD, World Investment Report 2005, 2005, s. 258, UNCTAD, World Investment Report 2008, 2008, s. 228.

2.3.3. Dış Borç

Türkmenistan’da faaliyet gösteren yerli ve yabancı şirketlerin kredi sağladığı başlıca kuruluşlar EBRD (European Bank for Reconstraction and Development) ve İslam Kalkınma Bankasıdır. EBRD’ın Türkmenistan’daki kuruluşlara sağladığı kredi miktarı aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Tablo 14: Türkmenistan’a sağlanan EBRD Kredileri

Proje Sektör Yatırım Türü Yıl Proje Maliyeti (1000 Euro) Kredi (1000 Euro) Özkaynak (1000 Euro) EBRD Kredisi (1000 Euro) Doğrudan Yatırım

Dragon Oil Hammadde Özel 1999 587,405 67,777 0 67,777 İhracat Amaçlı

Kredi Hatı

Banka kredisi

Özel 1994 36,012 36,012 0 36,012

Gap Turkmen Endüstri Özel 1995 100,351 19,768 11,942 31,710 Gap Turkmen Endüstri Özel 1999 16,944 0 3,382 3,382 Türkmenbaşı

Limanı Geliştirilmesi

Ulaşım Kamu 1997 50,818 33,889 0 33,889

TOPLAM 791,530 157,447 15,324 172,771

Yerel Fon Yatırımı AIG İpek Yolu Fonu Sermaye fonu Özel 1997 7,907 0 1,694 1,694 Baring Vostok Özel Sermaye Fonu Sermaye fonu Özel 2001 5,592 0 2,203 2,203

Efes – EBI Yiyecek- içecek Özel 2001 113 0 113 113 NIS Tamirat Tesisi Sermaye fonu Özel 2000 2,824 0 282 282 16,436 0 4,293 4,293 807,966 157,447 19,617 177,064

Kaynak: European Bank for Reconstruction and Development, EBRD Investments 1991-2001, 2001, s. 52.

2009 yılı haziran ayında Türkmenistan hükümeti ile İslam Kalkınma Bankası arasında 2 tanker alımı ile ilgili kredi anlaşması imzalanmıştır.143 Türkmenistan hükümeti ayrıca Türk Eximbank ile de çalışmaktadır. Türkmenistan’a Türk Eximbank tarafından 1992 yılında 75 milyon dolarlık mal kredisi açılmıştır. Açılan bu krediden, 1993’te 53,55 milyon dolar ve 1994 ‘te ise 21,44 milyon dolar olmak üzere toplam 74,99 milyon dolarlık kısmı kullandırılmıştır. İhracatın finansmanına yönelik olarak 74.99 milyon dolarlık kredinin yanı sıra, 88,3 milyon ABD dolarlık proje kredisi çerçevesinde otel (14,2 milyon dolar) ve rafineri projeleri (21,66 ve 22,10 milyon dolar tutarında olan Türkmenbaşı Rafinerisi CCR Ünitesi ve Türkmenbaşı Rafinerisi MSCC Ünitesi) finanse edilmiştir. Geri ödeme problemleri nedeniyle 30 Ağustos 2000 tarihinde “Borç Erteleme Anlaşması” imzalanmış ve toplam 48 milyon ABD dolarlık borçları 2002–2007 dönemini kapsayan yeni bir ödeme takvimine bağlanmıştır.144

Tablo 15: Türk Eximbank Kredileri Tahsis Edilen (Milyon $) Kullanılan (Milyon $) Geri Ödeme (Ana Para + Faiz) (Milyon $) Erteleme (Milyon $) Toplam 163.3 132.95 114.53 48.0 Mal Kredisi 75.0 74.99 89.48 Proje Kredisi 88.3 57.96

Kaynak: TİKA, “Türkmenistan Ülke Raporu”, Ankara, 2004, s. 28.

143 _{Turkmenistan.ru, “Sovet Upravlayushih IBR Podpisal v Ashgabade Paket Dokumentov Po}

Sotrudnichestvu” 04.06.2009, http://www.turkmenistan.ru/?page_id=3&lang_id=ru&elem_id=15030&type=event&highlight_words=% D0%B8%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%86&sort=date_desc (erişim 05.06.2009).  144 _{TİKA, a.g.e., s. 28.}  

Türkmenistan hükümeti ülkede gerçekleştirilen değişik sanayi yatırımları için Çin’den önemli miktarlarda kredi almıştır. Bu krediler ayrıntılı olarak daha sonraki bölümlerde ele alınacaktır.

2.4. MUHTEMEL YATIRIM ALANLARI

Türkmenistan dünyanın bilinen dördüncü büyük doğalgaz rezervine sahip ülkesi olmasından dolayı, doğalgaz boru hatlarına ilişkin inşaatlar hükümetin öncelikli projeleri arasında yer almaktadır. Doğalgazının yanı sıra, ülkedeki petrol rezervleri de küçümsenmeyecek boyuttadır. Türkmenistan hükümeti henüz dokunulmamış petrol ve doğalgaz yataklarının ekonomiye kazandırılması için yabancı sermayeyi özendirmeye çalışmaktadır.

Önemli mineral rezervlerine de sahip olan ülkede mineral gübre üreten 10 adet tesis bulunmaktadır. Ancak bu tesislerin çoğunun rehabilitasyona ihtiyacı vardır. Ülkede birçoğu planlama aşamasında olan pek çok altyapı yatırımı başlamıştır. Aşkabat Belediyesi, Türkmenistan’ın başkentinin modern bir şehir yapılması için önemli projeler organize etmektedir.

Mevcut koşullarda yatırım yapılabilecek tarıma dayalı başlıca sanayi kolları arasında, sebze meyve, tahıl, pamuk, yağlı tohumlar, diğer bitkiler, hayvansal ürünler işleme tesisleri ve girdi sağlayan endüstriler önde gelmektedir. Tahılın pazarlanmasında depolama ve soğutma tesisleri ve işlenmesinde un fabrikaları, makarna tesisleri, işbirliği alanı olarak önerilebilmektedir. Ülkede arttırılması öngörülen çeltik ve mısır üretiminin boyutları göz önünde bulundurularak yeni çeltik fabrikalarının ve mısır işleyen nişasta- glikoz endüstrisinin kurulması da, yeni yatırım alanları olarak dikkate alınmalıdır.

Türkmenistan, halen tümünü ya da bir bölümünü ithalat ile sağladığı şeker, süt, et, deri, tavuk ürünleri, un, sigara, tekstil ürünleri, giyim eşyaları, manto ve ayakkabıyı iç piyasadan karşılamak için bunlarla ilgili sanayini geliştirmek durumunda olduğundan,

bu alanlar ülkenin önemli yatırım alanları olarak göze çarpmaktadır. Özellikle pamuklu, yünlü ve ipekli dokuma sanayii ile çeşitli gıda sanayileri geliştirilme imkânlarına sahiptir. Bira sanayisinde, özellikle Aşkabat bira fabrikasının, gelişmiş bir teknoloji ve yeni standart bir kaliteyle üretim yapacak düzeye ulaştırılabileceği düşünülmektedir. Eski teknolojiye sahip Aşkabat meşrubat sanayinin, yeni teknoloji transferiyle verimli çalışan bir işletme haline getirilebileceği düşünülmektedir. Ayrıca tarımsal ürünlerin işlenmesi ve pazarlanmasına yardımcı olan makinelerle, plastik, metal, cam vb. gibi ambalaj sanayisinin kurulup geliştirilmesi, bir ihtiyaç olarak gözükmektedir.

Türkmenistan’da kıraç ve step alanlarda koyunculuk, araziyi değerlendiren önemli bir hayvancılık kolu olarak görülmektedir. Ülkenin çöl kısımlarında güneş enerjisinden yararlanarak derin kuyu pompaları ile su çıkarılarak mera ıslahına yönelme ve 1500–2000 başlık koyun sürüleri oluşturulması; yapağı, et, koyun sütü ve karagül postu üretimini artıracak ve bunlara bağlı sanayii de gelişecektir. Mera ıslahı, koyun yetiştiriciliği ve koyundan elde edilen ürünlere dayalı sanayi bir bütünlük (entegrasyon) içinde planlanmalıdır. Merinos yapağısı ve Ankara tiftiği üretimi yönlerinden de araştırmalar yapılmalıdır.

Ülkede gelişmiş teknoloji ile çalışan bazı sanayi kuruluşları yanında, genellikle eski teknolojiye dayalı, verimlilik düzeyleri iyileştirilmeye muhtaç sanayi kuruluşları yaygındır. Yaşlanmış ve optimum kapasitede olmayan bu tip işletmelerin iyileştirilmesine çalışmak yerine, yeni ve modern teknoloji ürünü tesislerin kurulması, daha tutarlı ve ekonomik görülmektedir. Bu yönde alınacak kararlar yeni yatırım olanakları yaratacak, ekonomiye canlılık getirecektir. Yeni teknoloji, sistemli bir şekilde uygulamaya konulunca, eski teknolojiyi uygulayan işletmeler, dünyadaki çeşitli örneklerde görüldüğü gibi, hızla ortadan kalkacaklardır. Bir üretim alanında uygulanacak yeni teknoloji, bu üretim alanının yan sanayisini de yeni teknolojiler kullanan birimler ile geliştirecektir. Bunun bölgede kalkınmayı hızlandırması, ekonomik bir realite olarak beklenmektedir.145

       145 _{TİKA, a.g.e., ss. 29-30.}

Resmi verilere göre Türkmenistan hükümeti aşağıdaki projelere yabancı sermaye yatırımlarını çekmeyi istemektedir:

- Avaza serbest turizm bölgesinin oluşturulması;

- Kuzey – Güney Uluslararası taşıma koridoru çerçevesinde Türkmenistan kısmındaki demiryolunun inşaatı;

- Seydi Petrol Rafinerisi’nin modernizasyonu; - LPG üretim tesisleri;

- İyot – brom üretim fabrikasının inşaatı;

- Türkmenistan – Çin, Türkmenistan – Afganistan – Pakistan – Hindistan, Transhazar ve Prikaspiyskiy doğal gaz boru hatlarının inşaatı;

- Mevcut doğal gaz boru hatlarının onarımı; - Kimya fabrikalarının inşaatı;

- Petrokimya, deri, tekstil, gıda sanayilerinin geliştirilmesi; - Otoban inşaatı;

- Bilgi teknolojilerinin geliştirilmesi, teknopark inşaatı; - Eğitim sisteminin geliştirilmesi;

- Tarihsel ve kültürel anıtların öğrenilmesi, onarımı ve korunması.146

146

 Geldimuradov H. ve Hramov V. M., Turkmenistan Otkrit Dlya Vzaimovıgodnogo Partnerstva, Turkmenskaya Gosudarstvennaya İzdatelskaya Slujba, Aşkabat, 2008, ss. 88-89.